Remove ads
Moldowa (Roemeens: Moldova, [molˈdova], , amptelik die Republiek Moldowa (Republica Moldova), voorheen Moldawië, is ’n landingeslote land in Suidoos-Europa, grotendeels geleë tussen die Proet- en die Dnisterrivier. Dit word in die weste begrens deur Roemenië en verder deur Oekraïne. Die hoofstad is Chișinău (Russies: Kisjinef). Die land word beskou as een van die armstes in Europa.
| |||||
| Volkslied: Limba Noastră (Roemeens vir: "Ons Taal") | |||||
 | |||||
| Hoofstad | Chișinău | ||||
| Grootste stad | Chișinău | ||||
| Amptelike tale | Roemeens (ook Moldawies genoem)a[1][2][3] | ||||
| Regering | Unitêre parlementêre grondwetlike republiek Maia Sandu Dorin Recean | ||||
| Onafhanklikheid Vorming • Prinsdom Moldawa • Goewerment Bessarabië • Demokratiese Republiek • Vereniging met Roemenië • Moldawiese ASSR • Moldawiese SSR • Transnistrië-oorlog • Onafhanklikheid van die Sowjetunie • Huidige grondwet |
1346 1812 15 Desember 1917 9 April 1918 12 Oktober 1924 2 Augustus 1940 2 November 1990 27 Augustus 1991b 29 Julie 1994 | ||||
| Oppervlakte - Totaal - Water (%) |
33 843,5[4] km2 (135ste) 13 67 (met Transnistrië) myl2 1,4 | ||||
| Bevolking - 2023-skatting - 2014-sensus - Digtheid |
2 512 758[5] (met Transnistrië) (139ste) 2 804 801[6] (met Transnistrië) 82,8 / km2 (125ste) 214,5 / myl2 | ||||
| BBP (KKP) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| BBP (nominaal) - Totaal - Per capita |
2024-skatting | ||||
| MOI (2021) |  0,767[8] (80ste) – hoog | ||||
| Gini (2021) | 25,7[9](6de) – laag | ||||
| Geldeenheid | Leu (MDL) | ||||
| Tydsone - Somertyd |
OET (UTC+02) OEST (UTC+03) | ||||
| Internet-TLD | .md | ||||
| Skakelkode | +373 | ||||
| a. Soos bepaal deur die Moldawiese Onafhanklikheidsverklaring – wat volgens die Grondwetlike hof van Moldawië voorrang geniet bo artikel 13 van die Moldawiese grondwet – wat die naam Moldawies gebruik".[1] b. Datum van proklamasie. Die onafhanklikheid is daarna in Desember 1991 met die ontbinding van die Sowjetunie gefinaliseer. | |||||
Die bevolking is oorwegend Moldowies (Sowjet-naam: Moldawies; ’n benaming wat ná die skeiding van die res van Moldawië in gebruik gekom het: die inwoners van Roemeense Moldawië word as Roemeniërs beskou). Daar is ook Oekraïense, Russiese en Gagaoesiese minderhede.
Moldowa was tot in 1991 deel van die Sowjetunie as die Moldawiese Sosialistiese Sowjetrepubliek. Die grondgebied van die nuwe land kom ooreen met dié van die voormalige Sowjetrepubliek en gedeeltelik met dié van die ouer Bessarabië (wat tot die Tweede Wêreldoorlog Roemeens was). Slegs die suidelikste en noordelikste deel van Bessarabië behoort tot die Oekraïne, terwyl die gebied aan die linkeroewer van die Dnister, Transnistrië, nooit tot Bessarabië behoort het nie, maar volgens die grootste deel van die wêreldgemeenskap wel behoort tot die huidige Moldowa. Transnistrië het hom in 1991 eensydig onafhanklik verklaar. Die tweede belangrikste stad van Moldowa, Tiraspol, lê in dié gebied.
Die land is ’n parlementêre republiek met ’n president as staatshoof en ’n premier as regeringshoof. Dit is in Maart 1992 toegelaat tot die Verenigde Nasies. Dit is ook lid van verskeie ander internasionale organisasies en hoop om lid te word van die Europese Unie.[10]
Remove ads
Die naam "Moldowa" is afgelei van die Moldowa-rivier; die vallei van dié rivier was ’n politieke sentrum toe die Prinsdom Moldawië in 1359 ontstaan het.[11] Die oorsprong van die rivier se naam is onduidelik. Daar is ’n legende dat prins Dragoș dit sy naam gegee het nadat hy oerosse gejag en sy moeë hond Molda in die rivier verdrink het.[12]
Voorgeskiedenis
Tydens die Neolitiese Steentydperk was die gebied waarin Moldowa lê die middelpunt van die groot Cucuteni-kultuur wat ooswaarts gestrek het vanaf die Dnjester-rivier in die Oekraïne en weswaarts tot ná die Karpate in Roemenië. Die inwoners van dié beskawing, wat rofweg van 5500 tot 2750 v.C. bestaan het, het landbou en veeteelt beoefen, gejag en fyn pottebakkerswerk gedoen.[13]
Antieke tyd en Middeleeue
In die antieke tyd is die gebied bewoon deur Dasiese stamme. Tussen die 1ste en 7de eeu n.C. was die suide van tyd tot tyd onder Romeinse en toe Bisantynse heerskappy. Vanweë sy strategiese ligging tussen Europa en Asië is die gebied in die laat antieke tyd en vroeë Middeleeue dikwels binnegeval, onder andere deur die Gote, Hunne, Aware, Magjare, Petsjenege, Koemane en Mongole.
Die Prinsdom Moldawië, wat in 1359 gestig is, is begrens deur die Karpate in die weste, die Djester in die ooste en die Donau en die Swartsee in die suide. Dit het bestaan uit die hedendaagse gebied van die Republiek Mongolië, die oostelike agt distrikte van Roemenië, en die Tsjerniftsi-oblast en Boedjak-streek van die Oekraïne. Nes die huidige republiek en die noordoostelike streek van Roemenië was dit onder die inwoners bekend as Moldowa. Die prinsdom is herhaaldelik deur Tatare van die Krim binnegeval en sedert die 15de eeu deur die Ottomaanse Turke. In 1538 het dit ’n belastingpligtige deel van die Ottomaanse Ryk geword, maar sy outonomiteit behou.[14]
Moderne geskiedenis
Russiese Ryk
Ondanks besware deur die Moldawiese adel het die Ottomaanse Ryk in 1812 kragtens die Verdrag van Boekarest die oostelike helfte van die prinsdom asook Khotyn en die ou Bessarabië (moderne Boedjak) aan die Russiese Ryk afgestaan.
