Հայաստանի դրոշ

Հայաստանի դրոշ, Հայաստանի պետական խորհրդանիշներից մեկը։ Այն սահմանված է Հայաստանի Սահմանադրությամբ և դրոշի մասին օրենքով։ Կազմված է կարմիր, կապույտ, նարնջագույն գույներից (վերևից ներքև)՝ հորիզոնական հավասարաչափ շերտերով, լայնքի և երկայնքի 1։2 հարաբերակցությամբ^[1][2]։ Այն չափերով և գույներով Հայաստանի Առաջին Հանրապետության (1918-1920 թվականներ) դրոշի կրկնությունն է^[3]։

Հայաստանի դրոշ
Տեսակ	ազգային դրոշ
Երկիր	Հայաստան
Իրավասության տարածք	Հայաստան
Օգտագործում
Նշան	🇦🇲
Հարաբերություն	1:2
Ընդունված է	օգոստոսի 24, 1990
Գույներ	Կարմիր     Կապույտ     Ծիրանագույն
Պատկերված է	դաշտ
Նախագծող	Ստեփան Մալխասյանց

«ՀՀ դրոշի մասին» առաջին օրենքն ընդունել է ՀՀ Գերագույն խորհուրդը 1990 թվականի օգոստոսի 24-ին։ Ներկա օրենքն ընդունվել է 2006 թվականի հունիսի 15-ին 2005 թվականի Սահմանադրական փոփոխություններից հետո^[4]։ Դրոշի գույների մասին կան տարբեր մեկնաբանություններ։ 2006 թվականի օրենքում գրված է.

«Կարմիր գույնը խորհրդանշում է Հայկական բարձրավանդակը, հայ ժողովրդի մշտական պայքարը հարատևման, քրիստոնեական հավատքի, Հայաստանի անկախության և ազատության համար։ Կապույտ գույնը խորհրդանշում է հայ ժողովրդի ապրելու կամքը խաղաղ երկնքի ներքո։ Նարնջագույնը խորհրդանշում է հայ ժողովրդի արարչական տաղանդը և աշխատասիրությունը»^[2]։

Սիմվոլիզմ

«Հայաստանի Հանրապետության պետական դրոշի մասին» օրենք^[5] հաստատված են հետևյալ գունային արժեքները.

Կարմիր գույնը խորհրդանշում է Հայկական լեռնաշխարհը, Հայ ժողովուրդը գոյատևման, Քրիստոնեական հավատքը, Հայաստանի ազատությունն ու անկախությունը։ Կապույտ գույնը խորհրդանշում է ժողովրդի հեղափոխությունը՝ ապրելու խաղաղ երկնքի տակ։ Նարնջագույն գույնը նշանավորում է Հայաստանի ժողովրդի տաղանդն ու աշխատասիրությունը[6][7]։

Գույների նշանակության մեկ այլ նկարագրություն տրվեց 20-րդ դարի սկզբին. կարմիրը պատմության ընթացքում սպանված միլիոնավոր հայերի թափված արյունն է, ներառյալ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ, կապույտը պարզ, խաղաղ երկինքն է, որին ձգտում է Հայաստանը։ համար, ծիրանը` հայոց բերրի հողի գույնը, հայ ժողովրդի աշխատասիրության խորհրդանիշը, նաև ծիրանի գույնը` Հայաստանի խորհրդանշական պտուղը^[8]։

Երանգներ

Լուսինյանների տոհմի դրոշը (1342-1375 թթ., Կիլիկիան Հայաստանի թագավորական վերջին տունը), որտեղ առաջին անգամ պատկերվել է հայկական եռագույնը

2013 թվականի հունվարի 1-ին ՀՍՏ 50-2012 պետական ստանդարտի «Հայաստանի Հանրապետության պետական դրոշի ընդհանուր բնութագրեր», որը կարգավորում է դրոշի գույները^[9]։ Հայտնի է նաև գույների խունացած երանգներով դրոշների օգտագործումը։ Հաճախ, ոչ պաշտոնական բանավոր նկարագրության մեջ, ներքևի շերտի գույնը «նարնջագույն»-ի փոխարեն կոչվում է «ծիրանի» գույնով։

	Կարգավորող երանգներ	խունացած երանգներ
Կարմիր	217-0-18	216-28-63
Կապույտ	0-51-160	85-117-196
Նարնջագույն	242-168-0	239-107-0

Պատմություն

Տե՛ս նաև՝ Հայաստանի դրոշների ցանկ

Արտաշեսյան դինաստիայի դրոշը, մ․ թ․ ա․ 189-1 մ. թ.

