literatura generoa From Wikipedia, the free encyclopedia
Olerkigintza, olertia edo poesia (grezieratik: ποίησις, poiesis, "egitea" edo "sortzea") literaturaren agerpen berezia da. Estetika, erritmoa eta hizkuntzaren baliabideak erabiltzen ditu, hala nola eufonia, sinbolismoa eta metrika, testuaren esanahiari gehitzeko beste geruza bat.
Olerkigintzak historia luzea du, historiaurrean jada Afrikan erabiltzen baitzen ehizari buruzko poesia, eta Nilo, Niger eta Volta ibaien inguruan poesia panegiriko eta elegiatikoa garatu zen[1]. Afrikan egindako lehen poema idatziak Piramideko Testuetan agertzen dira[2], K.a. XXV. mendean; Sundiataren Epika da garai honetako gorteko poesiaren adibiderik ezagunena[3]. Mendebaldeko Asian ezagutzen den olerkirik zaharrena, Gilgamexen epopeia[4], sumerieraz idatzita dago. Eurasian egindako lehen poemak abestietatik eratorriak dira, Txinako Shijing gisa, edo ahozko literatura gordetzeko helburuarekin, sanskritoko Vedak, Zoroastroren Gatha edo Homeroren epikak bezala, Iliada eta Odisea. Antzinako Grezian poesia definitzen saiatu ziren, adibidez Aristotelesen Poetika bezala, erretorika, drama, abestia eta komedia aipatuz. Beranduago saiatu ziren beste ezaugarri batzuk biltzen, hala nola errepikapena, bertsoen forma, errima eta estetika. Poesia prosatik bereizteko saiakera objektiboak izan ziren.
Poesia terminoa poiesis hitz grekotik dator, eta sorkuntza, asmakizuna eta fikzioa zuen esanahia; ondorioz, obra literario oro poesiatzat jo zitekeen. Literatur teo riaren iturriei begiratzen bazaie, berriz, poesia ez zen luzaroan generoetan sartu, izendatze orokorra baitzen, dramatikoa eta narratiboa biak poetikoak baitira, erran nahi baita, etimologiak dioen bezala, sorkuntza lanak. Halarik ere, garaiez garai, poesia, eta bereziki lirika, hirugarren genero berezi gisa agertu eta finkatu da erro mantizismoaz geroztik[5].
Erromantizismoaren eraginez, poesiaren izaera definitzeko saioek beti gogoan izan dute poesia gizakiaren historian dagoela errotuta, gizakia ekin batera sortzen baita, emozioak azaldu eta mintzatzeko gai denetik. Poesiaren definizioa egiten saiatu diren adituek alderdi hori azpimarratu izan dute: Roman Jakobsonek dio[6] olertia definitzeko ez-olertiarekin erkatu behar dela, eta, halaber, ez dela erraza olertia ez dena adieraztea, izan ere, olertia lilura eta magiarako bigarren ahalmen bat da, eta haren muturrean hizkuntz komunitate batek erarik ohizkoena duen hitz laua dago. Federico García Lorcak berak ere esan zuen olerkari batek ere ez dakiela zer den olertia.
Olertiak bere mintzaira propioa du, gainerako herritarrena bera izan arren. Bereizgarri nagusia besteek bezala idazten ez duen sortzailearen irudi indibidualizatua da, hura irudimenaren arabera konparaketaz, antitesiaz, alegoriaz, pertsonifikazioaz, metaforaz, metonimiaz, hiperbo leaz eta beste figura erretoriko batzuez baliatzen da. Gainera, mintzaira poetikoak zehatza eta laburra izan behar du, zenbait gramatika elementu kenduz, hala nola, juntagailuak. Ideia poetikoak sarritan ez dira prozesu logiko bati jarraituz aurkezten, prosan gertatzen den legez, eta hiperbatonaren erabilerarako eta komunztaduraren arauak hausten dituzten lizentzia poetiko batzuk hartzeko askatasun handiagoa dago.