Die nuwe Russiese provinsie is die Oblast Moldawië en Bessarabië genoem en het aanvanklik ’n groot mate van onafhanklikheid gehad. Ná 1828 is dié outonomie al hoe meer beperk en in 1871 is die Oblast verander in die Bessarabiese Goewernement as deel van ’n russifikasieproses. Die administrasie van die tsaar in Bessarabië het geleidelik Roemeens as amptelike en godsdienstige taal in onbruik laat verval.[15] Die westelike deel van Moldawië (wat vandag deel van Roemenië is) het ’n outonome prinsdom gebly, en in 1859 het dit met Wallachye verenig en die Koninkryk Roemenië gevorm.
Die Verdrag van Parys van 1856 het drie distrikte van Bessarabië — Cahul, Bolgrad en Ismail — aan Moldawië toegeken, maar in die Verdrag van Berlyn van 1878 het die Koninkryk Roemenië ingestem om dit aan die Russiese Ryk terug te gee. In die 19de eeu het die Russiese owerhede Russe, Roemeniërs,[16] Oekraïners, Kosakke, Bulgare,[17] Duitsers[18] en Gagaoesiërs aangemoedig om in die streek te gaan bly en al hoe meer Jode uit Bessarabië daar toegelaat[19] om die groot Nogai-Tataarse bevolking te vervang wat uitgesit is in die 1770's en 1780's tydens die Russies-Turkse Oorloë.[20] Die Moldawiese deel van die bevolking het afgeneem van sowat 86% in 1816[21] tot omtrent 52% in 1905.[22] In dié tyd was daar anti-Semitiese opstande en dit het daartoe gelei dat duisende Jode na die VSA geëmigreer het.[23]
Groter Roemenië
In die Eerste Wêreldoorlog het die politieke en kulturele (etniese) bewustheid onder die inwoners van die streek toegeneem, toe 300 000 Bessarabiërs opgeroep is om in die Rooi Leër te dien wat in 1917 gestig is. Ná die Russiese Rewolusie van 1917 is ’n Bessarabiese parlement, Sfatul Ţării, verkies. Dit het die Moldawiese Demokratiese Republiek op 15 Desember [O.S. 2 Desember] 1917 uitgeroep binne ’n federale Russiese staat en ’n regering op 21 Desember [O.S. 8 Desember] 1917 gevorm.
Bessarabië het hom op 6 Februarie [O.S. 24 Januarie] 1918 onafhanklik van Rusland verklaar en die hulp gevra van die Franse leër wat toe in Roemenië was.[24] Op 9 April [O.S. 27 Maart] 1918 het die Sfatul Ţării met 86 stemme teen 3 (met 36 buite stemming) besluit om op sekere voorwaardes met die Koninkryk Roemenië te verenig.[25] Later het Bukovina en Transilvanië ook by die koninkryk aangesluit.
Hierdie samesmelting is in die Verdrag van Parys van 1920 deur die Geallieerdes goedgekeur. Dit is egter nie deur al die lede bekragtig nie.[26][27] Van die groot magte, soos die VSA en die nuwe Kommunistiese Rusland, het nie Roemeense heerskappy oor Bessarabië goedgekeur nie en laasgenoemde het dit beskou as die besetting van Russiese grondgebied.[28]
In Mei 1919 is die Bessarabiese Sosialistiese Sowjetrepubliek verklaar tot ’n regering in bannelingskap. Ná ’n opstand deur die kleinboere in 1924 wat deur die Russe geïnspireer is, is die Moldawiese Outonome Sosialistiese Sowjetrepubliek (Moldawiese OSSR) gestig.
In Augustus 1939 is die Molotof-Ribbentrop-verdrag en sy geheime bykomende protokol onderteken. Daarvolgens het Nazi-Duitsland Bessarabië erken as binne die Sowjet-invloedsfeer. Dit het daartoe gelei dat laasgenoemde sy aanspraak op die gebied met nuwe ywer hervat het.[29] Op 28 Junie 1940 het die Sowjetunie, met die medewete van Nazi-Duitsland, ’n ultimatum aan Roemenië uitgereik waarin die land versoek word om Bessarabië en Noord-Bukovina aan die Sowjetunie af te staan. Roemenië het dit die volgende dag gedoen. Kort daarna is die Moldawiese Sosialistiese Sowjetrepubliek (Moldawiese SSR) gestig.[29] Dit het bestaan uit sowat 70% van Bessarabië en 50% van die toe ontbinde Moldawiese OSSR.
As deel van die Spilmoondhede se inval in die Sowjetunie het Roemenië beslag gelê op die gebiede Bessarabië, Noord-Bukovina en Transnistrië. Die Roemeense soldate en Duitsers het sowat 300 000 Jode verban of vermoor, onder andere 147 000 van Bessarabië en Bukovina.[30] Die Sowjet-leër het die streek in Februarie tot Augustus 1944 herower en weer die Moldawiese SSR gestig. Tussen Augustus 1944 en die einde van die oorlog in Mei 1945 is 256 800 inwoners van die Moldawiese SSR deur die Sowjet-leër opgeroep. Altesaam 40 592 van hulle is in die oorlog dood.[31]
Sowjet-tydperk (1940–1991)
- Hoofartikel: Moldawiese Sosialistiese Sowjetrepubliek.
In die Stalinistiese tydperke 1940–1941 en 1944–1953 het die deportasie van plaaslike inwoners na die Oeral, Siberië en Noord-Kasakstan gereeld plaasgevind. Die grootstes hiervan was op 12–13 Junie 1941 en 5–6 Julie 1949, met onderskeidelik 18 392 en 35 796 mense net uit die Moldawiese SSR.[32] Ander vorme van vervolging sluit in 32 433 politieke arrestasies, waarna mense tereggestel (in 8 360 gevalle) of na die Goelag gestuur is.