Արշակունիների դինաստիայի դրոշը (66 մ. թ. — 428 մ. թ.)

Այսօրվա եռագույն դրոշը շատ քիչ նմանություն ունի նախկին հայկական դրոշների հետ։ Հին ժամանակներում, բանակները գնում էին կռիվների՝ առջևից սյուների վրա տանելով փորագրված ժայռաբեկորներ։ Փորագրությունները կարող էին ներկայացնել վիշապ, արծիվ, վագր կամ ինչ-որ խորհրդավոր աստվածային օբյեկտ^[10]։ Քրիստոնեության ընդունման հետ, հայկական տերությունը փոխառեց շատ տարբեր դրոշներ, որոնք ներկայացնում էին տարբեր դինաստիաներ։ Արտաշեսյան դինաստիայի դրոշը, օրինակ, բաղկացած է կարմիր կտորից, որի վրա պատկերված են երկու արծիվ, որոնք նայում են միմյանց և բաժանված են ծաղիկով կամ արևով։ Իսկ Արշակունիների դինաստիայի դրոշում պատկերված էր կապույտ կտորի վրան պատկերված երկու թռչուն որոնք նայում են միմյանց և բաժանված են արևով։ Երբ Հայաստանը անկում ապրեց Սասանյան Պարսկաստանի Հայաստանի մասը ստացավ սև կտորի վրա օղակի մեջ վերցված խաչի նման պատկեր։

Հայկական մարզպանության դրոշը Սասանյան Պարսկաստանի տակ

Միջնադար

Մամիկոնյանների Տոհմական դրոշ

2-րդ դրոշը Մամիկոնյանների տոհմի

Արաբների ներխուժման ժամանակ, չնայած նույնիսկ պարսկականից ավելի ուժեղ դիմադրության, Հայաստանն ընկավ Օմայադների խալիֆայության վերահսկողության տակ, և նրա տարածքում ստեղծվեց Հայկական Էմիրությունը՝ ձգվող ժամանակակից Բաքվից։ իսկ Դերբենտը արևելքում մինչև Եփրատի ակունքները արևմուտքում և Թերեք գետից հյուսիսից մինչև Ուրմիա լիճը հարավում։ Էմիրությունը ստացել է դրոշ, որը սև կտոր է՝ առանց որևէ լրացուցիչ տարրերի։

Միջնադարյան Հայկական թագավորություն, Բագրատունիների (Բագրատունիների) տոհմի (885 մ.թ. - մ.թ. 1045 թթ.) դրոշը

885 թվականին Հայաստանը ձեռք բերեց անկախություն և դրոշը, որը մուգ կարմիր կտավ է՝ սպիտակ ընձառյուծի և քրիստոնեական խաչի պատկերով։ Այժմ այս դրոշի «Անի հովազը» նաև Հայաստանի մեծությամբ երկրորդ քաղաքի և մշակութային մայրաքաղաքի՝ Գյումրի քաղաքի դրոշի ու զինանշանի տարրն է։ Ի տարբերություն Մեծ Հայք դրոշների, Հայոց թագավորություն դրոշը իշխող տոհմի դրոշը չէր։

Անի Բագրատունիների կողմից օգտագործվող խորհրդանիշներից մեկը:

1080 թվականին հիմնադրվել է Կիլիկիայի թագավորությունը։ Շուրջ չորս դար այնտեղ փոխվել են երեք թագավորական դինաստիաներ, որոնցից յուրաքանչյուրը փոխել է երկրի դրոշը իր՝ տոհմական դրոշի։

Կիլիկիաի դրոշ, Ռուբենյան դինաստիայի օրոք

Ռուբենյանների դինաստիայի դրոշներից մեկը (1080 մ. թ. — 1252 մ. թ.)

