Was 'n staat wat bestaan het in Noord-Eurasië vanaf 1922 tot 1991 From Wikipedia, the free encyclopedia
Die Sowjetunie (Сове́тский Сою́з, Sowjetski Sojoez, ), amptelik die Unie van Sosialistiese Sowjetrepublieke (USSR) (Сою́з Сове́тских Социалисти́ческих Респу́блик (СССР), Sojoez Sowjetskich Sotsialistitsjeskich Respoeblik (SSSR), ), was 'n staat wat van 1922 tot 1991 bestaan en 'n groot deel van Eurasië beslaan het.
| |||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
| Leuse: Пролетарии всех стран, соединяйтесь! Proletarii fsech stran, sojedinjaites'! (Russies vir: "Werkers van die wêreld, verenig!") | |||||||||||||||||||||||
| Volkslied: Die Internasionale (1922–1944) Госуда́рственный гимн Сове́тского Сою́за (1944–1991) (Russies vir: "Volkslied van die Sowjetunie") | |||||||||||||||||||||||
.svg) | |||||||||||||||||||||||
| Hoofstad | Moskou | ||||||||||||||||||||||
| Taal/Tale | Russies | ||||||||||||||||||||||
| Regering | Republiek | ||||||||||||||||||||||
| Staatshoof | |||||||||||||||||||||||
| - 1917–1924 | Wladimir Lenin | ||||||||||||||||||||||
| - 1924–1953 | Josef Stalin | ||||||||||||||||||||||
| - 1953 | Georgi Malenkof | ||||||||||||||||||||||
| - 1953–1964 | Nikita Chroesjtsjof | ||||||||||||||||||||||
| - 1964–1982 | Leonid Brezjnef | ||||||||||||||||||||||
| - 1982–1984 | Joeri Andropof | ||||||||||||||||||||||
| - 1984–1985 | Konstantin Tsjernenko | ||||||||||||||||||||||
| - 1985–1991 | Michail Gorbatsjof | ||||||||||||||||||||||
| Wetgewer | Opperste Sowjet | ||||||||||||||||||||||
| Historiese tydperk | 20ste eeu | ||||||||||||||||||||||
| - Stigting | 30 Desember 1922 | ||||||||||||||||||||||
| - Ontbinding | 26 Desember 1991 | ||||||||||||||||||||||
| Oppervlakte | |||||||||||||||||||||||
| - 1991 | 22 402 200 km2 8 649 538 sq mi | ||||||||||||||||||||||
| Bevolking | |||||||||||||||||||||||
| - 1991 skatting | 293 047 571 | ||||||||||||||||||||||
| Digtheid | 13,1 /km² 33,9 /sq mi | ||||||||||||||||||||||
| Geldeenheid | Russiese roebel | ||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
Dit was 'n vlagskip- kommunistiese land en het teen die einde uit 15 nasionale republieke bestaan; in die praktyk was sy regering en ekonomie tot met sy laaste jare in 'n groot mate gesentraliseer. Dit was 'n eenpartystaat wat deur die Kommunistiese Party van die Sowjetunie regeer is, met Moskou as sy hoofstad en ook dié van die grootste republiek met die grootste bevolking: die Russiese SFSR. Ander groot stede het ingesluit Leningrad (Russiese SFSR), Kiëf (Oekraïense SSR), Minsk (Wit-Russiese SSR), Tasjkent (Oezbekistanse SSR), Alma-Ata (Kazachstanse SSR) en Nowosibirsk (Russiese SFSR). Dit was die grootste land ter wêreld, met 'n oppervlakte van 22 402 200 km2 oor 11 tydsones.
Die land se oorsprong lê in die Oktober-rewolusie van 1917. Die Bolsjewiste het die tussentydse regering omvergewerp wat vroeër dié jaar gestig is ná die Februarie-rewolusie en die abdikasie van tsaar Nikolaas II. Dit het die einde van die Russiese Ryk ingelui. Die nuwe regering, onder Wladimir Lenin, het die Russiese SFSR gestig, wat die wêreld se eerste sosialistiese staat was wat in die grondwet gewaarborg is. Volgehoue interne spanning het tot die wrede Russiese Burgeroorlog gelei. Namate die oorlog in die Bolsjewiste se guns beklink is, het die RSFSR begin om grond wat in die oorlog verower is in te sluit in nominaal onafhanklike state, wat in Desember 1922 in die Sowjetunie verenig is.
Ná Lenin se dood in 1924 het Josef Stalin aan die mag gekom. Stalin het 'n tydperk van vinnige industrialisasie en gedwonge kollektivisme begin wat tot aansienlike ekonomiese groei gelei het, maar ook tot 'n hongersnood in 1930-1933 waarin miljoene dood is. Die strafkampstelsel Goelag is ook in dié tyd uitgebrei. Stalin het die Groot Suiwering begin om sy werklike en denkbeeldige teenstanders uit die weg te ruim. Ná die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog het Duitsland die Sowjetunie binnegeval. Die gesamentlike burgerlike en militêre sterftes van die Sowjetunie – wat op sowat 20 miljoen geraam is – was die grootste verlies van die Geallieerde magte. Ná die oorlog het die gebied wat deur die Rooi Leër beset is, verskeie Sowjet-satellietstate gevorm.
In die daaropvolgende Koue Oorlog het die Oosblok van die Sowjetunie die Wesblok van die Verenigde State van Amerika gekonfronteer, met laasgenoemde groepering wat in 1949 onder Navo grootliks verenig is, en eersgenoemde in 1955 onder die Warskouverdrag. Daar was geen regstreekse militêre konfrontasie tussen die twee organisasies nie; die konflik het eerder op 'n ideologiese grondslag en deur oorlog by volmag plaasgevind. Beide Navo en die Warskouverdrag het gelei tot die uitbreiding van militêre magte en hulle integrasie by die respektiewelike blokke. Die Warskouverdrag se grootste militêre operasie was die inval in Tsjeggo-Slowakye, sy eie lidland, in Augustus 1968 (met die deelname van al die ander lidlande buiten Albanië en Roemenië). Die gevolg was dat Albanië minder as 'n maand later aan die verdrag onttrek het. Ná Stalin se dood in 1953 het 'n tydperk van de-Stalinisasie plaasgevind onder die leierskap van Nikita Chroesjtsjof.
Die Sowjetunie het die voortou geneem in die vroeë ruimtewedloop met die lansering van die eerste kunsmatige satelliet, Spoetnik 1; die eerste bemande ruimtevlug, Wostok 1; en die eerste tuig wat op 'n ander planeet (Venus) geland het, Wenera 7.
In die 1970's was daar 'n kort détente in die verhouding tussen die Sowjetunie en die VSA, maar spanning het in 1979 weer toegeneem met die Sowjetinval in Afganistan. In die middel 1980's het die Sowjetleier, Michail Gorbatsjof, die land probeer hervorm deur sy beleide van glasnost en perestroika. In 1989, in die laaste fases van die Koue Oorlog, het verskeie lande van die Warskouverdrag hulle Marxisties-Leninistiese regerings omvergewerp, en dit het gepaard gegaan met die ontstaan van sterk nasionalistiese en separatistiese bewegings oor die hele Sowjetunie. In 1991 het Gorbatsjof 'n nasionale referendum uitgeroep, wat geboikot is deur die Sowjetrepublieke Litaue, Letland, Estland, Armenië, Georgië en Moldawië. Dit het daartoe gelei dat die meeste deelnemende burgers gestem het vir die behoud van die land as 'n hernude federasie. In Augustus 1991 het onbuigsame lede van die Kommunistiese Party 'n staatsgreep teen Gorbatsjof gelei. Die poging het misluk, met Boris Jeltsin wat 'n groot rol daarin gespeel het, en die Kommunistiese Party is daarna verbied. Die Russiese Federasie het die opvolgerstaat van die Sowjetunie geword, terwyl die ander republieke almal onafhanklik geword het.
Die Sowjetunie het baie sosiale en tegnologiese prestasies behaal: Dit het die tweede grootste ekonomie in die wêreld gehad en sy weermag was die grootste op aarde. Dit het die grootste arsenaal kernwapens gehad. Dit was 'n stigterslid van die Verenigde Nasies en een van die vyf permanente lede van die VN se Veiligheidsraad. Voor sy verbrokkeling het die land sy status as een van die wêreld se twee supermoondhede gehandhaaf met sy leierskap in Oos-Europa, sy militêre en ekonomiese krag en sy wetenskaplike navorsing.