Ezaugarri formal nagusi bat neurtitzaz baliatzea izan da, bestetik. XIX. mendearen erdia arte, mendebaldeko kulturan, neurtitza berenaz poesiaren markatzat agertu da. Ez da, dena den, ezaugarri hertsitzailea eta guztiz fidagarria, luzaz neurtitzetan idatziak izan baitira bi genero nagusietan sartzen ziren tragediak eta epopeiak.
Gabriel Arestik hau esan zuen Ondarroan poesiari buruz, 1964an, «Lengo eta oraingo euskal poesia erritarra» izeneko hitzaldian:[7]
| « | Gaurko poetak bi klasetakoak gara, bersolariak eta olerkariak. Lehengoak erriaren ganean artzen dabe oña, eta bigarrenak (olerkariak) kultura guzurrezko batean. Horregatik lenengoak eskola bat dadukate, eta bigarrenak bapere ez. Bersolaritzak badaduzka bere erregela eta lege jakin eta bereziak... eta erregela orreik eskola baten babesa emoten deutsie bertsolaritzeari.
Olerkariak beriz, nor bere aldetik dabil, lege barriak kreatu nairik, iñongo aldrebeskeriak asmatzeko deseotan. Agirian dago olerkarien artean ez dagoala bapere eskolarik eta bai erretolika ugari. Ejenplo onegaz bere, argiro probatzen dogu bereizkuntza orren guzurrezkotasuna. Alde batetik, erriak ez dau ezer sortzen, beste aldetik, bere eskolea daduka, jenteen eta populuaren esperientziak istorian zear eskeintzen deutsena. Poesia pertsona batek sortzen dau beti. Gero erriak onartzen eta ukatzen dau. Onartzen dauana poesia erritarra da, ukatzen dauana erritik kanpoko poesia da. Ori da guretzat bereizkuntza bakarra. Ganerakoa alferreriatik dator, uskeriatik. Beste bereikuntza bat bere egin da, agozko poesia eta poesia eskribitua. Baina berdin egingo litzake poesia kantatua eta poesia kantatu bagakoa. |
» |
Poesia lirikoa Grezian sortu zen K.a. VII mendean, eta VI. mendean iritsi zen goren mailara. Antzinako Greziako bizitza publikoan, garrantzi handiko generoa izan zen lirika.
Erdi Aroan, bide berriak urratzen hasi zen olerkaritza. XIII. mendetik XVII. mendera arte, genero lirikoak indar ikaragarria hartu zuen Europan, eta urrezko aroa bizi izan zuen. XX. mendean, formari dagokionez batez ere, abangoardiako mugimendu guztiak sortu ziren, eta, olerkaritzan, berebiziko eragina izan zuten.
Zenbait adituk poesiaren artea alfabetatzearen aurrekoa izan daitekeela uste dute, eta epopeia herrikoietatik eta ahozko beste genero batzuetatik garatu zela[8][9]. Beste batzuek, ordea, iradokitzen dute poesia ez dela nahitaez idazketaren aurrekoa[10].
Bizirik dirauen poema epikorik zaharrena, Gilgameshen Epopeia, Kristoren aurreko hirugarren milurtekoa da, Sumerian (Mesopotamian, gaur egun Irak), eta idazkera kuneiformean idatzi zen buztinezko oholtxoetan eta, geroago, papiroan[11]. Istanbulgo #2461 taulatxoak K.a 2000. urteko errito bat deskribatzen du, non erregea sinbolikoki ezkondu eta Inanna jainkosarekin parekatu zen emankortasuna eta oparotasuna ziurtatzeko; batzuek munduko maitasun poema zaharrena gisa etiketatu dute[12][13]. Egiptoko poesia epikoaren adibide bat The Story of Sinuhe da (K.a. 1800)[14].
Antzinako beste epopeia batzuk Iliada eta Odisea grekoak dira; Avestango persiar liburuak (Yasna); Virgilioren Eneida (K.a. 29 eta 19 artean idatzia) epopeia nazional erromatarra; eta Ramayana eta Mahābhārata epopeia indiarrak. Badirudi poesia epikoa modu poetikoan konposatua izan dela, antzinako gizarteetan buruz ikasteko eta ahoz transmititzeko lagungarri gisa[10][15].