Կիլիկիայի դրոշը, Հեթումյանների դինաստիայի օրոք (1226 մ.թ. - մ.թ. 1341)

Կիլիկյան առաջին դինաստիայի դրոշը՝ Ռուբենյանների, սպիտակ կտոր էր, որի վրա պատկերված էր կարմիր առյուծ՝ կանգնած երկու ոտքերի վրա։ Եղել է նաև կաթնագույն կտորով և խունացած կարմիր գույնի առյուծով տարբերակ, որն ուներ գավազան՝ խաչով և գլխին նույն գույնի թագ, ինչ առյուծը։ Թեև երկրորդ տարբերակը քիչ տարածված էր, բայց հենց նա դարձավ ժամանակակից Հայաստանի Հանրապետության զինանշան բաղադրիչներից մեկը։

Կիլիկյան Հեթումյան տոհմի դրոշը կարմիր դրոշ էր, որի կենտրոնում տոհմի զինանշանն էր։ Դինաստիայի զինանշանի վրա պատկերված էր դեղին վահան՝ երկու ոտքերի վրա կանգնած կարմիր առյուծով։ Առյուծն ուներ կապույտ աչքեր, ճանկեր, լեզու, իսկ գլխին՝ կապույտ կիլիկյան տիպի թագ։ «Կիլիկյան» կոչվող այս առյուծը հետագայում օգտագործել են ֆրանսիացիները, բրիտանացիները, գերմանական նահանգները, լեհերը և շատ ուրիշներ՝ որոշ փոփոխություններով, օրինակ՝ իրենց զինանշաններում։ Օրինակ, «չեխական առյուծը» առանձնանում է երկու պոչով, ունի միատեսակ տարբերություններ և, իհարկե, այլ գույներ։ Հեթումյանների զինանշանում արդեն տեսանելի են ժամանակակից հայկական դրոշի գույները՝ կարմիր, կապույտ, դեղին։

Թեև աշխարհի առաջին հերալդիկական դպրոցը բացվել է հենց Կիլիկիայում՝ Հեթումյանների օրոք, և այնտեղ հորինվել են հերալդիկայի հիմնական կանոնները, սակայն Հայաստանի ժամանակակից զինանշանը չի համապատասխանում այս կանոնների մեծ մասին։

Կիլիկիայի դրոշը վերջին դինաստիայի՝ Լուսինյանների օրոք ներկայացված էր վերևում, սակայն ինքնին տոհմն ուներ միայն զինանշան և ոչ մի դրոշ։

Դրոշ Խաչենի Իշխանություն (Մ.թ. 885 - Մ.թ. 1822)

Հայ ազգի ծովային առևտրային նշանը

Արաբական արշավանքներից հետո ստեղծվել են հսկայական թվով հայկական տարբեր մելիքություններ՝ հսկայական (իշխանության համար) Զաքարյան Հայաստանից մինչև փոքր Համամշեն, բայց միայն հինգ արցախյան (Ղարաբաղ) մելիքություններ գոյություն են ունեցել երկար դարեր։ Դրանք էին Գյուլիստանը, Դիզակը, Վարանդան, Ջրաբերդը և Խաչենի մելիքությունը։ Վերջինիս դրոշն, օրինակ, կարմիր կտավ էր՝ կենտրոնում սիմետրիկ սպիտակ խաչով, որը շրջապատված էր չորս սև հենակներով։ Անկյուններում գրված են եղել հայերեն «Տեր Աստված, Հիսուս Քրիստոս»՝ «ՏՐ ԱԾ ՀՍ ՔՍ» բառերի հապավումները։ Այս հապավումները կիրառվում են բոլոր առաքելական պատկերների վրա։

Նոր ժամանակ

Հունիսի 22, 1688 British East India Company միջուկային ռումբ հայ վաճառականների հետ Մադրասից «Արևելյան Հնդկաստանի ընկերության համաձայնագիրը հայ ազգի հետ»^[11], որով նրանք իրավունք ստացան օգտագործելու իրենց խիստ դրոշն իրենց նավերի վրա. կենտրոնում, որը հարգանք էր օգտագործում Հնդկական օվկիանոսի նավահանգիստների մեծ մասում^[12].