Die woord "sowjet" is afgelei van die Russiese woord совет, sowjet; "raad", "vergadering", "advies"). Die woord sowjetnik beteken "raadgewer".[1]
Die sowjets as werkersrade het die eerste keer tydens die Russiese Rewolusie van 1905 ontstaan.[2][3] Hoewel hulle vinnig deur die keiserlike weermag onderdruk is, het werkers en soldate se sowjets ná die Februarie-rewolusie deur die hele land verskyn, en hulle het mag met die tussentydse regering gedeel.[2][4] Die Bolsjewiste, wat deur Lenin gelei is, het geëis dat alle mag na die sowjets oorgedra word en hulle het die steun van die werkers en soldate geniet.[5] Ná die Oktober-rewolusie, waarin die Bolsjewiste die mag van die oorgangsregering in die naam van die sowjets oorgeneem het,[4][6] het Lenin die stigting van die RSFSR aangekondig.[7]
In 1922 het Lenin 'n beroep gedoen vir die stigting van ander nasionale sowjetrepublieke om 'n groter unie te stig wat hy aanvanklik die Unie van Sowjetrepublieke van Europa en Asië (Russies: Союз Советских Республик Европы и Азии, Sojoez Sowjetskich Respoeblik Ewropi i Aziji) genoem het. Stalin het aanvanklik Lenin se voorstel teengestaan, maar dit eindelik aanvaar. Met Lenin se toestemming het hy die naam verander na die Unie van Sosialistiese Sowjetrepublieke (USSR).
СССР (in die Latynse alfabet "SSSR") is die afkorting van die Russiese naam vir die Sowjetunie in die Cyrilliese skrif. Die Sowjette het die afkorting so dikwels gebruik dat mense wêreldwyd met die betekenis vertroud was. Verder word die Russiese naam Советский Союз (Sowjetski Sojoez, letterlik "Sowjetunie") net so algemeen gebruik, maar net in 'n onafgekorte vorm.
In Afrikaans is die staat die Sowjetunie of die USSR genoem. Dit is in Engels Soviet Union (USSR) genoem, in Frans Union soviétique (URSS) en in Duits Union der Sozialistischen Sowjetrepubliken (UdSSR).
Moderne rewolusionêre bydrywighede in die Russiese Ryk het begin met die Desembriste-opstand van 1825. Hoewel lyfeienskap in Rusland in 1861 afgeskaf is, was die terme daarvan ongunstig vir die kleinboere en het dit rewolusionêre aangemoedig. ’n Parlement, die Staatsdoema, is in 1906 gestig ná die Russiese Rewolusie van 1905, maar tsaar Nikolaas II het pogings teengestaan om van ’n absolute monargie na ’n konstitusionele monargie oor te slaan. Maatskaplike onrus is in die Eerste Wêreldoorlog vererger deur militêre terugslae en voedseltekorte in groot stede.
’n Spontane opstand in Petrograd weens Rusland se ekonomiese en morele agteruitgang tydens die oorlog het gelei tot die Februarie-rewolusie en die omverwerping van die keiserlike regering in Maart 1917. Die tsaristiese outokrasie is vervang met die Russiese Voorlopige Regering, wat verkiesings sou hou vir die Russiese Grondwetgewende Vergadering en sou aanhou veg in die oorlog aan die kant van die Drievoudige Entente.
Terselfdertyd het werkersrade, in Russies bekend as "sowjets" (советы, sowjeti), dwarsoor die land ontstaan. Die Bolsjewiste, onder leiding van Wladimir Lenin, het in die sowjets en op straat voorspraak gemaak vir ’n sosialistiese rewolusie. Op 25 Oktober (7 November volgens die Gregoriaanse kalender) 1917 het die Bolsjewiste die belangrikste regeringsgeboue in Petrograd sonder veel teenstand beset. Ook die Winterpaleis in Petrograd is oorgeneem en die bewind van die Voorlopige Regering is so beëindig. Alle mag was nou in die hande van die sowjets. Hierdie gebeure sou later amptelik in die Sowjetunie bekend word as die Groot Sosialistiese Oktober-rewolusie. In Desember het die Bolsjewiste ’n wapenstilstandsooreenkoms met die Sentrale Moondhede onderteken, hoewel gevegte teen Februarie 1918 hervat is. In Maart het Sowjet-Rusland sy betrokkenheid in die oorlog finaal beëindig en die Verdrag van Brest-Litofsk onderteken.
’n Lang en bloedige burgeroorlog het hierop gevolg tussen die Rooi Leër en die Wit Leër. Dit het in 1917 begin en in 1923 geëindig met die Rooi Leër se oorwinning. Die oorlog het ingesluit buitelandse inmenging, die moord op die tsaar en sy gesin en die hongersnood van 1921, waarin sowat vyf miljoen mense dood is.[8]
In Maart 1921, ná ’n verwante konflik met Pole, is die Vrede van Riga onderteken, waarvolgens betwiste gebiede in die huidige Belarus en Oekraïne tussen Pole en Sowjet-Rusland verdeel is. Laasgenoemde moes ook soortgelyke konflikte in die nuwe republieke Finland, Estland, Letland en Litaue oplos.
Op 28 Desember 1922 is ’n konferensie van gevolmagtigde afgevaardigdes van die Russiese SFSR, die Transkaukasiese SFSR, die Oekraïense SSR en die Wit-Russiese SSR gehou waar die verdrag vir die stigting van die Sowjetunie[9] en die verklaring van die stigting van die USSR onderteken is, en daarmee is die Unie van Sosialistiese Sowjetrepublieke gestig.[10]
Op 1 Februarie 1924 het die Verenigde Koninkryk die USSR erken. In dieselfde jaar is die Sowjetgrondwet aanvaar, wat die Desember 1922-vereniging gewettig het.
’n Intensiewe restrukturering van die land se ekonomie, nywerheid en politiek het in die vroeë dae van Sowjetmag in 1917 begin. ’n Groot deel daarvan is gedoen volgens die Bolsjewistiese Aanvanklike Verordenings, regeringsdokumente wat deur Lenin onderteken is. Een van die prominentste deurbrake was die groot restrukturering van die Sowjetekonomie gebaseer op die totale elektrifisering van die land.
Die plan is in 1920 ontwikkel en het ’n tydperk van 10 tot 15 jaar behels. ’n Netwerk van 30 kragstasies, insluitende 10 groot hidroëlektriese kragaanlegte, en verskeie nywerheidsprojekte is aangepak.[11] Dit het die prototipe geword van daaropvolgende vyfjaarplanne en is teen 1931 voltooi.[12]
Van sy stigting af was die regering van die Sowjetunie geskoei op die eenpartyregering van die Kommunistiese Party (Bolsjewiste). Ná die ekonomiese beleid van "oorlogskommunisme" tydens die burgeroorlog, as ’n voorspel tot die volle ontwikkeling van sosialisme in die land, het die Sowjetregering in die 1920's sommige privaat ondernemings toegelaat om saam met die genasionaliseerde nywerheid te bestaan volgens die Nuwe Ekonomiese Beleid.
Die verklaarde doel van die eenpartystaat was om te verseker kapitalistiese uitbuiting vind nooit weer in die land plaas nie en dat die beginsels van demokratiese sentralisme die doeltreffendste manier sou wees om die wense van die volk op ’n praktiese manier te verteenwoordig. Debatte oor die toekoms van die ekonomie het die agtergrond verskaf vir ’n magstryd in die jare ná Lenin se dood in 1924. Aanvanklik sou Lenin vervang word deur ’n driemanskap bestaande uit Grigori Zinowijef van die Oekraïense SSR, Lef Kamenef van die Russiese SFSR en Josef Stalin van die Transkaukasiese SFSR.
Op 3 April 1922 is Stalin aangewys as hoofsekretaris van die Kommunistiese Party. Lenin het Stalin aangestel as hoof van die Werkers- en Boere-inspektoraat en dit het Stalin aansienlike mag gegee. Deur sy invloed stelselmatig te konsolideer en sy mededingers in die party te uitoorlê het Stalin die onbetwiste leier van die Sowjetunie geword en, teen die einde van die 1920's, ’n totalitaristiese bewind gevestig. In Oktober 1927 is Zinowijef en Trotsky uit die Sentrale Komitee geskop en verban.
In 1928 het Stalin die eerste vyfjaarplan in werking gestel om die sosialistiese ekonomie op te bou. In die nywerheid het die staat beheer oor alle bestaande ondernemings oorgeneem en ’n intensiewe industrialiseringsprogram onderneem. In die landbou is die gedwonge kollektivisering van plase oor die hele land ingestel.