Beste poesia mota batzuk, ereserki erlijiosoen antzinako bildumak barne, hala nola Indiako sanskritozko Rigveda; Avestango Gathas, kantu hurritak eta salmo hebrearrak, beharbada zuzenean garatu ziren abesti herrikoietatik abiatuta. Txinako poesia bilduma zaharrenean, poesia klasikoan (Shijing), lehenengo sarrerak letrak izan ziren[16]. Shijinga, bere olerki eta abesti herrikoien bildumarekin, Konfuzio filosofoak asko baloratu zuen, eta Konfuzioren klasiko ofizialetako bat da. Gai horri buruz egindako iruzkinak iturri ezin baliotsuagoa bihurtu dira antzinako musikaren teorian[17].
Antzinako pentsalariek zerk egiten duen bereizgarri poesia forma gisa eta zerk bereizten dituen poesia ona eta txarra zehazteko egindako ahaleginek Poetika ekarri zuten, hau da, poesiaren estetikaren azterketa[18]. Antzinako gizarte batzuek, hala nola Shijingen bidez Txinakoak, garrantzi errituala eta estetikoa zuten obra poetikoen kanonak garatu zituzten[19]. Oraintsuago, Chaucerren Canterburyko ipuinen eta Matsuo Bashoren Oku no Hosomichiren arteko desberdintasun formalak bezain handiak izan daitezkeen definizio bat aurkitu nahi izan dute pentsalariek, baita Tanakhen poesia erlijiosoa, amodiozko poesia eta rap-aren edukien arteko aldeak ere[20].
Orain dela gutxi arte, poesia azentudunaren adibiderik goiztiarrenak Romanos Melodistak (VI. mendearen bukaera) paratutako obrak ziren. Hala ere, Tim Whitmarshek idatzi zuen greziar poema bat Romanosen poesia azentuduna baino lehenagokoa zela[21][22][23].
Mendebaldeko pentsalari klasikoek sailkapena erabili zuten poesiaren kalitatea definitzeko eta ebaluatzeko. Nabarmenki, Aristotelesen Poetikaren pasarteek hiru poesia genero deskribatzen dituzte -epika, komedia eta tragikoa-, eta, genero bakoitzean, kalitate handieneko poesia bereizteko arauak garatzen dituzte generoaren azpian hautemandako asmoetan oinarrituta[24]. Ondorengo estetizistek hiru genero nagusi identifikatu zituzten: poesia epikoa, poesia lirikoa eta poesia dramatikoa, komedia eta tragedia poesia dramatikoaren azpigenero gisa jorratuz[25].
Aristotelesen lanak Ekialde Ertain osoan izan zuen eragina Islamiar Urrezko Aroan[26], baita Europan ere Pizkunde garaian[27]. Ondorengo poetek eta estetizistek sarri bereizi zuten poesia, eta prosaren aurkako gisa definitu zuten, oro har, azalpen logikorako joera eta egitura narratibo lineala zuten idazkera gisa ulertu baitzuten[28].
Horrek ez du esan nahi poesia ilogikoa denik edo narraziorik ez duenik; aitzitik, poesia ederra edo sublimea irudikatzeko ahalegina da pentsamendu logiko edo narratiboaren prozesua arriskuan jarri gabe. John Keats poeta erromantiko ingelesak logikaren ihes hori gaitasun negatibotzat jo zuen[29]. Ikuspegi erromantiko horrek poesia arrakastatsuaren funtsezko elementu gisa ikusten du forma, zeren forma abstraktua baita eta azpiko logika teorikotik desberdina. Ikuspegi horrek eragina izaten jarraitu zuen XX. mendean[30].
XVIII. eta XIX. mendeetan zehar, tradizio poetiko ezberdinen arteko elkarrekintza ere nabarmen handiagoa izan zen, neurri batean europar kolonialismoaren hedapenaren eta horren ondorioz mundu mailako merkataritzaren gorakadaz[31]. Itzulpenaren gorakadaz gain, garai erromantikoan, antzinako lan ugari aurkitu ziren[32].