Ալիշանի նախագծած դրոշը 1885 թ

Ալիշանի դրոշը

Այն բանից հետո, երբ Հայաստանը բաժանվեց Պարսկական և Օսմանյան կայսրությունների միջև, որոշ ժամանակ Հայաստանը չուներ իր դրոշը։ 1885 թվականին Հայ Կաթողիկե Քահանա Ղևոնդ Ալիշան Փարիզի Հայ ուսանողական ընկերակցության խնդրանքով մշակեց նոր դրոշ, որի ներքո նրա ներկայացուցիչները մասնակցեցին Ս. ֆրանսիացի գրողի հուղարկավորությունը Վիկտոր Հյուգո։ Այս հորիզոնական եռագույնը նման է ժամանակակից Բուլղարիայի դրոշ շրջված տարբերակին։ Վերին շերտը կարմիր էր, որը խորհրդանշում էր Զատկի առաջին կիրակին («Կարմիր կիրակի»), միջին շերտը կանաչ էր՝ ի պատիվ Զատկի «Կանաչ կիրակի»։ Սպիտակ շերտագիծն անտեղի է և ավելացվել է^[10] էֆեկտը վերարտադրելու համար։ Ֆրանսիա գտնվելու ժամանակ Ալիշանը մշակեց մեկ այլ տարբերակ, որն այժմ անվանում է «Հայկական ազգայնական դրոշ», որը հայտնի դարձավ բնակչության շրջանում։ Այն նման էր Ֆրանսիական ուղղահայաց եռագույնը. ձախից աջ՝ կարմիր, կանաչ, կապույտ, խորհրդանշելով Նոյ տեսած ծիածանը, կանգ առնելով Արարատ լեռան մոտ^[10] .

Նորագույն ժամանակը

դրոշ Անդրկովկասյան Հանրապետություն (1918)

1828 թվականին, Ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ Հայաստանի պարսկական մասը Թուրքմանչայի հաշտության պայմանագրով միացվեց Ռուսական կայսրություն։ Ռուսական կայսրության փլուզումից Հայաստանը հռչակեց իր անկախությունը և միավորվեց Վրաստանի և Ադրբեջանի հետ՝ ձևավորելով Անդրկովկասյան Հանրապետությունը, որը տևեց ոչ ավելի, քան մեկ տարի։ Պաշտոնապես հանրապետությունը չուներ պետական խորհրդանիշներ։ Այնուամենայնիվ, որոշ պատմաբաններ Անդրկովկասի Հանրապետության դրոշը համարում են հորիզոնական եռագույն ոսկուց, սև և կարմիր գծերով, որը նման է Գերմանիայի դրոշին^[13]:Հանրապետությունը փլուզվեց 1918 թվականի մայիսի 26-ին, երբ հռչակվեց Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը, իսկ երկու օր անց (մայիսի 28) Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն և Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետություն։

Արևմտյան Հայաստանի դրոշ

Հայաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության դրոշը 1918-1920

Անկախություն ձեռք բերելուց հետո Հայաստանի Առաջին Հանրապետությունը ընդունեց եռագույնը, որը կիրառվում է մինչ օրս։ Հայկական անկախ պետությունն իր ազգային դրոշի համար ընտրել է Ռուբենյանների Կիլիկյան թագավորություն փակման շրջանի գույները՝ կարմիր, կապույտ և դեղին^[14]:Առաջարկվում էր նաև որպես պետական դրոշ ընդունել Rainbow Flag-ը, սակայն նման նախաձեռնությունը մերժվեց։

Մարտիրոս Սարյանի առաջարկած դրոշը Հայաստանի առաջին Հանրապետության համար.

Այս դրոշի նախատիպը կարելի է տեսնել Մարտիրոս Սարյանի տուն-թանգարանում՝ Երևան։ Գույների ընտրության վրա էապես ազդել են երիտասարդ հանրապետության Ազգային ժողովում հայ ականավոր բանասեր Ստեփան Մալխասյանց ընթերցած զեկույցի նյութերը։ Դեղինն անմիջապես փոխվեց նարնջագույնի, քանի որ կարմիրի, կապույտի և նարնջագույնի համադրությունը «ավելի հաճելի էր աչքին»^[10]։ Տեսակետի հարաբերակցությունը 2:3 էր^[15]:

1920 թվականի նոյեմբերի 29-ին բոլշևիկների կողմից հռչակվեց Հայկական ԽՍՀ։ 1922 թվականի փետրվարի 2-ին Հայկական ԽՍՀ սովետների առաջին համագումարում ընդունվեց դրոշի նոր տարբերակը՝ որպես հանրապետության նոր սահմանադրության մաս։ Այս տարբերակը տևեց ընդամենը մեկ ամիս, քանի որ արդեն մարտի 12-ին Հայկական ԽՍՀ-ն միացվել է Վրացական ԽՍՀ-ին և Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին Անդրկովկասյան ԽՍՀՄ։ 1922 թվականի դեկտեմբերի 30-ին վերջինս դարձավ ԽՍՀՄ չորս հանրապետություններից մեկը։ Նոր կազմավորման դրոշը կարմիր կտոր էր՝ մուրճով և մանգաղով աստղի ներսում՝ «ЗСФСР» մակագրությամբ։ 1936 թվականին Անդրկովկասյան Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետությունը վերացվել է^[16].

Ազդեցություն

Ազգային դրոշը նաև հիշատակվում է Հայաստանի ազգային օրհներգում՝ «Մեր հայրենիք» երգում։ Մասնավորապես՝ երկրորդ և երրորդ տներում։

Ահա եղբայր քեզ մի դրոշ, Որ իմ ձեռքով գործեցի, Գիշերները ես քուն չեղա, Արտասուքով լվացի։}} Նայիր նրան՝ երեք գույնով, Նվիրական մեկ նշան Թող փողփողի թշնամու դեմ Թող միշտ պանծա Հայաստան[17]։

• 
  Արևմտյան Հայաստանի վարչակազմի դրոշը
• 
  Անդրկովկասյան Հանրապետություն դրոշ (1918)
• 
  Հայաստանի Առաջին Հանրապետության դրոշ 1918—1920

Հիմնական հոդված՝ ՀԽՍՀ դրոշ

Որպես միութենական հանրապետություններից մեկը՝ Հայաստան իր առաջին դրոշը ներկայացրեց 1936թ.կարմիր կտորի վրա դեղին են մուրճն ու մանգաղը, ներքեւում հանրապետության անվան հայերեն հապավումն է՝ «ՀԽՍՀ» («Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն»)։ 1940-ական թվականներին ռուսերենից որոշ բառերի հայերեն ներմուծման պատճառով դրոշի հապավումը փոխվեց «ՀՍՍՌ» («Հայաստանի Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետություն»)։ 1952-ին ներկայացվեց նոր դրոշ. հանված հապավումի փոխարեն կարմիր կտավի վրա հայտնվեց կապույտ հորիզոնական շերտ՝ զբաղեցնելով բարձրության 1/3-ից պակասը։ Այս դրոշը պահպանվել է մինչև 1990 թվականը՝ ԽՍՀՄ փլուզումից մեկ տարի առաջ։ Երբ 1990 թվականի օգոստոսի 23-ին Հայաստանն ընդունեց անկախության հռչակագիրը, նախասովետական եռագույնը անմիջապես վերադարձվեց^[18].

• 
  Անկախ Հայաստանի Սոցիալիստական Խորհրդային Հանրապետություն 1920—1922
• 
  Հանրապետությունը ЗСФСР-ի կազմում 1922—1936
• 
  Флаг Անդրկովկասյան ԽՍՀՄ 1922—1936
• 
  1937—1940
• 
  1940—1952
• 
  1952—1990

Արցախի Հանրապետության դրոշ

Արցախի Հանրապետության դրոշ
Տեսակ	ազգային դրոշ
Երկիր	Արցախի Հանրապետություն
Իրավասության տարածք	Արցախի Հանրապետություն
Օգտագործում	111000
Նշան	🇦🇲
Հարաբերություն	1:2
Ընդունված է	հունիսի 2, 1992
Գույներ	կարմիր, կապույտ և նարնջագույն
Պատկերված է	հորիզոնական և հավասար երկարությամբ կարմիր, կապույտ, նարնջագույն շերտեր, և կտորի աջ կողմի երկու ծայրերից սկսվում է սպիտակ հնգատամ սանդղանման գորգանախշ, որը միանում է դրոշի մեկ երրորդ հատվածի վրա
Նախագծող