Droogtes en hongersnood het ontstaan en die dood van miljoene mense veroorsaak; koelakke (groot grondbesitters) wat oorleef het, is vervolg en baie is na die Goelag gestuur vir gedwonge arbeid.[13]
Gemeenskaplike opstuwing het in die middel 1930's voortgeduur. Stalin se Groot Suiwering het gelei tot die teregstelling of aanhouding van baie "ou Bolsjewiste" wat saam met Lenin aan die Oktober-rewolusie deelgeneem het. Volgens gedeklassifiseerde dokumente het die NKGB in 1937 en 1938 meer as een en ’n half miljoen mense in hegtenis geneem, van wie 681 692 geskiet is.[14] Oor dié twee jaar was daar gemiddeld meer as duisend teregstellings per dag.[15] Volgens die historikus Geoffrey Hosking is sowat 10 miljoen tot 11 miljoen mense in die 1930's vermoor,[16] hoewel die historikus Timothy D. Snyder beweer volgens argiefbewyse is hoogstens 9 miljoen mense gedurende die hele Stalin-era dood.[17]
Volgens die leerstelling van staatsateïsme was daar ’n regeringsgesteunde program om almal tot ateïsme te dwing.[18][19][20] Die regering het godsdienste geteiken op grond van staatsbelang, en hoewel die meeste georganiseerde godsdienste nooit verbied is nie, is beslag op kerkeiendomme gelê, gelowiges lastig geval en godsdiens bespot terwyl ateïsme in skole verkondig is.[21] Die regering het die Russies-Ortodokse Kerk probeer beheer en, in tye van nasionale krisis, uitgebuit vir die staat se eie doeleindes. Hulle eindelike doel was egter om dit uit die weg te ruim. In die eerste vyf jaar van die Sowjetbewind het die Bolsjewiste duisende biskoppe en priesters tereggestel. Baie ander is gevange geneem en verban. Die meeste kweekskole is gesluit en die publikasie van die meeste godsdiensmateriaal is verbied. Teen 1941 was nog net 500 van die duisende kerke oop.
Nouer samewerking tussen die Sowjetunie en die Weste het in die vroeë 1930's ontwikkel. Van 1932 tot 1934 het die Sowjetunie aan die Wêreldontwapeningskonferensie deelgeneem. In 1933 is diplomatieke betrekkinge tussen die land en die Verenigde State aangeknoop nadat die nuutverkose Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt in November Stalin se Kommunistiese regering amptelik erken en ’n nuwe handelsooreenkoms tussen die twee lande aangegaan het.[22] In September 1934 het die Sowjet by die Volkebond aangesluit. Nadat die Spaanse Burgeroorlog in 1936 uitgebreek het, het die USSR die republikeinse magte teen die nasionaliste gesteun, terwyl laasgenoemde deur Fascistiese Italië en Nazi-Duitsland gesteun is.
In Desember 1936 het Stalin ’n nuwe grondwet afgekondig wat wêreldwyd as die mees demokratiese grondwet denkbaar geprys is. Volgens die historikus J. Arch Getty was baie mense later spyt oor hulle ondersteuning daarvan. "Die burgerregte, persoonlike vryhede en demokratiese vorme wat in Stalin se grondwet verkondig is, is feitlik onmiddellik vertrap en het lank ná Stalin se dood steeds leë beloftes gebly."[23]
In 1939 het die Sowjetunie voelers na Nazi-Duitsland uitgesteek. Byna ’n jaar nadat Brittanje en Frankryk die München-ooreenkoms met Duitsland aangegaan het, het die Sowjetunie ook ooreenkomste met dié land aangegaan. In Augustus 1939 het die twee lande die Molotof-Ribbentrop-verdrag onderteken. Die nieaanvalsverdrag het die Sowjetunie in staat gestel om die Baltiese lande (Litaue, Letland en Estland), Bessarabië, Noord-Boekowina en Oos-Pole te beset. Laat in November, toe die Sowjetunie nie Finland langs diplomatieke weë kon oorreed om sy grens 25 km weg van Leningrad te skuif nie, het Stalin opdrag gegee vir die inval van Finland.
Duitsland het die Molotof-Ribbentrop-verdrag verbreek en die Sowjetunie op 22 Junie 1941 binnegeval. Dit was die begin van die stryd aan die oostelike front, wat in die USSR bekend was as die Groot Patriotiese Oorlog. Die Rooi Leër het die skynbaar onoorwinlike Duitse weermag in die Slag van Moskou gestuit, deels danksy ’n besonder strawwe winter. In die Slag van Stalingrad, wat van laat in 1942 tot vroeg in 1943 geduur het, is die Duitsers ’n terugslag toegedien waarvan hulle nooit heeltemal herstel het nie en dit het ’n keerpunt in die oorlog geword. Ná Stalingrad het die Sowjetmagte deur Oos-Europa na Berlyn beweeg voordat Duitsland in 1945 oorgegee het. Die Duitse weermag het 80% van sy militêre lewensverliese aan die oostelike front gely.[24]
Die Sowjetunie het ook groot verliese in die Tweede Wêreldoorlog gely – sowat 27 miljoen van die land se mense het gesterf.[25] Sowat 2,8 miljoen Sowjetse oorlogsgevangenes is in net agt maande van 1941 tot 1942 weens Nazi-mishandeling dood as gevolg van verhongering en teregstellings.[26][27]
Tydens die oorlog was die Sowjetunie, Amerika, Brittanje en China bekend as die Groot Vier Geallieerde moondhede,[28] en hulle het later die "Vier Polisiemanne" geword wat die grondslag van die Verenigde Nasies se Veiligheidsraad gevorm het.[29] Die Sowjetunie het as ’n supermoondheid uit die oorlog getree. Nadat die Westerse wêreld eers geweier het om dit te erken, het die land teen die laat 1940's amptelike betrekkinge met feitlik elke land gehad. Dit was ’n stigterslid van die Verenigde Nasies in 1945 en het een van die vyf permanente lede van die Veiligheidsraad geword; dit het die land die reg gegee om enige van die raad se besluite te veto.
Die Sowjetunie het sy status as een van die wêreld se twee supermoondhede behou vanweë sy oorheersing in Oos-Europa, militêre krag, ekonomiese krag, hulp aan ontwikkelende lande en wetenskaplike navorsing, veral in ruimtetegnologie en wapens.[30]
Die Koue Oorlog was ’n langdurige toestand van politieke konflik, militêre spanning en ekonomiese mededinging wat ná die Tweede Wêreldoorlog ontstaan het, hoofsaaklik tussen die Sowjetunie en sy satellietstate aan die een kant en die Westerse wêreld, veral die Verenigde State, aan die ander kant. Hoewel die twee belangrikste magte amptelik nooit regstreeks gebots het nie, het die konflik gelei tot militêre bondgenootskappe, die strategiese ontplooiing van wapens, uitgebreide hulp aan swakker lande, spioenasie, propaganda, ’n wapenwedloop, mededinging op internasionale sportgeleenthede en tegnologiese mededinging soos die ruimtewedloop.
Net ná die oorlog het die Sowjetunie sy ekonomie uitgebrei, terwyl dit steeds streng sentrale beheer gehandhaaf het. Dit het beheer oor die meeste lande in Oos-Europa geneem en hulle in satellietstate omskep. Die land het dié state in 1955 in ’n militêre bondgenootskap, die Warskouverdrag, verenig en van 1949 tot 1991 in ’n ekonomiese organisasie, die Raad vir Wedersydse Ekonomiese Bystand.[31]
Die Sowjetunie het op sy eie herstel gekonsentreer en beslag op die meeste van Duitsland se nywerheidsfabrieke gelê. Dit het oorlogsvergoeding van Oos-Duitsland, Hongarye, Roemenië en Bulgarye gevorder met Sowjetoorheersde gesamentlike ondernemings. Dit het ook handelsooreenkomste aangegaan wat ontwerp was om die Sowjetunie te bevoordeel. Moskou het die Kommunistiese Partye van sy satellietstate beheer en hulle het opdragte van die Kremlin uitgevoer.
Sy bondgenote van die Tweede Wêreldoorlog, Amerika en Brittanje, het sy vyande geword uit vrees vir sy ambisies.
_-_Restoration.jpg)
Stalin is op 5 Maart 1953 dood. Omdat geen opvolger aangewys is nie, wou die hoogste amptenare van die Kommunistiese Party aanvanklik die Sowjetunie met ’n driemanskap regeer onder leiding van Georgi Malenkof. Dit het nie lank geduur nie en Nikita Chroesjtsjof het eindelik die daaropvolgende magstryd teen die middel 1950's gewen. In 1956 het hy Stalin se wandade ontbloot en beheer oor die party en die volk afgeskaal. Dis was bekend as de-Stalinisasie.
Moskou het Oos-Europa as ’n kritieke buffersone in die weste beskou in die moontlike geval van nog ’n inval soos die een deur die Duitsers in 1941. Daarom wou die USSR sy beheer oor die streek verstewig deur die Oos-Europese lande in satellietstate te omskep wat van hom afhanklik en aan sy leierskap onderdanig is. Militêre mag is in 1956 gebruik om opstande in Hongarye en Pole te onderdruk.
Laat in die 1950's het ’n konfrontasie met China oor die USSR se soeke na toenadering tot die Weste, wat Mao Zedong beskou het as Chroesjtsjof se revisionisme, gelei tot ’n skeuring in die wêreldwye Marxisties-Leninistiese beweging. Die regerings van Albanië, Kambodja en Somalië het hulle aan die kant van China geskaar in plaas van die USSR.