In 1946, weens ’n groot droogte en buitensporige produksiekwotas deur die Sowjet-regering, het die suidwestelike deel van die USSR ’n groot hongersnood ondervind.[33] In 1946–1947 was daar volgens historici 216 000 sterfgevalle en 350 000 gevalle van wanvoeding net in die Moldawiese SSR.[32] In 1944–53 was daar verskeie weerstandsgroepe teen die USSR in Moldawië, maar die NKWD en later MGB het die lede eindelik gearresteer en tereggestel of verban.[32]
In die tydperk ná die oorlog het die Sowjetunie baie mense (hoofsaaklik Russe, Belo-Russe en Oekraïners) na Moldawië gestuur, veral na stedelike gebiede, om op te maak vir die verlies aan inwoners weens die oorlog en verbanning van die plaaslike bevolking.[34] In die 1970's en 1980's het die Moldawiese SSR ’n aansienlike deel van die Sowjet-begroting gekry vir nywerheids- en wetenskapgeriewe en behuising. In 1971 het die Sowjet-raad van ministers ’n besluit aanvaar oor "die verdere ontwikkeling van Kisjinef" (die hedendaagse Chișinău) en meer as ’n miljard roebel toegeken vir bouprojekte.[35] Met nog geld later en gekwalifiseerde spesialiste uit die res van die Sowjetunie is Moldawië se nywerheid verder uitgebrei.
Die Sowjet-regering het ’n veldtog begin om ’n Moldawiese etniese identiteit te ontwikkel onafhanklik van dié van die Roemene. Volgens amptelike Sowjet-beleid was die Moldawies wat die plaaslike bevolking gepraat het, ’n ander taal as Roemeens. Om ’n onderskeid tussen die twee te maak is Moldawies tydens die Sowjet-tyd in die Cyrilliese alfabet geskryf, in teenstelling met Roemeens, wat sedert 1860 in die Latynse alfabet geskryf word.
In die 1980's, in die politieke toestande wat deur glasnost en perestroika geskep is, is die Demokratiese Beweging van Moldawië gestig, wat in 1989 bekend geword het as die nasionalistiese Volksfront van Moldowa (FPM).[36][37] Nes verskeie ander Sowjet-republieke van 1988 af, het Moldawië begin voorbrand maak vir onafhanklikheid. Op 27 Augustus 1989 het die FPM ’n massademonstrasie in Kisjinef gereël wat bekend geword het as die Groot Nasionale Raad. Die raad het druk op die Moldawiese owerhede uitgeoefen om ’n taalwet op 31 Augustus 1989 te aanvaar waarvolgens Moldawies in die Latynse alfabet die amptelike taal van die Moldawiese SSR is. Die verband tussen dié taal en Roemeens is ook bevestig.[36] Die Kommunistiese Party van Moldawië het ook in dié jaar minder gewild geword en in November is groot opstande gehou.[38][39]
Onafhanklikheid (1990)
Die eerste demokratiese parlementêre verkiesing in Moldowa is in Februarie en Maart 1990 gehou. Mircea Snegur is verkies tot speaker van die parlement en Mircea Druc tot premier. Op 23 Junie 1990 het die parlement die Verklaring van die Soewereiniteit van die "Sosialistiese Sowjet-republiek Moldova" aanvaar waarin verklaar is dat Moldowiese wette voorrang geniet bo dié van die Sowjetunie.[36] Ná die mislukking van die Sowjet-staatsgreeppoging op 27 Augustus 1991, het Moldowa hom onafhanklik verklaar. Roemenië was die eerste land wat sy onafhanklikheid erken het.
Op 21 Desember van dié jaar het Moldowa saam met die meeste van die ander oud-republieke van die Sowjetunie die stigtingsdokument van die Gemenebes van Onafhanklike State (GOS) onderteken. Moldowa het op 25 Desember amptelike erkenning gekry en homself as ’n neutrale staat verklaar. Op 26 Desember het die Sowjetunie ophou bestaan. Drie maande later, op 2 Maart 1992, het die Verenigde Nasies Moldowa amptelik as ’n onafhanklike staat erken. In 1994 het die land lid van Navo se Vennootskap vir Vrede-program geword en op 29 Junie 1995 lid van die Raad van Europa.[36]
In die streek oos van die Dnjester-rivier, Transnistrië, wat ’n groot bevolking Russe (26%) en Oekraïners (28%) het wat saam meer as die etniese Moldowiërs (40%) is, is ’n onafhanklike sosialistiese sowjetrepubliek op 16 Augustus 1990 uitgeroep, met Tiraspol as hoofstad.[36] Die motiewe daaragter was ’n vrees vir die opkoms van nasionalisme in Moldowa en die verwagting dat die land met Roemenië sou herenig. In die winter van 1991–1992 het botsings tussen Transnistriese magte en die Moldowiese polisie plaasgevind, en tussen 2 Maart en 26 Julie 1992 het dit ontaard in ’n militêre stryd.
Op 2 Januarie 1992 het Moldowa ’n markekonomie ingestel en pryse vrygemaak, wat gelei het tot ’n vinnige groei in inflasie. Van 1992 tot 2001 het die jong land ’n ernstige ekonomiese krisis beleef en ’n groot deel van die bevolking het onder die broodlyn gelewe. In 1993 is ’n nasionale geldeenheid, die Moldowiese leu, bekend gestel om die tydelike Moldowiese koepon te vervang. In 2001 het die ekonomie begin verbeter en tot 2008 was daar ’n bestendige jaarlikse groei van tussen 5% en 10%. In die vroeë 2000's was daar ook ’n taamlike emigrasie van Moldowiërs wat werk soek (meestal onwettig) in Rusland (veral die Moskou-gebied), Italië, Portugal, Spanje, Griekeland, Siprus, Turkye en ander lande. Geld wat van Moldowiërs in die buiteland huis toe gestuur is, het amper 38% van die land se BBP uitgemaak, die tweede grootste persentasie in die wêreld.[40]
In die Moldowiese parlementêre verkiesing van 1994 het die Demokratiese Landbouparty ’n meerderheid van die setels gewen en dit was ’n keerpunt in die land se politiek. Nuwe maatreëls is aanvaar om die etniese spanning te verlig. Planne om met Roemenië te herenig is laat vaar[36] en in die nuwe 1994-grondwet is Transnistrië en Gagaoesië se onafhanklikheid erken.