XX. mendeko literatura teoriko batzuk gutxiago oinarritzen dira prosaren eta poesiaren aurkakotasun nabarmenean, poeta gisa hizkuntza eta poesia erabiliz sortzen duen poetarengan zentratu beharrean[33]. Poetak sortzaile gisa duen azpiko kontzeptua ez da arraroa, eta poeta modernista batzuek, funtsean, ez dute bereizten hitzak dituen poema bat sortzea eta beste hedabide batzuetako sormen-ekintzak. Beste modernista batzuek poesia okertzat definitzeko saiakera bera desafiatzen dute[34].
XX. mendearen lehen erdian hasi zen poesiarako, forma eta egitura tradizionalen arbuioa etorri zen poesiaren definizio tradizionalen xedea eta esanahia zalantzan jartzearekin, baita poesiaren eta prosaren arteko bereizketa ere, bereziki prosa poetikoaren eta poesia prosaikoaren adibide emanak. Poeta modernista askok forma ez tradizionaletan edo tradizioz prosatzat hartu izan den moduan idatzi izan dute, nahiz eta idazkera, oro har, ahoskera poetikoz bustia egon, eta, sarritan, metrikoak ez diren bitartekoek ezarritako erritmo eta tonuz. Eskola modernisten barruan egituraren hausturarekiko erreakzio formalista nabarmena egon bazen ere, erreakzio hori egitura formal eta sintetiko berrien garapenean zein forma eta egitura zaharrenen berpizkundean oinarritu zen[35].
Postmodernismoa, poetaren sormen-zereginean, modernismoak duen enfasitik haratago doa, testu baten irakurlearen papera nabarmentzeko (hermeneutika) eta poema bat irakurtzen den kultura-sare konplexua nabarmentzeko[36]. Gaur egun, mundu osoan, poesiak beste kultura batzuetako eta iraganeko forma poetikoak eta esanak barneratzen ditu askotan, eta are gehiago nahasten ditu, behin mendebaldeko kanona gisako tradizio baten barruan, zentzua izan zuten definizio- eta sailkapen-saiakerak[37].
XXI. mende hasierako tradizio poetikoak aurreko tradizio poetiko aitzindarietara oso bideratuta jarraitzen duela dirudi, Whitman, Emerson eta Wordsworthek hasitakoetara, esaterako. Geoffrey Hartman literatur kritikariak (1929-2016) «eskariaren antsietatea» esaldia erabili zuen tradizio poetiko zaharrenei emandako erantzun garaikidea deskribatzeko, «gertaerak formarik ez izatearen beldur» gisa[38], Emersonek sartutako tropo batean oinarrituta. Emersonek adierazi zuen egitura poetikoari buruzko eztabaidan, non forma edo egitatea nagusi izan zitekeen, norberak «formaren egitatea eskatzea» besterik ez duela behar. Harold Bloom (1930-2019) gisako idazle jakintsuek hainbat mailatan desafiatu dute hori, eta hark honako hau adierazi zuen: Orain elkarrekin, helduak eta XXI. mendeko AEBko bertso nagusia idazteko prest dauden poeten belaunaldia, oraindik, Stevensek «itzal handi baten azken apaingarri» gisa ikus daiteke, Emersonen itzal gisa[39].
Poemen forma espezifikoez gain, poesia genero eta azpigenero ezberdinetan pentsatzen da askotan. Genero poetikoa poesiaren tradizio edo sailkapen bat izan ohi da gaian, estiloan edo beste ezaugarri literario zabalago batzuetan oinarritua[40]. Iruzkingile batzuek generoak literatura forma natural gisa ikusten dituzte. Beste batzuek, berriz, generoen azterketa ikusten dute, hala nola obra ezberdinak beste lan batzuekin nola erlazionatzen eta lotzen diren aztertzea[41].