In dié tydperk van die laat 1950's en vroeë 1960's het die Sowjetunie groot wetenskaplike en tegnologiese suksesse in die ruimtewedloop behaal: Hulle het die eerste kunsmatige satelliet, Spoetnik 1, in 1957 gelanseer; ’n lewende hond met die naam Laika ook in 1957 en die eerste mens, Joeri Gagarin, in 1961 die ruimte ingestuur. Die eerste vrou in die ruimte was Walentina Teresjkowa (1963), die eerste mens wat in die ruimte geloop het was Aleksei Leonof (1965), die eerste sagte landing op die maan was deur Loena 9 (1966) en die eerste maanverkenningstuie was Loenochod 1 en 2 (1970 en 1973).[32]
Chroesjtsjof het in die middel 1950's die Ontdooiing begin – ’n komplekse verskuiwing in die politieke, kulturele en ekonomiese lewe in die Sowjetunie. Dié tydperk sluit in ’n mate van openlikheid en kontak met ander nasies, asook nuwe sosiale en ekonomiese beleide met groter klem op verbruikersgoedere. Dit het ’n verhoging van die lewenstandaard tot gevolg gehad, terwyl hoë vlakke van ekonomiese groei gehandhaaf is. Sensuur is ook verslap.
Chroesjtsjof se hervormings in landbou en administrasie was egter oor die algemeen onproduktief. In 1962 het hy ’n krisis met die VSA ontketen oor die Sowjetunie se ontplooiing van kernmissiele in Kuba. ’n Ooreenkoms is tussen die USSR en VSA aangegaan om vyandelike kernmissiele uit beide Kuba en Turkye te verwyder en die krisis is so afgeweer. Dit het Chroesjtsjof baie verleentheid veroorsaak en sy prestige het afgeneem. Eindelik het dit gelei tot sy verwydering uit sy amp in 1964.
Die tydperk van stagnasie was ’n tyd met negatiewe ekonomiese, politieke en sosiale resultate in die Sowjetunie. Dit het tydens die bewind van Leonid Brezjnef begin en voortgeduur onder Joeri Andropof en Konstantin Tsjernenko.
Nadat nog ’n tydperk van gesamentlike leierskap op Chroestsjof se verwydering gevolg het, het Brezjnef hom vroeg in die 1970's as leier gevestig. In 1968 het die Sowjetunie en Warskouverdragsbondgenote Tsjeggo-Slowakye binnegeval om die Praagse Lente-hervormings te beëindig. Brezjnef het die inval en vorige invalle in Oos-Europese state geregverdig met die instelling van die Brezjnef-doktrine, waarvolgens die Sowjetunie hom die reg toeëien om die soewereiniteit te skend van enige land wat probeer om Marxisme-Leninisme met kapitalisme te vervang.
Onder Brezjnef was daar ’n tydperk van détente met die Weste, wat gelei het tot verdrae oor wapenbeheer (soos SALT I en SALT II) terwyl die Sowjetunie steeds sy militêre krag vergroot het.
In Oktober 1977 is die Sowjetunie se derde grondwet eenparig goedgekeur. Die heersende gevoel van die Sowjetleiers met Bresjnef se dood in 1982 was ’n teenstand teen verandering. Bresjnef se lang bewind is later ’n tydperk van stagnasie (период застоя, period zastoja) gedoop. Die topleierskap was teen dié tyd oud en verstok.
Twee ontwikkelings het die daaropvolgende dekade oorheers: die toenemende oënskynlike verbrokkeling van die Sowjetunie se ekonomiese en politieke strukture, en die laslappiepogings van hervorming om dié proses om te keer. Kenneth S. Deffeyes meen in Beyond Oil die Reagan-administrasie het Saoedi-Arabië aangemoedig om die prys van olie in 1980 te verlaag tot op ’n punt waar die Sowjetunie nie ’n wins kon maak met die verkoop van sy olie nie, en die USSR se ekonomie is so geknou.[33]
Brezjnef se twee opvolgers, oorgangsfigure met hulle wortels diep in sy tradisie, het nie lank gehou nie. Andropof was 68 jaar oud en Tsjernenko 72 toe hulle aan die bewind gekom het; albei is binne twee jaar dood. In ’n poging om ’n derde korttermynbewind af te weer het die regering hom tot die volgende generasie gewend en Michail Gorbatsjof tot hoofsekretaris van die Kommunistiese Party verkies.
Gorbatsjof het pogings aangewend om aansienlike veranderings in die ekonomie en partyleierskap teweeg te bring, wat perestroika ("hervorming") genoem is. Sy beleid van glasnost ("openheid") het die publiek toegang tot inligting gegee ná dekades van groot regeringsensuur. Hy wou ook die Koue Oorlog beëindig. In 1988 het die Sowjetunie sy troepe uit Afganistan onttrek ná ’n nege jaar lange oorlog. In 1989 het rewolusies in die satellietstate ontstaan. Met die afbreek van die Berlynse Muur en met Oos-Duitsland en Wes-Duitsland wat ’n hereniging nagestreef het, het die einde aangebreek van die Ystergordyn tussen die Weste en die Sowjetbeheerde streke.
Laat in die 1980's het die republieke van die Sowjetunie stappe aangewend om hulle soewereiniteit te herstel. Op 7 April 1990 is ’n wet aanvaar dat enige republiek kon afstig as meer as twee derdes van sy inwoners in ’n referendum daarvoor stem.[34] In 1990 het baie republieke die eerste vrye verkiesings vir hulle eie wetgewende liggame gehou.
In 1989 het die Russiese SFSR, die grootste republiek (met sowat die helfte van die bevolking), ’n nuutverkose Kongres van Volksafgevaardigdes saamgeroep. Boris Jeltsin is as voorsitter verkies. Op 12 Junie 1990 het die kongres Rusland se soewereiniteit oor sy grondgebied verklaar en wette begin goedkeur wat sommige van die USSR se wette sou vervang. Ná ’n wegholoorwinning van die Hervormingsbeweging in Litaue het dié land op 11 Maart 1990 sy onafhanklikheid verklaar.
Op 17 Maart 1991 is ’n referendum vir die behoud van die USSR in nege lande gehou (die ander het die stem geboikot). Die meeste van die inwoners in dié nege lande het vir die behoud van die Sowjetunie gestem en dit het Gorbatsjof se gewildheid ’n klein hupstootjie gegee. In die somer van 1991 het agt republieke ooreengekom oor die Nuwe Unie-verdrag – dit sou die Sowjetunie in ’n baie losser unie omskep het.
Die ondertekening van die verdrag is egter in Augustus onderbreek deur ’n staatsgreeppoging deur geharde lede van die regering en die KGB wat Gorbatsjof se hervormings wou omkeer en die sentrale regering se beheer oor die publiek wou herstel. Nadat die staatsgreep misluk het, is Jeltsin as ’n held beskou danksy sy besliste optrede tydens die oproer, terwyl Gorbatsjof se bewind so te sê verby was. Die magsbalans het aansienlik na die kant van die republieke oorbeweeg. In Augustus 1991 reeds het Letland en Estland hulle volle onafhanklikheid verklaar. Gorbatsjof het laat in Augustus as hoofsekretaris van die Kommunistiese Party bedank en kort daarna is die party se bedrywighede vir ’n onbepaalde tyd opgehef – wat sy bewind in effek beëindig het. Teen die herfs kon Gorbatsjof nie langer gebeure buite Moskou beïnvloed nie en selfs daar is hy uitgedaag deur Jeltsin, wat in Julie 1991 tot president van Rusland verkies is.
Die oorblywende 12 republieke het voortgegaan met besprekings oor nuwe, al hoe losser modelle vir die unie. In dié tyd het Jeltsin dit wat van die Sowjetregering oorgebly het, oorgeneem – insluitende die Moskouse Kremlin. Die finale slag was op 1 Desember 1990 toe Oekraïne, die tweede magtigste republiek, oorweldigend vir onafhanklikheid gestem het. Dit het enige realistiese kans dat die Sowjetunie op enige manier kon voortbestaan, beëindig. Teen Desember 1990 het almal, buiten Rusland en Kazakhstan, hulle volle onafhanklikheid verklaar.
Op 8 Desember 1991 het die presidente van Rusland, Oekraïne en Belarus (voorheen Wit-Rusland) die Belawezja-ooreenkoms onderteken wat die Sowjetunie as ontbind verklaar het en die Gemenebes van Onafhanklike State (GOS) in sy plek in die lewe geroep het. Op 21 Desember 1991 het afgevaardigdes van al die Sowjetrepublieke buiten Georgië die Alma-Ata-protokol onderteken wat die ooreenkoms bekragtig het. Op 25 Desember het Gorbatsjof as president van die USSR bedank en die president se magte aan Jeltsin oorgedra. Daardie nag is die Sowjetvlag vir die laaste keer gestryk en die Russiese driekleur in sy plek gehys.