Nadat hy die presidentsverkiesing in 1996 gewen het, het Petru Lucinschi, die voormalige eerste sekretaris van die land se Kommunistiese Party, op 15 Januarie 1997 die tweede president geword (1997–2001) ná Mircea Snegur (1991–1996). In 2000 is die grondwet aangepas om Moldowa in ’n parlementêre republiek te verander waarin die president indirek verkies word in plaas van by die stembus.
Nadat hulle 49,9% van die stemme gewen het, het die Party van Kommuniste van die Republiek Moldowa (wat in 1993 weer gewettig is nadat hulle in 1991 verbied is) 71 van die LP-setels gewen en op 4 April 2001 het hulle Vladimir Voronin tot die land se derde president verkies. Hy is in 2005 herkies. Die land is die eerste staat ná die Sowjet-tydperk waar ’n onhervormde Kommunistiese Party weer aan die bewind gekom het.[36] ’n Nuwe regering is deur Vasile Tarlev (19 April 2001 – 31 Maart 2008) en Zinaida Greceanîi (31 Maart 2008 – 14 September 2009) gevorm.
In 2001–2003 het die betrekkinge tussen Moldowa en Rusland verbeter, maar in 2003–2006 het dit weer versleg ná die mislukking van die Kozak-memorandum oor ’n voorgestelde hereniging met Transnistrië, en dit het gelei tot ’n Russiese verbod op die invoer van Moldowiese en Georgiese wyn in 2006.
Die Party van Kommuniste het agt jaar lank aan die bewind gebly. Hulle het in 2009 begin steun verloor nadat Marian Lupu by die Demokratiese Party aangesluit en so baie mense van die Kommuniste af weggelok het.[41]
In die parlementsverkiesing van 2009 het die Kommuniste 49,48% van die stemme gewen, gevolg deur die Liberale Party (13,14%). Die omstrede uitslag van die verkiesing het gelei tot burgerlike opstande.[42][43][44] In Augustus 2009 het vier partye – die Liberaal-Demokratiese, die Liberale en die Demokratiese Party en die Ons Moldowa-alliansie – besluit om die Alliansie vir Europese Integrasie te vorm en dit het die Kommuniste die amptelike opposisie gemaak. Vladimir Voronin, wat sedert 2009 president was, het eindelik op 11 September 2009 bedank, maar in die presidentsverkiesing van 2009 kon die parlement nie ’n president kies nie en die waarnemende president, Mihai Ghimpu, het ’n kommissie vir grondwetlike hervorming in Moldowa in die lewe geroep om ’n nuwe grondwet op te stel. Ná die mislukking van ’n referendum in 2010 om die hervorming goed te keur,[45] is die regering weer ontbind en ’n nuwe parlementsverkiesing is uitgeroep vir 28 November van dié jaar.[46] Op 30 Desember 2010 is Marian Lupu verkies tot speaker.[47] Kragtens die grondwet sou hy dien as waarnemende president. Nadat die Alliansie vir Europese Integrasie ’n mosie van wantroue verloor het, is die Pro-Europese Koalisie op 30 Mei 2013 gevorm.
Remove ads
Moldowa is ’n unitêre, parlementêre, verteenwoordigende en demokratiese republiek. Die grondwet van 1994 vorm die raamwerk vir die land se regering. ’n Parlementêre meerderheid van minstens twee derdes is nodig om die grondwet te wysig en dit kan nie verander word in tye van oorlog of ’n nasionale krisis nie. Sekere veranderings kan eers ná ’n referendum gedoen word. Geen veranderings kan aangebring word wat die fundamentele regte van die land se inwoners beperk nie.[48]
Die sentrale wetgewende liggaam is die eenkamer-parlement met sy 101 setels. Die lede word elke vier jaar gekies deur middel van ’n algemene verkiesing. Die staatshoof is die president, wat deur die parlement gekies word en die steun van drie vyfdes van die afgevaardigdes verg (minstens 61 stemme). Die president stel ’n premier aan, wat as regeringshoof dien en op sy beurt ’n kabinet saamstel, wat deur die parlement goedgekeur moet word.
Daar is ook ’n onafhanklike konstitusionele hof, wat uit ses regters bestaan waarvan twee deur die president aangestel word, twee deur die parlement en twee deur die raad van magistrate. Hulle dien vir ses jaar en in dié tyd kan hulle nie verwyder word en is hulle aan geen mag onderwerp nie.[48]
Buitelandse betrekkinge
Ná sy onafhanklikheid van die Sowjetunie het Moldowa betrekkinge met ander Europese lande aangeknoop. Uiteindelike lidmaatskap van die Europese Unie en neutraliteit definieer die land se riglyne vir buitelandse betrekkinge. In 1995 is Moldowa toegelaat tot die Raad van Europa.
Benewens die land se deelname aan Navo se Vennootskap vir Vrede-program is Moldowa ook ’n lidstaat van die Verenigde Nasies (VN), die Oragnaisasie vir Sekuriteit en Samewerking in Europa, die Noord-Atlantiese Verdragsorganisasie (Navo), die Wêreldhandelsorganisasie (WHO), die Internasionale Monetêre Fonds (IMF), die Wêreldbank en die Europese Bank vir Rekonstruksie en Ontwikkeling.
Aan die einde van 2005 is ’n ooreenkoms tussen Moldowa en die Oekraïne gesluit waarvolgens die EU die twee lande sal help om hul grense en doeaneprosedures vas te stel en die lande sal steun in hul bestryding van misdaad oor hul grens heen.