Poesia narratiboa istorio bat kontatzen duen poesia generoa da. Oro har, poesia epikoa barneratzen du, baina poesia narratibo terminoa, askotan, obra txikiagoetarako gordetzen da, normalean, giza intereserako erakargarriagoak direnak. Poesia narratiboa poesia mota zaharrena izan daiteke. Homeroren aditu askok ondorioztatu dute bere Iliada eta Odisea atal indibidualak lotzen zituzten poema narratibo laburragoz osatuta zeudela. Poesia narratibo asko, hala nola Eskoziako eta Ingalaterrako baladak, eta Baltikoko eta Eslaviako poema heroikoak, poesia performatiboa da, eta sustraiak aurrez idatzitako ahozko tradizioan ditu. Poesia eta prosa bereizten dituzten ezaugarri batzuk, hala nola metroa, aliterazioa eta kenningak, noizbait, ipuin tradizionalak errezitatzen zituzten bardoentzako oroimen-laguntza gisa balio izan zutela espekulatu izan da[42].
Poeta narratibo ospetsuen artean daude: Ovidio, Dante, Juan Ruiz, William Langland, Chaucer, Fernando de Rojas, Luis de Camöes, Shakespeare, Alexander Pope, Robert Burns, Adam Mickiewicz, Aleksandr Puxkin, Edgar Allan Poe, Alfred Tennyson eta Anne Carson.
Poesia lirikoa, poesia epikoa eta dramatikoa ez bezala, istorio bat kontatzen saiatzen ez den generoa da, izaera pertsonalagoa duena. Genero horretako poemak laburragoak, melodikoagoak eta kontenplatiboagoak izaten dira. Pertsonaiak eta ekintzak antzeztu beharrean, poetaren sentimenduak, egoera mentalak eta pertzepzioak erretratatzen ditu[43]. Christine de Pizan, John Donne, Charles Baudelaire, Gerard Manley Hopkins, Antonio Machado eta Edna St. Vincent Millay dira genero horretan nabarmentzen diren poetak.
Poesia epikoa poesia genero bat da, eta literatura narratiboaren forma nagusi bat. Genero hori, askotan, garaiko kulturarentzat garrantzitsuak edo heroikoak ziren gertakariei buruzko poema luzeak dira[44]. Etenik ez duen narrazioan, pertsona heroiko edo mitologiko baten edo pertsona-talde baten bizitza eta lanak kontatzen ditu: Homeroren Iliada eta Odisea; Virgilioren Eneida, Nibelungoen kanta; Luís de Camõesen Os Lusíadas; Mio Ciden eresia; Gilgamexen epopeia; Mahabharata; Lönnrot-en Kalevala; Valmikiren Ramayana; Ferdowsiren Xahname; Nizamiren edo Nezamiren Khamse (bost liburu); Gesar Erregearen epika. Poesia epikoaren eta, oro har, poema luzeen konposaketa, mendebaldean, XX. mendearen hasieratik aurrera hain ohikoa ez bazen ere, epopeia nabarmen batzuk idazten jarraitu izan da. Ezra Pounden Kantoak, Helen Egipton H.Drena eta William Carlos Williamsen Paterson epika modernoaren adibideak dira. Derek Walcottek Nobel saria irabazi zuen 1992an neurri handi batean Omeros bere epopeian oinarrituta[45].
Poesia, satirarako, tresna indartsua izan daiteke. Erromatarrek poesia satirikoaren tradizio sendoa zuten, askotan helburu politikoetarako idatzia. Aipagarria da Juvenal poeta erromatarraren satirak[46].
Gauza bera gertatzen da Ingalaterrako tradizio satirikoarekin. John Drydenek (kontserbadorea), ohoratutako lehen poetak, 1682an, Mac Flecknoe ekoiztu zuen A Satire on the True Blue Protestant Poet, T.S azpitituluarekin (Thomas Shadwelli erreferentzia eginez)[47]. Ingalaterratik kanpoko poeta satirikoen artean, Poloniako Ignacy Krasicki, Azerbaijango Sabir, Portugalgo Manuel Maria Barbosa du Bocage eta Koreako Kim Kirim, bereziki bere Gisangdoagatik, nabarmentzen dira.
Elegia poema goibel, malenkoniatsu edo kexatia da, batez ere hildakoen auhena edo hileta-kanta bat. Elegia terminoak, hasieran, metrika poetiko mota bat (elegiako metrika) izendatzen zuenak, normalean, dolu poema bat deskribatzen du. Elegiak egileari bitxia edo misteriotsua iruditzen zaion zerbait ere isla dezake. Elegia, heriotza baten, atsekabe orokorrago baten edo zerbait misteriotsu baten isla gisa, poesia lirikoaren forma gisa sailka daiteke[48][49].
Poesia elegiakoa egiten dutenen artean, aipagarriak dira, besteak beste, honako hauek: Propertzio, Jorge Manrique, Jan Kochanowski, Chidiock Tichborne, Edmund Spenser, Ben Jonson, John Milton, Thomas Gray, Charlotte Smith, William Cullen Bryant, Percy Bysshe Shelley, Johann Wolfgang von Goethe, Evgeny Baratynsky, Alfred Tennyson, Walt Whitman, Antonio Machado, Juan Ramón Jimenez, William Butler Yeats, Rainer Maria Rilke eta Virginia Wolf.
Alegia antzinako literatur generoa da, sarritan (nahiz eta ez beti), bertsotan jarria. Istorio laburra da, non animalia antropomorfizatuak, izaki mitikoak, landareak, objektu bizigabeak edo naturaren indarrak agertzen diren, ikasgai moral bat (irakaspen bat) ilustratzen dutenak. Neurtitzezko alegiek hainbat metrika eta errima eredu erabili dituzte[50].
Bertso-fabulatzaile aipagarriak izan dira: Esopo, Vishnu Sarma, Fedro, Maria Frantziakoa, Robert Henryson, Biernat de Lublin, Jean de La Fontaine, Ignacy Krasicki, Félix María Samaniego, Tomás de Iriarte, Ivan Krylov eta Ambrose Bierce.
Baita ere Figura erretorikoak:
...
Euskal Herriari dagokionez, ezin esan poesia idatzi ez denik, hor dugu, esaterako, Sarasketan (Nafarroa Behera) sorturiko Bernard Etxeparek idatzi eta 1545. urtean euskaraz argitaratutako lehen poema liburua Linguae Vasconum Primitiae. Hamabost poemaren (erlijiozko 2, amodiozko 10, askatasuna goraipatzen duen 1 eta euskara goratzeko 2 azkenak) kalitateari buruz iritzi kontrajarriak izan arren, ezin uka euskaldunontzat duen garrantzia. Beste alde batetik, 1567. urtean Joan Perez de Lazarragak idatzitako eskuizkribua aurkitu zuen 2004. urtean Borja Aginagalde historialariak. Eskuizkribuak, nobela labur batez gain, 46 poema ere baditu (37 euskaraz eta 9 gaztelaniaz).
Euskal poesia da, segur aski garai batean idatzia, baina, gureganaino, ahoz iritsi direnak: Arrasateko erreketa; Bereterretxeren kanthoria; Bretainako kantua; edo Mila Lasturkoaren eresia, Ahetzeko anderea, Aldaz Torrean... Halaber, euskal poesian, sartu beharra dago hain emankorra eta garrantzitsua izan den ahozko literatura. Bertsolariak kantatu eta euskaldunok ahoz aho eta mendez mende pasatu duguna.
Beraz, euskal poesiari buruzko bilduma egitean, zilegi al da poesia anonimo horien egile edo bertsolarien aipamenik egin gabe uztea?
Ez dirudi oso bidezkoa denik, beraz, bihoa hemendik geure oroimenik behinena poeta eta bertsolari anonimo horiei guztiei eta hain ezagunak ez diren beste hainbati.
Olerkari klasikoen artean, aipagarriak dira:
Egile garaikide ezagunak ditugu, bestela:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