Die volgende dag, op 26 Desember 1991, het die Opperste Sowjet, die hoogste regeringsliggaam van die Sowjetunie, gestem dat nie hy of die land meer bestaan nie. Dit word algemeen beskou as die amptelike, finale ontbinding van die Sowjetunie en die einde van die Koue Oorlog.[35]
Rusland is daarna internasionaal erken[36] as die USSR se opvolgerstaat. Rusland het al die USSR se buitelandse skuld aanvaar en die voormalige land se oorsese eiendomme as sy eie opgeëis.
Leiers van die Sowjetunie, in chronologiese volgorde:
.jpg)
Die Sowjetunie het sowat 'n sesde van die totale landoppervlakte van die wêreld beslaan. Dit het die oostelike helfte van Europa en 'n derde van Asië ingesluit en was meer as twee keer so groot soos die Volksrepubliek China. Byna 10 000 km het die westelikste punt (20° O), naby Kaliningrad, van Kaap Dezjnef aan die Beringstraat (170° W) geskei.
Die noordelikste punt van die land, wat aan die bopunt van die Taimir-skiereiland geleë was, lê op 78° N en die suidelikste punt, wat in Turkmenistan geleë was, lê op 38° N. Driekwart van die landmassa het noord van die 50ste breedtegraad gelê. Dit was 'n laagland met uitgestrekte vlaktes wat aan die een kant na die Arktiese Oseaan en aan die ander kant via Wes-Europa na die Atlantiese Oseaan afgeloop het. Slegs in die suide en ooste was daar hoë bergreekse.
Sowat 75% van die Sowjetunie was minder as 450 m bo seespieël geleë. Die land se grense was meer as 56 000 km lank, waarvan twee derdes kuslyn (in die noorde en ooste) en 'n derde landgrense (in die weste en die suide) was. Aan die uiters noordwestelike grens van die Sowjetunie was Noorweë, Finland, die Finse Golf, die Oossee en Pole.
Op die punt waar die grens landinwaarts buig, het dit die skeiding tussen die Sowjet- en die Poolse deel van die voormalige Oos-Pruise gevorm. Verder suid het die Sowjetunie aan die destydse Tsjeggo-Slowakye, Hongarye en Roemenië gegrens. Die noordelike tak van die Donaudelta het die grens tot by die Swartsee beloop. Tussen die Swart- en die Kaspiese See het die Sowjetunie aan Turkye en Iran gegrens.
Oos van die Kaspiese See het die Sowjetunie aan Iran, Afganistan en die Volksrepubliek China gegrens. Naby die ontmoetingspunt van die grense van die Sowjetunie, Afganistan en die Volksrepubliek China was die Sowjetunie deur 'n smal strook Afgaanse land van Pakistan en Indië geskei. Die Sowjetunie het ook aan Mongolië en Noord-Korea gegrens.
Geen land ter wêreld het so 'n lang kuslyn gehad nie, maar geen land was ook deur soveel ysseë en moerasagtige kuste omring nie. Net ten suide van die belangrike hawens Wladiwostok ('n ysvrye hawe en destydse Sowjet-vlootbasis) en Nachodka, was die kort grens tussen die Sowjetunie en Noord-Korea die See van Japan. Aan die oostelikste kant het die Beringstraat die Eurasiese vasteland van die Noord-Amerikaanse vasteland geskei.
Aan die Arktiese Oseaan het die Sowjetkus verskeie vlak seë gehad wat deur groepe eilande van mekaar geskei is. Van oos na wes was dit die Oos-Siberiese See, Laptefsee, Karasee en Barentssee.
Die argipels word onderskeidelik die Nieu-Siberiese Eilande, Nordland, Nowaja Zemlja en Franz Josef-land genoem. Naby die Moermansk-hawe aan die Beringsee het die landgrens met Noorweë begin.
Daar was drie magshiërargieë in die Sowjetunie: die wetgewende gesag, verteenwoordig deur die Opperste Sowjet; die regering, verteenwoordig deur die Ministersraad; en die Kommunistiese Party van die Sowjetunie (KPSU), die enigste wettige party en die finale beleidmaker van die land.[37]
Aan die bopunt van die Kommunistiese Party was die Sentrale Komitee, wat op partykongresse en -konferensies verkies is. Die Sentrale Komitee het op sy beurt gestem vir die Politburo (wat tussen 1952 en 1966 die "Presidium" genoem is), asook vir die sekretariaat en die algemene sekretaris van die Kommunistiese Party (van 1953 tot 1966 die "eerste sekretaris" genoem), wat de facto die hoogste amp in die Sowjetunie was.[38]
Na gelang van die graad van magskonsolidasie, het óf die Politburo gesamentlik óf die algemene sekretaris, wat altyd lid van die Politburo was, die party en die land gelei[39] (behalwe in die tyd van Stalin se leierskap, toe sy mag ná 1941 direk deur sy posisie as lid van die Ministersraad uitgeoefen is, pleks van die Politburo).[40] Die algemene lede van die KPSU het nie 'n stem in verkiesings gehad nie, want die sleutelbeginsel van die partyorganisasie was demokratiese sentralisme: Dit het streng onderhorigheid aan hoër liggame vereis en verkiesings is nie teengestaan nie; die kandidate wat van bo af voorgestel is, is goedgekeur.[41]
Die Kommunistiese Party het sy oorheersing oor die staat gehandhaaf hoofsaaklik deur sy beheer van die aanstellingstelsel. Alle senior regeringsamptenare en die meeste afgevaardigdes van die Opperste Sowjet was lede van die KPSU. Van die partyleiers self was Stalin (1941-1953) en Chroestsjof (1958-1964) ook premiers. Nadat Chroestsjof gedwing is om te bedank is die partyleier verbied om so 'n dubbele amp te beklee,[42] hoewel die latere algemene sekretarisse vir minstens 'n deel van hulle bewind ook die hoofsaaklik seremoniële amp beklee het van voorsitter van die Presidium van die Opperste Sowjet, die nominale staatshoof.[43]
Vir die grootste deel van die Sowjetunie se geskiedenis was die Opperste Sowjet die hoogste staatsliggaam.[44] Aanvanklik het dit net alle besluite van die party goedgekeur en toegepas. Sy mag en funksies is egter in die laat 1950's, 1960's en 1970's uitgebrei, met onder meer nuwe staatskommissies en -komitees. Dit het bykomende magte gekry met betrekking tot die goedkeuring van die land se vyfjaarplanne en regeringsbegroting.[45]
Die Opperste Sowjet het 'n Presidium (die opvolger van die Sentrale Uitvoerende Komitee) verkies om sy mag uit te oefen tussen voltallige sittings,[46] wat gewoonlik elke twee jaar gehou is, en was verantwoordelik vir die aanstelling van die Opperste Hof,[47] die prokureur-generaal[48] en die Ministersraad (voor 1946 bekend as die Raad van Volkskommissarisse), met die voorsitter (premier) aan die hoof. Dit het ook 'n enorme burokrasie bestuur wat verantwoordelik was vir die administrasie van die ekonomie en gemeenskap.[46]
Die staatsveiligheidsraad (die KGB en sy voorlopers) het 'n belangrike rol in die politiek gespeel. Dit was instrumenteel in die Rooi Terreur en Groot Suiwering,[49] maar is ná Stalin se dood onder streng partybeheer geplaas.
Die grondwet, wat in 1924, 1936 en 1977 afgekondig is,[50] het nie staatsmag beperk nie. Geen formele skeiding van magte het bestaan tussen die KPSU, Opperste Sowjet en Ministersraad nie.[51] Daar was ook geen vasgestelde meganisme vir die opvolging van leiers nie. Bitter en soms dodelike magstryde het in die Politburo plaasgevind ná die dood van Lenin[52] en Stalin,[53] sowel as ná die afsetting van Chroesjtsjof,[54] wat plaasgevind het ná 'n besluit deur beide die Politburo en Sentrale Komitee.[55]
Tussen 1988 en 1990 het Michail Gorbatsjof, te midde van groot teenstand, hervormings toegepas wat die mag weg van die hoogste liggame van die party gewentel en die Opperste Sowjet se steun op hulle verminder het. Die Kongres van Volksafgevaardigdes is gestig. Die meeste van die lede is regstreeks verkies in 'n mededingende verkiesing in Maart 1989, wat die eerste in die Sowjetunie was. Die Kongres het nou die Opperste Sowjet verkies, wat 'n voltydse parlement en baie sterker as voorheen geword het. Vir die eerste keer sedert die 1920's het dit geweier om voorstelle van die party en Ministersraad goedsmoeds goed te keur.[56]
In 1990 het Gorbatsjof die amp van president van die Sowjetunie ingestel en aanvaar en dit het die mag in sy uitvoerende kantoor op homself gekonsentreer, onafhanklik van die party, en die regering is ondergeskik gestel.[57] Lassgenoemde is hernoem tot die Kabinet van Ministers van die USSR.[58]
Spanning het toegeneem tussen die landwye owerhede onder Gorbatsjof; reformiste onder Boris Jeltsin, wat die nuut verkose Opperste Sowjet van die Russiese SFSR beheer het; en Kommunistiese onversetlikes. Op 19-21 Augustus 1991 het 'n groep geharde Kommuniste 'n staatsgreeppoging uitgevoer. Die staatsgreep het misluk en die Staatsraad van die Sowjetunie het in die "oorgangstydperk" die hoogste orgaan van staatsmag geword.[59] Gorbatsjof het as algemene sekretaris bedank en net in die laaste maande van die bestaan van die Sowjetunie president gebly.[60]
Menseregte in die Sowjetunie was uiters beperk. Die Sowjetunie was van 1927 tot 1953 'n totalitaristiese staat[61][62] en daarna tot in 1990 'n eenpartystaat.[63] Vryheid van spraak is onderdruk en andersdenkendes gestraf. Onafhanklike politieke bedrywighede is nie geduld nie – nie in vakbonde, privaat korporasies, onafhanklike kerke of opposisiepartye nie. Die vryheid van beweging binne en veral buite die land was ingeperk. Die staat het ook burgers se reg tot privaat eiendom ontneem.
Die Sowjetbegrip van menseregte het grootliks van dié in die internasionale reg verskil. Die regering het enige vorm van vryheid, beweging en regte op die besit van eiendom feitlik verbied.[64][65][66] Sulke optrede is deur regsteoretici in die Sowjetunie as voorbeelde van 'n "bourgeois moraliteit" beskou.[67] Volgens Lenin was die doel van sosialistiese howe nie om terreur deur die staat uit te wis nie ... maar "om dit te bevestig en in beginsel te wettig".[65]
Volgens sy grondwet was die Sowjetunie 'n federasie van deelrepublieke. Dié was óf enkele state soos Oekraïne en Wit-Rusland óf federasies soos die Russiese en die Transkaukasiese SFSR.[37] Al vier dié republieke was in Desember 1922 stigterslede van die Sowjetunie. Van die republieke se landsgrense en name het deur die bestaan van die USSR verander,[68][69] totdat daar eindelik 15 republieke was, soos hier onder aangedui.
Hoewel dit in naam 'n unie van gelyke republieke was, is die land deur Russe oorheers. Dit was so erg dat die land vir die grootste deel van sy geskiedenis verkeerdelik as "Rusland" bekend was. Hoewel die Russiese SFSR tegnies net een republiek in die groter unie was, was dit verreweg die grootste (wat betref bevolking én oppervlakte), die magtigste en die bes ontwikkelde republiek. Dit was ook die nywerheidsentrum van die Sowjetunie. Die historikus Matthew White het geskryf dit was 'n ope geheim dat die land se federale struktuur oëverblindery was vir Russiese oorheersing. Daarom is die mense van die USSR gewoonlik "Russe" genoem en nie "Sowjette" nie, want "almal het geweet wie gee regtig die toon aan".[70]
Kragtens die militêre wet van September 1925 het die Sowjetweermag bestaan uit die leër, lugmag, vloot, gesamentlike staatspolitieke direktoraat en die interne troepe.[71] Die direktoraat het later onafhanklik geword en in 1934 by die geheime polisie, die NKWD, aangesluit. Ná WO II is die strategiese missielmagte (1959), lugverdedigingsmagte (1948) en nasionale burgerlike weermag (1970) gestig: Hulle rang van belangrikheid was eerste, derde en sesde in die amptelike Sowejetverdedigingstelsel (die leër was tweede, die lugmag vierde en die vloot vyfde).
Die leër het die grootste politieke invloed gehad. Tot die vroeë 1960's was die Sowjetvloot 'n taamlik klein militêre tak, maar ná die Karibiese krisis het dit aansienlik uitgebrei. Dit het bekend geword vir sy gevegskruisers en duikbote. In 1989 het 500 000 mans daar diens gedoen.
In die tydperk ná die oorlog was die Sowjetleër regstreeks betrokke by verskillende militêre operasies oorsee.[72][73][74] Dit sluit in die onderdrukking van die opstand in Oos-Duitsland (1953), die Hongaarse Rewolusie (1956) en die Warskouverdrag se inval in Tsjeggo-Slowakye (1968). Hulle het ook tussen 1979 and 1989 aan die konflik met Afganistan deelgeneem.
Diensplig het in die Sowjetunie gegeld, wat beteken alle mans van 18 jaar en ouer wat liggaamlik geskik was, is opgeroep.[75]
In die Sowjetunie is die vervaardiging en verspreiding van goedere deur die regering gesentraliseer en beheer. Die Bolsjewiste se eerste kennismaking met 'n sentraal beheerde ekonomie was die beleid van oorlogskommunisme, wat die nasionalisering van nywerhede behels het, asook die gesentraliseerde verspreiding van produkte, die gedwonge aanskaffing van landbouprodukte en pogings om geldsirkulasie, privaat ondernemings en vrye handel uit te skakel.[76] Ná die ernstige ekonomiese verval daarna het Lenin oorlogskommunisme in 1921 met die Nuwe Ekonomiese Beleid (NEB) vervang, en vrye handel en privaat eienaarskap van klein sakeondernemings gewettig. Dit het die ekonomie geleidelik laat herstel.[77]
Stalin het die NEB afgeskaf en volle sentrale beplanning ingestel; hy het die gedwonge kollektivisme van die landbou en drakoniese arbeidswette ingestel. Die vinnige industrialisasie van die land het die vermoëns in swaar nywerhede in die 1930's verhoog.[77] Die belangrikste motivering vir industrialisasie was voorbereiding vir oorlog, hoofsaaklik weens 'n wantroue in die kapitalistiese wêreld.[78]
As gevolg hiervan het die Sowjetunie van 'n grootliks landbougedrewe ekonomie ontwikkel tot 'n groot nywerheidsmag, en dit het gelei tot sy opkoms as 'n supermoondheid ná WO II.[79] Die oorlog het 'n groot vernietiging van die Sowjetunie se ekonomie en infrastuktuur veroorsaak en dit moes in 'n groot mate herbou word.[80]
Teen die vroeë 1940's het die Sowjet-ekonomie taamlik selfonderhoudend geword en net 'n klein deel van binnelandse produkte is internasionaal verhandel.[81] Ná die skepping van die Oosblok het buitelandse handel vinnig toegeneem.