Ná die Oorlog van Transnistrië in 1990–1992 het Moldowa hom beywer vir ’n vreedsame oplossing vir die konflik in Transnistrië deur met Roemenië, die Oekraïne en Rusland saam te werk en te vra vir internasionale bemiddeling. Die Moldowiese minister van buitelandse sake het herhaaldelik gesê die Russiese soldate in die streek is daar teen die wil van die Moldowiese regering en gevra dat hulle "volkome en onvoorwaardelik" onttrek.[49]
In September 2010 het die Europese Parlement ’n lening van €90 miljoen aan Moldowa toegestaan.[50] Ook die IMF,[51] Wêreldbank en ander organisasies het vir die land geld geleen. Van die lande wat hulp met allerlei projekte verleen, is Roemenië[52] en Pole.[53]
Administratiewe verdeling
Anenii Noi
Basarabeasca
Briceni
Cantemir
Călărași
Căușeni
Cimișlia
Dondușeni
Drochia
Dubăsari
Edineț
Fălești
Florești
Glodeni
Hîncești
Ialoveni
Leova
Nisporeni
Ocnița
Orhei
Rezina
Rîșcani
Sîngerei
Soroca
Șoldănești
Ștefan Vodă
Taraclia
Telenești
Ungheni
Strășeni
Cahul
Bălți
Roemenië
Ukraïne
Moldowa is verdeel in 32 distrikte (raioane), drie munisipaliteite en twee outonome gebiede (Gagaoesië en Transnistrië).[54] Die finale status van Transnistrië word betwis, aangesien die sentrale regering nie die gebied beheer nie. Die stede Comrat en Tiraspol, die hoofstede van die twee outonome gebiede, het ook munisipale status.
Weermag
.jpg)
Die Moldowiese weermag bestaan uit die leër en lugmag. Die land het al die wapenbeheervereistes van die voormalige Sowjetunie nagekom en op 30 Oktober 1992 die Verdrag oor Konvensionele Weermagte in Europa bekragtig, wat groot perke stel wat betref sleutelkategorieë van konvensionele militêre toerusting. Die land het die voorwaardes van die Atoomwapensperverdrag in Oktober 1994 in Washington, D.C. aanvaar. Dit het geen kern-, biologiese of chemiese wapens nie.
Moldowa lê hom ook neer by verskeie internasionale en streeksregulasies vir die beheer van wapens soos die VN se Vuurwapenprotokol en Program van Aksie.
Menseregte
Volgens Amnestie Internasionaal kom "marteling en ander mishandeling" in polisie-aanhouding gereeld voor; die staat stel nie onmiddellike en onpartydigee ondersoeke in nie en polisiebeamptes spring soms straf vry. Politieke andersdenkendes van die Ilaşcu-groep, wat in hegtenis geneem is oor die moord op twee seperatiste-amptenare, is eers vrygelaat van vrywillige aanhouding ná ’n bevel van die Europese Hof van Menseregte.[55]
In 2009, toe Moldowa sy ernstigste opstande in ’n dekade beleef het, is verskeie burgers deur die polisie vermoor en talle ander beseer.[56]
Volgens ’n verslag van die Amerikaanse departement van buitelandse sake in April 2011 is geen moorde deur die veiligheidsmagte aangeteken nie, in teenstelling met die vorige jaar, en verslae oor die regering wat buitensporige druk op die media uitgeoefen het, het verminder. "Maar Transnistriese owerhede val steeds onafhanklike media en wetmakers van die opposisie lastig, beperk vryheid van assosiasie, beweging en godsdiens, en diskrimineer teen Roemeenssprekendes."[57]
Moldowa "het noemenswaardige vooruitgang gemaak in verband met godsdiensvryheid sedert die tydperk van die Sowjetunie, maar dit kan steeds verdere stappe doen om diversiteit aan te moedig," het die VN se spesiale beriggewer oor die vryheid van godsdiens, Heiner Bielefeldt, in September 2011 in Chișinău gesê.[58]
Remove ads
Moldowa lê tussen die breedtegrade 45° en 49° N, en tussen die lengtegrade 26° en 30° O. Die land se totale oppervlakte is 33 851 km².
Die grootste deel van die land lê tussen twee rivier, die Dnjester en Proet. Die westelike grens van Moldowa word deur die Proet gevorm, waarna dit by die Donou aansluit voordat dit in die Swartsee uitmond. Moldowa het net vir sowat 480 m toegang tot die Donou, en Giurgiulești is die enigste hawe in dié deel. In die ooste is die Dnjester die grootste rivier; dit vloei van noord tot suid deur die land en kry water van verskeie ander riviere.
Hoewel die land naby die Swartsee is, word dit deur land omring. Die grootste deel is heuwelagtig, maar dit is nooit hoër as 430 m nie — die hoogste punt is die Bălănești-heuwel. Die heuwels is deel van die Moldowiese Plato, wat geografies in die Karpate begin. In die suide is daar ’n klein vlakte, die Bugeac-vlakte.
Panorama van die museumkompleks Ou Orhei, ’n reeks historiese monumente en natuurlike landskappe, wat bekend is vir sy grotkloosters.
Klimaat
Omdat Moldowa so naby aan die Swartsee lê, het dit ’n matige en sonnige klimaat.[59] Dit is matig kontinentaal: die somers is lank en warm met temperature van gemiddeld sowat 20 °C, en die winters is relatief matig en droog met Januarie-temperature van gemiddeld sowat -4 °C. Die jaarlikse reënval, wat kan wissel van sowat 600 mm in die noorde tot 400 mm in die suide, is wisselvallig; lang tyd sonder reën is nie ongewoon nie. Die grootste reënval vind in die vroeë somer en weer in Oktober plaas; swaar reënval en donderstorms is algemeen. Vanweë die onegalige terrein veroorsaak die somerreën dikwels erosie en slik in die riviere.
Die hoogste temperatuur wat nog in Moldowa gemeet is, was 41,5 °C op 21 Julie 2007 in Camenca.[60] Die laagste temperatuur was -35,5 °C op 20 Januarie 1963 in Brătușeni.[61]
Remove ads
Ná die verbrokkeling van die Sowjetunie in 1991 het energietekorte gelei tot ’n groot afname in produksie. Ná ’n ekonomiese reddingsplan het die ekonomie ’n positiewe groei getoon van 2,1% in 2000 en 6,1% in 2001, en daarna bly groei.
Ná Rusland se finansiële krisis van 1998 het Moldowa groot vordering gemaak om makro-ekonomiese en finansiële stabiliteit te bereik en te handhaaf. Tog is lewensomstandighede van ’n lae gehalte in verhouding met ander oorgangsekonomieë. Min is in die afgelope dekade gedoen om die land minder kwesbaar te maak. Ná ’n groot ekonomiese agteruitgang, maatskaplike en ekonomiese uitdagings, en energieprobleme is Moldowa een van die lande in Europa met die laagste inkomste per capita.