Հիմնական հոդված՝ Արցախի դրոշ

Տե՛ս նաև՝ Արցախի Հանրապետության զինանշան

Արցախի Հանրապետության պետական դրոշն ընդունվել է հանրապետության Գերագույն խորհրդի որոշմամբ՝ 1992 թվականի հունիսի 2-ին՝ Հայաստանի դրոշի նմանությամբ, ավելացված է միայն սպիտակ եռանկյունաձև նախշանկար։ Երկու ծայրերից սկսվող սպիտակ հնգատամ սանդղանման գորգանախշ, որը միանում է դրոշի մեկ երրորդ հատվածի վրա^[19]։ Սպիտակ գորգանախշը խորհրդանշում է մայր Հայաստանից Արցախի բաժանումը և Հայրենիքին վերջնական միանալու ձգտումը^[20]։ Դրոշի լայնության հարաբերակցությունը նրա երկարությանը կազմում է 1:2, որը հավասար է Հայաստանի դրոշի հարաբերությանը^[19]։

• 
  Դրոշ Արևմտյան Հայաստանի վարչակազմի դրոշ
• 
  Անդրկովկասյան Հանրապետության դրոշ (1918)
• 
  Հայաստանի Առաջին Հանրապետության դրոշը 1918-1920

Ծանոթագրություններ

1. Հայաստանի Սահմանադրություն
2. Հայաստանի օրենքը Հայաստանի դրոշի մասին
3. ՀՀ դրոշ Արխիվացված 2013-05-28 Wayback Machine 14 հունիսի, 2011, Միացյալ ազատական ազգային կուսակցություն
4. Հայաստանի Հանրապետության դրոշ Արխիվացված 2012-08-06 Wayback Machine yeraguyn.com
5. Կաղապար:Միջբերել վեբ
6. Կաղապար:Quote կայք
7. Կաղապար:Quote online
8. vexilla-mundi.com/armenia_flag.html «Armenia». Vexilla Mundi. /web/20191027095402/http://www.vexilla-mundi .com/armenia_flag.html Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 6-ին. {{cite web}}: Check |archive-url= value (օգնություն); Check |url= value (օգնություն)
9. Կաղապար:Նշել վեբ
10. «Հայկական դրոշի զարգացումը». Armenianheritage.com. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 5-ին.
11. Ferrier, Ռոնալդ. «Արևելյան հնդկական ընկերության պայմանագիրը հայ ժողովրդի հետ, 22 հունիսի 1688 թ.»: Revue des Études Arméniennes n.s. 7 (1970): 427-43:
12. Mauro, Frederic. «Առևտրական համայնքներ. 1350–1750». «Առևտրային կայսրությունների վերելքը. միջքաղաքային առևտուր վաղ ժամանակակից աշխարհում, 1350–1750 թթ.» Էդ. Ջեյմս Թրեյսի. Cambridge: Cambridge UP, 1990. 255–86.
13. {{cite web |url=http://hrono.rspu: ... | archiveurl=https://web.archive.org/web/20060622103602/http://hrono.rspu.ryazan.ru/heraldicum/flagi/gruzia/federat.htm |archivedate=2006-06-22 |deadlink=այո } }
14. «Հայաստանի Հանրապետություն» (ռուսերեն). ռուս. Վեքսիլոլոգիայի և հերալդիկայի կենտրոն. 2003 թ․ մարտի 28. Արխիվացված է [http:/ /hrono.rspu.ryazan.ru/heraldicum/flagi/armenia/ar.htm օրիգինալից] 2006- 06-22-ին. Վերցված է 2006 թ․ հունվարի 9-ին. {{cite web}}: Check |url= value (օգնություն)
15. «Հայաստան. Առաջին Հանրապետություն (1918–1921)». Արխիվացված է օրիգինալից 2006- 12 -07-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |աշխատանք= ignored (օգնություն); Unknown parameter |մուտքի ամսաթիվ= ignored (օգնություն)
16. «Советская Армения». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին.
17. «Lyrics of Mer Hayrenik». National Anthems.net. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 10-ին.
18. Կաղապար:Միջբերեք վեբ
19. «Attributes of Statehood». Ministry of Foreign Affairs of Nagorno-Karabakh. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ դեկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 9-ին.
20. «Flag of Artsakh / Nagorno-Karabakh». Flags of the World. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 9-ին.