Tydens die wapenwedloop van die Koue oorlog het die Sowjetunie se ekonomie swaar gebuk gegaan onder militêre uitgawes. Terselfdertyd het die land die grootste wapenuitvoerder na ontwikkelende lande geword. Die Sowjetunie se militêre begroting in die 1970's was enorm; dit het 40-60% uitgemaak van die totale federale begroting.[82]
Van die 1930's tot met sy verbrokkeling laat in 1991 het die manier waarop die Sowjetunie se ekonomie gewerk het, in 'n groot mate onveranderd gebly. Die ekonomie is amptelik met sentrale beplanning beheer en in vyfjaarplanne georganiseer. Hoë staatslui kon egter in die planne inmeng. Alle groot ekonomiese besluite is deur die politieke leiers geneem.[77]
In die vervaaardigingsektor het swaar nywerheid en verdediging voorrang geniet bo gebruikersgoedere..[83] Laasgenoemde, veral buite die groot stede, was dikwels skaars en van swak gehalte. Onder die sentraal beheerde ekonomie het verbruikers feitlik geen invloed gehad op vervaardiging nie, en die veranderende aanvraag van 'n bevolking met 'n toenemende inkomste kon nie bevredig word deur produkte teen streng vasgestelde pryse nie.[84] 'n Enorme, onbeplande tweede ekonomie het op lae vlakke saam met die beplande een ontstaan. Dit het van die goedere en dienste verskaf wat die beplanners nie kon nie. Met hervormings in 1965 is probeer om sommige elemente van die gedesentraliseerde ekonomie te wettig.[77]
Hoewel dit algemeen bekend is dat statistieke oor die Sowjetse ekonomie onbetroubaar is en sy ekonomiese groei moeilik is om presies te raam,[85][86] lyk dit of die ekonomie tot in die middel 1980's aanhou groei het. In die 1950's en 1960's het dit die Weste se ekonomie ingehaal.[87]
In 1987 het Gorbatsjof die ekonomie met sy beleid van perestroika probeer hervorm. Dit het die staatsbeheer oor ondernemings verslap, maar dit nie met markdryfvere vervang nie en dit het gelei tot 'n skerp afname in uitset. Die ekonomie, wat reeds gely het onder die afname in petroleumuitvoer, het in duie begin stort. Pryse was steeds vasgestel en die land het dit steeds beheer tot ná die land se verbrokkeling.[77][84]
Die Sowjetunie het groot klem gelê op wetenskap en tegnologie binne sy ekonomie,[88][89] maar sy grootste tegnologiese prestasies, soos die ontwikkeling van Spoetnik 1, was gewoonlik die weermag se verantwoordelikheid.[83] Lenin het geglo die USSR sal nie die ontwikkelde lande verbysteek solank dit so 'n groot tegnologiese agterstand het as met sy stigting nie. Die Sowjetse owerhede het hulle ondersteuning van Lenin se siening bewys deur enorme netwerke en navorsings- en ontwikkelingsentrums te beplan. In die vroeë 1960's het die Sowjetunie 40% van sy doktorsgrade in chemie aan vroue toegeken, in vergelyking met die VSA se 5%.[90]
Teen 1989 was Sowjetse wetenskaplikes onder die wêreld se bes opgeleide spesialiste op verskeie gebiede, soos energiefisika, sekere velde van geneeskunde, wiskunde en militêre tegnologie. Weens hulle rigiede staatsbeplanning en burokrasie het die Sowjette ver agter gebly wat betref chemie, biologie en rekenaars in vergelyking met die ontwikkelde lande. Die regering het genetici teengestaan en vervolg ten gunste van lysenkoïsme (wat natuurlike seleksie verwerp), 'n skynwetenskap wat deur wetenskaplikes in die Sowjetunie en oorsee afgeskiet maar deur Stalin se binnekring ondersteun is. Dit is in die USSR en China in werking gestel en het tot kleiner oeste gelei. Daar word algemeen geglo dit het bygedra tot die Groot Chinese Hongersnood.[91]
Die Sowjetunie het meer wetenskaplikes as ingenieurs as enige ander land gehad relatief tot die wêreldbevolking, deels vanweë die staat se sterk ondersteuning teen die 1980's van wetenskaplike ontwikkelings.[92]
Teen die einde van die 1950's het die USSR die eerste kunsmatige satelliet, Spoetnik 1, gebou. Dit het die ruimtewedloop ingelui – 'n wedywering met die VSA om die beste ruimtevlugvermoëns te hê.[93]
Dit is gevolg deur ander geslaagde satelliete, veral Spoetnik 5, waarmee honde die ruimte ingestuur is. Op 12 April 1961 het die USSR Wostok 1 met Joeri Gagarin gelanseer. Gagarin was die eerste mens wat in die ruimte gestuur is en 'n ruimtereis voltooi het.[94] Teen dié tyd het die Sowjetunie die eerste planne opgetrek vir pendeltuie en wentelende ruimtestasies, maar op die ou end het persoonlike dispute tussen die ontwerpers en die bestuur die inwerkingstelling daarvan verhoed.
Met vlugte na die Maan het die USSR net outomatiese ruimtevlugte sonder enige bemanning gehad, en dié wedloop is deur die VSA gewen toe Apollo 11 met 'n bemanning op die Maan land.
In die laat 1980's het die Sowjetunie die Mir-ruimtestasie gebou. Dit was tussen 1986 en 1998 die enigste wentelende ruimtestasie. Ander modules, onder meer van Amerika, is geleidelik bygevoeg. Weens die agteruitgang van Mir is in 2001 besluit om dit in die atmosfeer te laat uitbrand.[95]
Vervoer was 'n belangrike deel van die Sowjetse ekonomie. Die ekonomiese sentralisasie van die laat 1920's en die 1930's het gelei tot die enorme ontwikkeling van infrastruktuur. Veral die stigting van Aeroflot is noemenswaardig.[96] Daar was 'n groot verskeidenheid vervoermiddele op land, op water en in die lug.[97] Weens onvoldoende onderhoud was 'n groot deel van die Sowjetunie se vervoernetwerk egter verouderd en tegnologies swak in vergelyking met dié van die ontwikkelde lande.[98]
Die USSR se spoorvervoer is die meeste ter wêreld gebruik;[98] dit was ook beter ontwikkel as dié in die meeste lande in die Weste.[99] Die padnetwerk en motornywerheid het onderontwikkel gebly[100] en grondpaaie buite die groot stede was algemeen.[101] Intussen het die motornywerheid vinniger gegroei as die padnetwerk.[102] Die onderontwikkelde paaie het gelei tot 'n toenemende vraag na openbare vervoer.[103] Die owerhede was agter nie in staat om in dié groter vraag te voorsien nie.[104] Daarteenoor was die Sowjetse handelsvloot een van die grootstes in die wěreld.[97]
Die oormaat sterftes in die Eerste Wêreldoorlog en die Russiese Burgeroorlog (insluitende die Russiese hongersnood van 1921 en '22, wat deur Lenin se oorlogskommunisme veroorsaak is),[105] het altesaam 18 miljoen beloop,[106] in the 1930's sowat 10 million[16] en in 1941-1945 meer as 20 miljoen. Die bevolking ná die Tweede Wêreldoorlog in die Sowjetunie was 45 tot 50 miljoen kleiner as wat dit sou gewees het as die vooroorlogse bevolkingsgroei gehandhaaf kon word.[25] Volgens Catherine Merridale is 'n redelike raming van die oormaat sterftes vir die hele tydperk "sowat 60 miljoen".[107]
Die geboortesyfer het afgeneem van 44 per duisend in 1926 tot 18 in 1974, hoofsaaklik weens groter verstedeliking en die stygende gemiddelde ouderdom van mense wat getrou het. In die laat 1960's en die 1970's is die tempo van sterftes omgekeer, veral onder mans van werkende ouderdom. Dit was egter ook in ander Slawiese lande die geval.[108]
Kindersterftes het toegeneem van 24,7 in 1970 tot 27,9 in 1974. Sommige navorsers beskou dit as die gevolg van verslegtende gesondheidstoestande en -dienste.[109]
Die Sowjetunie was 'n etnies uiteenlopende land, met meer as 100 aparte etniese groepe. Die totale bevolking was in 1991 sowat 293 miljoen.
Volgens 'n raming van 1990 was die meerderheid Russies (50,78%), gevolg deur Oekraïens, (15,45%) en Oezbeeks (5,84%).[110] In 1989 was 69,8% van die bevolking Oos-Slawies, 17,5% Turkies, 1,6% Armeens, 1,6% Balties, 1,5% Fins en 1,5% Tadjiks. Altesaam 1,4% was Georgies, 1,2% Moldawies en 4,1% van verskeie ander etniese groepe.[111]
Alle Sowjetburgers het tot 'n spesifieke etniese groep behoort. 'n Kind se etnisiteit is deur sy ouers gekies wanneer hy 16 jaar oud was.[112] Deels vanweë Sowjetbeleide is lede van sommige kleiner minderhede beskou as lid van 'n groter groep; die Mingreliërs van Georgië is byvoorbeeld beskou as Georgiërs, wat linguisties verwant is.[113] Sommige etniese groepe het vanself verenig, terwyl ander gedwing is om dit te doen.
Die Russe, Oekraïners en Wit-Russe (Belarusse), wat almal Oos-Slawies en Ortodoks was, het naverwante kultuur-, etniese en godsdiensbande gedeel, terwyl dit met ander groepe nie die geval was nie. Waar verskillende etniese groepe 'n grondgebied gedeel het, het etniese vyandelikhede mettertyd ontstaan.[114]
Lede van verskillende etniese groepe het in die regeringsliggame gedien. Magsorgane soos die Politburo, Sentrale Komitee, ensovoorts was amptelik etnies neutraal, hoewel die meeste lede in die praktyk Russe was. Daar was egter ook verskeie nie-Russiese leiers, soos Stalin en Andrei Gromiko.