In 2005 het sowat 20,8% van die bevolking onder die broodlyn gelewe en minder as $2,15 per dag verdien. Die BBP en menslike-ontwikkelingsindeks is ver onder die wêreldgemiddelde. Die BBP in 2011 was maar $12,15 miljard.[62]
- Energie
- Moldowa voer sy petrol, steenkool en gas hoofsaaklik van Rusland af in. Die land is lid van die EU se energieprogram wat ten doel het om lidlande se energiesekuriteit en volhoubare energieontwikkeling te verhoog en beleggings te lok vir energieprojekte.[63]
- Wynbedryf
- Moldowa is bekend vir sy wyne. Baie jare lank was wynbou die algemene beroep van die bevolking. Bewyse hiervan kan gesien word in historiese gedenktekens en dokumente, folklore en gesproke Moldowies. Die land het ’n goed gevestigde wynbedryf. Dit het wingerde van 147 000 ha, waarvan 102 500 ha gebruik word vir kommersiële produksie. Die meeste van die land se wyne word gemaak vir uitvoer. Baie gesinne het hul eie resepte en wingerde wat van geslag tot geslag oorgedra word. Volgens ’n 2011-verslag van die Wêreldgesondheidsorganisasie het Moldowa in 2005 die meeste alkohol per kop in die wêreld verbruik.[64]
- Landbou
- Moldowa se tsjernozjom (vrugbare swart grond) en kontinentale klimaat met sy warm somers en matige winters het tot gevolg dat dié streek sedert antieke tye groot sukses behaal in die landbousektor. Die land is ’n groot verskaffer van landbouprodukte in Suidoos-Europa.
- Toerisme
- Die land se toerisme fokus op die natuurlike landskap en geskiedenis. Wyntoere word landwyd aangebied. Bekende kelders sluit in Cricova, Purcari, Ciumai, Romanesti, Cojușna en Milestii Mici.
- Vervoer
- Die meeste vervoer vind plaas per treinspoor (1 138 km) en snelweë (12 730 km). Die enigste internasionale lughawe is Chișinău. Klein bote gebruik die Giurgiulești-terminaal op die Donou-rivier. Die riviere Proet en Nistru speel net ’n klein rol in die land se vervoerstelsel.
- Telekommunikasie
- In September 2005 is ’n miljoen gebruikers van selfone geregistreer. Die aantal gebruikers het in die eerste kwartaal van 2008 met 47,3% toegeneem teenoor die vorige jaar en was toe meer as 2,89 miljoen.[65] In September 2009 was Moldowa die eerste land in die wêreld wat hoëdefinisie-stemdienste vir selfone gekry het.[66] Daar was in 2010 reeds sowat 1 295 000 internetgebruikers.[67]
Remove ads
Kulturele en etniese samestelling
Die laaste syfers wat bekend is, is dié van die 2004-sensus in Moldowa[68] (in dele wat deur die sentrale regering beheer word) en die 2004-sensus in Transnistrië (in dele wat deur die wegbreekrepublieke beheer word, onder meer Transnistrië, Bender en vier naburige kommunes):
| Selfidentifikasie | Moldowiese sensus | % van Moldowa | Transnistriese sensus | % van Transnistrië + Bender | Totaal | % |
|---|---|---|---|---|---|---|
| MoldowiërsA | 2 564 849 | 75,81% | 177 382 | 31,94% | 2 742 231 | 69,62% |
| Oekraïners | 282 406 | 8,35% | 160 069 | 28,82% | 442 475 | 11,23% |
| Russe | 201 218 | 5,95% | 168 678 | 30,37% | 369 896 | 9,39% |
| Gagaoesiërs | 147 500 | 4,36% | 4 096 | 0,74% | 151 596 | 3,85% |
| RoemeneA | 73 276 | 2,17% | 253 | 0,05% | 73 529 | 1,87% |
| Bulgare | 65 662 | 1,94% | 13 858 | 2,50% | 79 520 | 2,02% |
| Romani | 12 271 | 0,36% | 507 | 0,09% | 12 778 | 0,32% |
| Pole | 2 383 | 0,07% | 1 791 | 0,32% | 4 174 | 0,11% |
| Ander | 30 159 | 0,89% | 27 454 | 4,94% | 57 613 | 1,46% |
| TOTAAL | 3 383 332 | 100% | 555 347 | 100% | 3 938 679 | 100% |
A Daar is steeds ’n geskil oor of Moldawiërs en Roemene tot dieselfde etniese groep behoort – dus of die Moldawiërs se selfidentiteit ’n aparte etniese groep of ’n Roemeense subgroep is. Wat die resultaat nog ingewikkelder maak, is dat 18,8% van die respondente wat hulself as Moldawiërs beskou, Roemeens as hul moedertaal aangegee het.[69]
Stede
Die grootste stede is die hoofstad, Chișinău, in die middel van die land, Tiraspol in die ooste van Transnistrië, Bălţi in die noorde en Bender in die suidooste. Comrat is die hoofstad van Gagaoesië.
Daar is altesaam 66 stede en dorpe, insluitende die vyf met munisipale status, en 916 kommunes. Nog 699 dorpe is te klein om aparte administrasies te hê en vorm deel van óf stede (40 van hulle) óf kommunes (659). Dit is altesaam 1 681 nedersettings, waarvan almal behalwe twee bewoon word.