In die Sowjettyd het 'n aansielike aantal etniese Russe en Oekraïners na ander Sowjetrepublieke migreer en baie het daar bly woon. Volgens die laaste sensus, van 1989, het die Russiese diaspora in die ander republieke sowat 25 miljoen getel.[115]
Onder Lenin het die regering aan kleiner taalgroepe hulle eie skryfstelsels gegee.[116] Die ontwikkeling van dié stelsels was hoogs geslaagd, al was daar soms klein probleme. Een daarvan was dat baie tale se dialekte grootliks van mekaar verskil het.[117]
Wanneer 'n taal sy eie skryfstelsel gekry en in 'n groot publikasie verskyn het, het dit 'n "amptelike taal" geword. Baie klein minderheidstale het nooit hulle eie skryfstelsel gekry nie en sprekers moes dus noodgedwonge 'n tweede taal aanleer.[118] Baie tale is deur die jare eenvoudig afgeskaf. Hulle is dan deur ander tale vervang, meestal Russies.[119] Omdat Russies die moedertaal van die meste mense was, was dit de facto 'n amptelike taal en die taal van "interetniese kommunikasie".[120]
Die Christendom en Islam was die grootste twee godsdienste in die Sowjetunie.[121] Die Oosterse Christendom het oorheers onder Christene, met die tradisionele Russies-Ortodokse Kerk wat die grootste denominasie was. Sowat 90% van die Moslems was Soenni, terwyl Sjia oorheers het in die Azerbeidjanse SSR.[121] Kleiner groepe het ingesluit Rooms-Katolieke, Jode, Boeddhiste en verskeie Protestante denominasies (veral Baptiste en Lutherane).[121]
Die godsdienstige invloed was groot in die Russiese Ryk. Die Russies-Ortodokse Kerk het 'n bevoorregte posisie beklee as die kerk van die monargie en het aan amptelike staatsfunksies deelgeneem.[122] Die onmiddellike tydperk ná die stigting van die Sowjetunie het 'n stryd teen die Ortodokse Kerk ingesluit, want die rewolusionêre het dit beskou as 'n bondgenoot van die voormalige heersersklasse.[123]
Die 1918-grondwet het die Russiese SFSR as 'n sekulêre staat verklaar en alle godsdienstige leringe op plekke van algemene opvoeding verbied. Burgers kon wel godsdiens privaat studeer of daarin onderrig word.[124] In 1929 is 'n verskeidenheid kerkbedrywighede verbied, soos ontmoetings vir georganiseerde Bybelstudie.[123] Duisende Christelike en nie-Christelike instellings is in die 1920's en 1930's gesluit. Teen 1940 was tot 90% van die kerke, sinagoges en moskees wat in 1917 oop was, gesluit; Die meeste is gesloop of vir ander doeleindes deur die staat gebruik, ongeag hulle historiese en kulturele waarde.[125]
Meer as 85 000 Ortodokse priesters is in 1937 alleen doodgeskiet.[126] Teen 1941 was net 'n twaalfde van die priesters van die Russies-Ortodokse Kerk nog in hulle gemeentes oor.[127] Tussen 1927 en 1940 het die Ortodokse kerke in Rusland afgeneem van 29 584 tot minder as 500 (1,7%).[128]
Die Sowjetunie was amptelik 'n sekulêre staat,[129][130] maar die regering het 'n program geborg waarmee ateïsme afgedwing is.[131][132][20] Hoewel die meeste godsdienste nooit verbied is nie, is beslag gelê op godsdienstige eiendomme, gelowiges is lastig geval en gosdiens is bespot, terwyl ateïsme in skole verkondig is.[133] In 1925 het die regering die Bond van Militante Ateïste gestig om die propagandaveldtog te versterk.[134] Daar het 'n sosiale stigma aan godsdiens gekleef; dit was onaanvaarbaar vir mense in sekere beroepe (soos onderwysers, staatsburokrate en soldate) om openlik godsdienstig te wees.
Oortuig daarvan dat godsdienstige antisowjetisme iets van die verlede was en met 'n oorlog wat gedreig het, het die Stalin-regime in die laat 1930's 'n gematigder godsdiensbeleid aanvaar.[135] Godsdiensbedrywighede het in dié tyd onder alle gelowiges toegeneem.[136]
Onder Nikita Chroesjtsjof het die staatsleiers tussen 1958 en 1964 met die kerke gebots. In dié tyd is die klem in die skole weer op ateïsme geplaas en verskeie staatspublikasies het dit bevorder.[135] Die getal kerke, sinagoges en moskees het weer eens geweldig afgeneem.[137][137]
Die regering het in die Brezjnef-tydperk steeds godsdiensinstellings gemonitor, maar godsdiensbedrywighede het weer toegeneem.[138] Volgens 'n staatsopname in 1982 was 20% van die bevolking "aktiewe godsdienstige gelowiges".[139]
Die kultuur van die Sowjetunie het gedurende sy 69-jarige bestaan deur verskeie stadiums gegaan. In die eerste 11 jaar ná die rewolusie (1918-1929), was daar relatiewe vryheid en kunstenaars het met verskillende style geëksperimenteer om ’n besonderse Sowjetkunsstyl te vind. Lenin wou hê kuns moet toeganklik vir die publiek wees. Aan die ander kant is honderde intellektuele, skrywers en kunstenaars verban of tereggestel en hulle werk verbied, soos Nikolai Goemiljof (geskiet omdat hy glo teen die Bolsjewistiese regering saamgesweer het) en Jewgeni Zamjatin (verban).[140]
Die regering het ’n verskeidenheid neigings aangemoedig. In die kuns en letterkunde het talle skole floreer, sommige tradisioneel en ander radikaal eksperimenteel. Die Kommunistiese skrywers Maksim Gorki en Wladimir Majakofski was in dié tyd aktief. Rolprente as ’n manier om ’n grootliks ongeletterde gemeenskap te beïnvloed is deur die staat aangemoedig; baie van die regisseur Sergei Eisenstein se beste prente dateer uit dié tydperk.
Later, tydens Stalin se bewind, is die Sowjetkultuur gekenmerk deur die opkoms en oorheersing van die regeringvoorgeskrewe styl sosialistiese realisme, en alle ander neigings is streng onderdruk. Daar was enkele uitsonderings, soos die werk van Michail Boelgakof. Baie skrywers is gevange geneem en vermoor.[141]
Ná die Chroestsjof-ontdooiing van die laat 1950's en vroeë 1960's het sensuur verslap. In dié tyd het ’n kenmerkende Sowjetkultuur ontwikkel wat gekenmerk is deur ’n konformistiese openbare lewe en ’n intense fokus op persoonlike lewe. ’n Groter eksperimentering met kunsvorme was weer toelaatbaar, met die gevolg dat meer gesofistikeerde en subtiel kritieke werk geskep is. Die regering se klem op sosialistiese realisme het afgeneem. ’n Ondergrondse andersdenkende letterkunde, bekend as samizdat, het in dié tyd ontwikkel. In argitektuur het die Chroesjtsjof-era gefokus op funksionele ontwerp eerder as die hoogs dekoratiewe styl van Stalin se tyd.
In die tweede helfte van die 1980's het Gorbatsjof se beleide perestroika en glasnost die vryheid van uitdrukking dwarsdeur die Sowjetunie aansienlik in die media uitgebrei.[142]
| Datum | Afrikaanse naam | Plaaslike naam | Opmerkings |
|---|---|---|---|
| 1 Januarie | Nuwejaarsdag | Новый Год | Seker die grootste viering van die jaar. Die meeste van die tradisies van Kersfees, wat deur Stalin verbied is, soos Djed Moroz (Kersvader) en ’n feesboom is na Nuwejaar geskuif en word vandag steeds daarmee verbind. |
| 23 Februarie | Dag van die Weermag en Vloot | День Советской Армии и Военно-Морского Флота | Die stigting van die Rooi Leër, 1918 |
| 8 Maart | Internasionale Vrouedag | Международный Женский День | |
| 12 April | Ruimtevaardersdag | День космонавтики | Die dag in 1961 waarop Joeri Gagarin die eerste mens in die ruimte geword het |
| 1 Mei | Internasionale Werkersdag | Первое Мая - День Солидарности Трудящихся | |
| 9 Mei | Oorwinningsdag | День Победы | Oorgawe van Nazi-Duitsland, 1945 |
| 7 Oktober | Dag van die USSR-grondwet | День Конституции СССР | Aanvaarding van die 1977-grondwet; tussen 1936 en 1977 gevier op 5 Desember, ná die 1936-grondwet |
| 7 November - 8 November | Viering van die Oktober-rewolusie, 1917 | Годовщина Великой Октябрьской социалистической революции |
In sport was die Sowjetse nasionale sokkerspan een van die sterkste mededingende spanne. Dit het sewe keer aan die FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi deelgeneem en een keer die vierde plek behaal (in 1966). Vir die UEFA Europa-beker kon die Sowjetunie ses keer kwalifiseer en dit het die heel eerste toernooi, in 1960, gewen. Tydens die Olimpiese Somerspele 1956 in Melbourne kon die Sowjetse nasionale sokkerspan die goue medalje verower.
Die land se eerste sportkoerant, Sowetski Sport, is op 20 Julie 1924 in Moskou gestig. Die Sowjetse Olimpiese Komitee is op 21 April 1951 gestig en die Internasionale Olimpiese Komitee (IOK) het dit op 7 Mei 1951 erken. Sowjetatlete se eerste Olimpiese Spele was in 1952 in Helsinki. Moskou, die destydse hoofstad van die Sowjetunie en die Russiese SFSR, het die Olimpiese Somerspele 1980 gehuisves, wat deur talle, veral Westerse lande geboikot is.
Die staatgeborgde "voltydse amateuratlete" van die Oosbloklande het gehelp om die ideologie van ware amateurs in die wiele te ry omdat dit die amateurs van die Weste wat hulleself gefinansier het, ’n agterstand gegee het. Die USSR het sportspanne ingeskryf wat in naam studente, soldate of beroepslui was, maar in werklikheid het die staat baie van hierdie mededingers betaal om voltyds te oefen.[143] Tog het die IOK gehou by die tradisionele reëls rakende amateursport.[144]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg){kind=small}
.gif){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg)
.svg)