| Grootste stede van Moldowa | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
Rang | Stad | Stedelik | Rang | Stad | Stedelik |
| |||
| 1 | Chişinău1 | 723 500 (2012) | 11 | Comrat3 | 25 600 (2012) | |||||
| 2 | Tiraspol2 | 148 900 (2011) | 12 | Ceadîr-Lunga3 | 22 800 (2012) | |||||
| 3 | Bălţi1 | 144 300 (2012) | 13 | Străşeni3 | 21 200 (2012) | |||||
| 4 | Bender2 | 93 700 (2011) | 14 | Drochia3 | 20 400 (2012) | |||||
| 5 | Rîbniţa2 | 50 100 (2011) | 15 | Edineţ3 | 20 200 (2012) | |||||
| 6 | Cahul3 | 41 100 (2012) | 16 | Căuşeni3 | 19 900 (2012) | |||||
| 7 | Ungheni3 | 38 100 (2012) | 17 | Durleşti | 18 700 (2012) | |||||
| 8 | Soroca3 | 37 500 (2012) | 18 | Făleşti | 17 800 (2012) | |||||
| 9 | Orhei3 | 33 500 (2012) | 19 | Hînceşti | 16 900 (2012) | |||||
| 10 | Dubăsari3 | 25 700 (2011) | 20 | Vulcăneşti | 16 900 (2012) | |||||
| Bron: Moldowiese sensus (2004); Nota: 1.World Gazetteer. Moldova: largest cities 2004. 2.Pridnestrovie.net 2004-sensus 2004. 3. National Bureau of Statistics of Moldova | ||||||||||
.jpg)
Tale
Die 1994-grondwet van Moldowa gee Moldawies aan as die amptelike taal en die alfabet waarin dit geskryf word, is Latyns.[70] In 1991 se onafhanklikheidsverklaring word die amptelike taal as Roemeens aangegee.[71][72] In 1989 se staatstaalwet word gepraat van ’n Moldowies-Roemeense taalidentiteit.
In 2003–2009 het die Kommunistiese regering ’n nasionale politieke wetsvoorstel aanvaar dat die bestaan van Moldowies verseker moet word.[73] Geleerdes stem saam dat Moldowies en Roemeens dieselfde taal is, maar dat "Moldowies" in ’n sekere politieke verband gebruik word.[74]
Russies het die status van "taal vir interetniese kommunikasie" (naas die amptelike taal) en word in die praktyk wyd gebruik op alle vlakke van die gemeenskap en die staat. Volgens bogenoemde politieke wetsvoorstel is ’n Russies-Moldawiese tweetaligheid kenmerkend van Moldowa.[73]
Volgens die 2004-sensus het Moldowa ’n aansienlike persentasie Russe (6%) en Oekraïners (8,4%). Sowat 50% van Oekraïners, 27% van Gagaoesiërs, 35% van Bulgare en 54% van kleiner etniese groepe praat Russies as eerste taal. Daar is altesaam 541 000 mense (of 16% van die bevolking) in Moldowa wat Russies as eerste taal praat, onder andere 130 000 etniese Moldowiërs. Aan die ander kant gebruik 47 000 lede van etniese minderhede Roemeens as eerste taal.
Gagaoesies en Oekraïens word algemeen in spesifieke streke gepraat en het saam met Russies amptelike status in Gagaoesië en Transnistrië onderskeidelik.
Godsdiens
| Ortodoks | 93.34% | |||
| Protestants | 1.89% | |||
| Ougelowiges | 0.15% | |||
| Katoliek | 0.14% | |||
| Joods | 0.11% | |||
| Ateïsties | 0.38% | |||
| Geen | 0.98% | |||
| Geen antwoord | 2.24% | |||
| Ander | 0.88% | |||
| Godsdiens in Moldowa | ||||
Vir die 2004-sensus was dit nie nodig vir Ortodokse Moldowiërs (93,3% van die bevolking) om aan te dui of hulle behoort tot die Moldowies-Ortodokse Kerk (wat onder die Russies-Ortodokse Kerk val) of die Ortodokse Kerk van Bessarabië (wat onder die Roemeens-Ortodokse Kerk val en beweer hulle is die nasionale kerk van die land) nie. Altesaam 1,9% van die bevolking is Protestants, 0,9% beoefen ander godsdienste, 1% is nie godsdienstig nie, 0,4% is ateïsties en 2,2% het nie die vraag oor godsdiens geantwoord nie.
Opvoeding
.jpg)
Daar is 16 staats- en 15[75] privaat instellings vir hoër onderwys in Moldowa, met altesaam 126 100 studente (104 300 in staatsinstellings en 21 700 in privaat instellings). Die getal studente per 10 000 inwoners het konstant toegeneem sedert die verbrokkeling van die Sowjetunie; dit was 217 in 2000–2001 en 351 in 2005–2006.
Die Nasionale Biblioteek van Moldowa is in 1832 gestig. Die Staatsuniversiteit van Moldowa en die Akademie vir Wetenskap is in 1946 gestig.
Misdaad
Volgens die CIA World Factbook is wydverspreide misdaad en ondergrondse ekonomiese bedrywighede van die grootste misdaadkwessies in Moldowa.
Gesondheid
Die gemiddelde geboortekoers is 1,5 per vrou.[76] Openbare uitgawes vir gesondheid was 4,2% van die BBP en die privaat uitgawes 3,2%.[76] Daar is sowat 264 dokters per 100 000 mense.[76]
Sedert die verbrokkeling van die Sowjetunie het die land minder aan gesondheidsorg bestee en as gevolg daarvan het die gevalle van tuberkulose toegeneem.[77] Moldawië is een van die lande met die meeste gevalle van middelweerstandige tuberkulose in die wêreld.[78]
Emigrasie
Emigrasie is ’n massaverskynsel in Moldowa en dit het ’n groot invloed op die land se demografie en ekonomie. Die Moldowiese intelligensie-en-veiligheidsdiens raam dat 600 000 tot ’n miljoen Moldowiërs (amper 25% van die bevolking) oorsee werk.[79]
Remove ads
Deurdat Moldova op die kruispad van Roemeense, Slawiese en ander beskawings lê, het die land sy kultuur verryk met van die tradisies van sy bure en ander invloedsbronne.
’n Deel van die land se kultuur word gekenmerk deur verskeie kerke en kloosters wat in die 15de eeu deur die Moldawiese leier Stefanus die Grote laat bou is, asook die werke van die latere renaissance-metropoliete Varlaam en Dosoftei, en dié van geleerdes soos Grigore Ureche, Miron Costin, Nicolae Milescu, Dimitrie Cantemir en Ion Neculce.
In die 19de eeu het Moldawiërs van die gebiede van die Middeleeuse Prinsdom Moldawië in ’n groot mate bygedra tot die vorming van die moderne Roemeense kultuur. Tussen hulle was baie Bessarabiërs, soos Alecu Donici, Alexandru Hâjdeu, Bogdan Petriceicu Hasdeu, Constantin Stamati, Constantin Stamati-Ciurea, Costache Negruzzi, Alecu Russo en Constantin Stere.
Mihai Eminescu, ’n laat-Romantiese digter, en Ion Creangă, ’n skrywer, is die invloedrykste kunstenaar in Roemeens en word in sowel Roemenië as Moldawië as nasionale skrywers beskou.[80]
Die grootste etniese groep in die land praat Roemeens/Moldowies en deel die Roemeense kultuur. Die land het ook belangrike etniese minderhede. Gagaoesiërs maak 4,4% van die bevolking uit; hulle is ’n Christelike Turkse volk. Ook Grieke, Armeniërs, Pole en Oekraïners was in kleiner hoeveelhede sedert die 17de eeu in die land aanwesig en het ’n kulturele invloed gehad. In die 19de eeu het nog Oekraïners, asook Lipowane, Bulgare en Duitsers hulle hier gevestig.
In die tweede helfte van die 20ste eeu het ’n groot aantal Sowjet-immigrante gearriveer en hulle het baie elemente van die Sowjet-kultuur saam met hulle gebring.
Gewilde media
In Oktober 1939 was Radio Basarabia, ’n plaaslike stasie van die Roemeense Radio-uitsaaimaatskappy, die eerste radiostasie wat in Kisjinef (Chișinău) begin is. Televisie-uitsendings het in April 1958 begin, binne die raamwerk van Sowjet-TV. Deur kabel-TV kan Moldowiërs baie Russiese kanale, ’n paar Roemeense kanale en verskeie Russiese weergawes van internasionale kanale opvang.
Voedsel
Moldowiese kos stem baie ooreen met dié van Roemenië, en het sterk invloede van Russiese, Turkse en Oekraïense geregte. Hoofgeregte sluit in beesvleis, varkvleis, aartappels, kool en ’n verskeidenheid graansoorte. Gewilde drankies is Moldowiese wyn, brandewyn en bier.
Omtrent ewe veel sterk drank, bier en wyn word verbruik.
Musiek
Onder Moldowië se bekendste komponiste is Gavriil Musicescu, Ştefan Neaga en Eugen Doga.
Op die gebied van gewilde musiek is daar die groep O-Zone, wat in 2003 bekend geword het, met hul liedjie "Dragostea Din Tei." Moldowa neem sedert 2005 deel aan die Eurovision Song Contest. Nog ’n gewilde groep is Zdob și Zdub, wat die land verteenwoordig het by die Eurovision-sangfees in 2005; hulle het sesde geëindig.
In Mei 2007 het Natalia Barbu Moldowa in dié jaar se Eurovision Song Contest in Helsinki, Finland, verteenwoordig met haar liedjie "Fight". Sy het die tiende plek behaal.
In 2011 het Zdob și Zdub die land weer verteenwoordig en die twaalfde plek behaal. Dan Bălan, nog ’n gewilde kunstenaar, het die album Chica Bomb in 2010 uitgereik.
Die groep SunStroke Project met Olia Tira het die land in 2010 by die Eurovision Song Contest verteenwoordig net hul liedjie "Run Away". Hul optrede het internasionaal bekend geraak as ’n internetfenomeen vanweë die heupbewegings van Sergey Stepanov, die groep se saksofonis.
Onder die bekendste klassieke musikante in Moldowa is Mark Pester, ’n vioolspeler en dirigent. Hy was ’n leerling van die beroemde vioolafrigter Leopold Auer by die Sint Petersburgse Konservatorium. As dirigent het hy die eerste operas in Moldowa aangebied en saam met die grootste soliste soos Sergei Rachmaninof gespeel.
Nog ’n klassieke musikant is Maria Biesu, een van die wêreld se voorste soprane, die pianis Mark Zeltser en Oleg Maisenberg, ook ’n pianis.
Sport
.jpg)
Sokker is die gewildste sportsoort in Moldowa. Die beheerliggaam is die Moldowiese Sokkervereniging en is ’n lid van UEFA. Die Moldowiese nasionale sokkerspan het sy eerste wedstryd in 1994 gespeel, maar nog nie vir die UEFA Europa-beker gekwalifiseer nie. Die suksesvolste sokkerklub is Sheriff Tiraspol, die eerste en enigste Moldowiese klub wat vir die groepfase van die Champions League en die Europa League gekwalifiseer het. Ander wenners van die Moldowiese Nasionale Divisie sluit in Zimbru Chișinău, Dacia Chișinău, FC Tiraspol en Milsami Orhei.
Trânta (’n soort stoei) is die land se nasionale sportsoort. Rugby is ook baie gewild. Meer as ’n 10 000 ondersteuners besoek tuiswedstryde. Sedert 2004 het die aantal spelers op alle vlakte tot meer as 3 200 verdubbel. Die nasionale span is 34ste op Wêreldrugby se wêreldranglys gelys. Die bekendste fietsresies is die Moldowiese Presidentsbekerresies, wat sedert 2004 aangebied word. In skaak het Moldowa verskeie internasionale meesters opgelewer soos Viorel Iordăchescu, Dmitry Svetushkin en Victor Bologan.
Radu Albot is een van die suksesvolste Moldowiese tennisspelers en het titels in ATP-enkel- (Delray Beach Open 2019) en dobbelspeel (Istanboel-ope) gewen.
Moldowiese atlete het al Europese medaljes gewen in atletiek, tweekamp, sokker en gimnastiek; wêreldmedaljies in boogskiet, judo, swem en taekwondo; asook Olimpiese medaljes in boks, kanovaart, skyfskiet, gewigoptel en stoei. Moldowa het sy Olimpiese debuut tydens die Olimpiese Winterspele 1994 in Lillehammer gemaak. Olimpiese medaljewenners sluit in Sergei Mureiko, Oleg Moldovan, Vitalie Grușac, Veaceslav Gojan en Serghei Tarnovschi. Nicolae Juravschi het die Sowjetunie tydens die Olimpiese Somerspele 1988 in Seoel verteenwoordig en twee medaljes gewen.
Remove ads
Die land se tweede besigste lughawens is die Chișinău en Bălți-Leadoveni Internasionale Lughawens.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads