Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Powiat warszawski – dawny powiat ziemski z siedzibą w Warszawie, funkcjonujący w latach 1867–1952 na terenie obecnego województwa mazowieckiego.
| powiat | |||||
| 1867–1952 | |||||
 | |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo |
gub. warszawska (1867–1915) | ||||
| Data powstania |
1 stycznia 1867 | ||||
| Data likwidacji |
1 lipca 1952 | ||||
| Siedziba | |||||
| Powierzchnia |
1766 km² | ||||
| Populacja (1946) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
168 os./km² | ||||
| Szczegółowy podział administracyjny | |||||
| |||||
W latach 1939–1944 znajdował sie pod okupacją niemiecką; zobacz Landkreis Warschau.
Powiat warszawski utworzono 1 stycznia 1867, w okresie Królestwa Polskiego w guberni warszawskiej, w związku z reformą administracyjną Królestwa (utworzenie 10 guberni i 85 powiatów), mającej na celu ułatwić administracji rosyjskiej prowadzenie ucisku narodowego wobec ludności polskiej[1][2]. Powiat objął obszar od Zaborowa na zachodzie do Okuniewa na wschodzie i od linii Narwi z Modlinem i Zegrzem na północy do Piaseczna na południu. Oryginalny powiat warszawski objął 4 miasta i 21 zbiorowych gmin wiejskich:
Pierwsze zmiany nastąpiły już w 1870 roku. 19 maja?/31 maja 1870 car pozbawił praw miejskich Piaseczno i Okuniew. Piaseczno przekształcono w odrębną wiejską gminę Piaseczno w granicach dotychczasowego miasta, natomiast Okuniew włączono do gminy Okuniew[4].
W kolejnych latach zniesiono gminy Miłosna i Wieliszew. Gminę Miłosna przekształcono w gminę Wawer, natomiast gminę Wieliszew włączono do gminy Nieporęt[5].
W 1889 roku wieś Targówek w gminie Bródno otrzymała status osady miejskiej[6].
6 lutego 1890 do Warszawy z gminy Bródno włączono Nową Pragę, Targówek (południowy) i Kamionek[7][8][2].
W 1897 roku zniesiono gminę Powązki, włączając jej obszar do gminy Młociny[9].
W 1903 roku do Warszawy z gminy Mokotów włączono folwark Mokotów-Murowanka[10][2] oraz z gminy Czyste niewielką część Woli. Stało się to dzięki staraniu przemysłowców, kupców i działaczy gospodarczych zrzeszonych w komisjach obywatelskich[11].
w 1909 roku z gminy Mokotów odłączono Czerniaków, Szopy i Siekierki, włączając je do gminy Wilanów[12].
29 lipca 1910 wieś Ochota w gminie Czyste otrzymała status osady miejskiej[13].
W przeddzień rozpoczęcia się I wojny światowej powiat warszawski składał się z 2 miast i 20 zbiorowych gmin wiejskich[14]:
Po wybuchu I wojny światowej, powiat warszawski znalazł się pod okupacją niemiecką w utworzonym Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim, kiedy to uległ znacznym zmianom administracyjnym[2]. 16 marca 1916 w sąsiednim powiecie mińskim zniesiono wiejską gminę Otwock, po wydzieleniu z niej nowo utworzonego miasta Otwocka i przekształceniu jej pozostałego obszaru w wiejską gminę Karczew[15]. Równocześnie okupant przeniósł zarówno miasto Otwock, jak i gminę Karczew, a także gminę Wiązowna (zasiloną równocześnie o miejscowości Jabłonna, Kopki, Strachocin, Świerk i Wólka Mlądzka z gminy Glinianka) z powiatu mińskiego do powiatu warszawskiego. Okupant do powiatu warszawskiego włączył także gminę Pomiechowo i miasto Zakroczym z powiatu płońskiego[16][17].
1 kwietnia 1916 na mocy rozporządzenia generał-gubernatora rozległe połacie powiatu warszawskiego włączono do Warszawy[20][21][22]:
10 grudnia 1916 przestała funkcjonować wiejska gmina Piaseczno w związku z przywróceniem Piasecznu praw miejskich i przekształceniem jednostki w gminę miejską[23]. Tego samego dnia prawa miejskie otrzymał także Pruszków, stając się gminą miejską (zwiększoną o wsie Pruszków, Józefów i Tworki, kolonii Wyględówek i Pohulanka oraz część osady Utrata na południe od torów kolejowych z gminy Pruszków oraz wsie Józefina i Żbików wraz ze Żbikówkiem z gminy Ożarów)[24][25]. W związku z tym, wiejską gminę Pruszków zniesiono, a jej pozostały obszar przekształcono w wiejską gminę Skorosze[26][27][28].
11 lipca 1917 do powiatu warszawskiego z powiatu grójeckiego włączono wieś Wola Piasecka[29][2].
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę ponownie utworzono powiat warszawski, tym razem w województwie warszawskim. Utrzymał się on do zajęcia kraju przez Niemców i utworzenia Generalnego Gubernatorstwa.
1 lipca 1924 utworzono wiejską gminę Skolimów-Konstancin z części obszaru gmin Nowo-Iwiczna (Skolimów-Chylice) i Jeziorna (Konstancin i Konstancinek)[30].
1 lipca 1924 utworzono wiejską gminę Marki z części gminy Bródno (Drewnica, Marki, Pustelnik, Henryków, Czerwony Dwór, Pustelnik-Struga, Czarna Struga, Siwki, Zielonka-Letnisko, Zielonka Bankowa i inne)[31]).
1 lipca 1924 z gminy Pomiechowo wyłączono miejscowości Gałachy, Głowatczyzna, Starostwo, Kępa Zakroczymska i Wójtostwo, włączając je do miasta Zakroczymia[32].
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, gminy Pomiechowo, Wiązowna i Karczew oraz miasta Zakroczym i Otwock w dalszym ciągu przynależały de facto do powiatu warszawskiego i z nim były spisywane, mimo że wprowadzona przez okupanta w 1916 roku zmiana powiatowa tych jednostek (z płońskiego/mińskiego do warszawskiego) nie została nigdy sformalizowana przez odrodzone państwo polskie[33]. Rozbieżność tę uregulowano dopiero 14 lipca 1924[34].
1 stycznia 1925 utworzono wiejską gminę Falenica Letnisko z części obszarów czterech gmin[35]: Zagóźdź (Falenica-Wille, Józefów, Emilianów, Miedzeszyn-Wille, Zbójna Góra-Radość, Kaczy Dół, Macierowe Bagno oraz Laski-Osady), Wiązowna (Michalin i Jarosław), Karczew (Wille Świderskie) i Wawer (Anin).
1 stycznia 1926 z gminy Pomiechowo w powiecie warszawskim wyłączono wieś Falbogi Borowe, włączając ją do gminy Błędówko w powiecie płońskim[36].
27 września 1927 nazwę miejscowości Кaczy Dół w gminie Falenica Letnisko zmieniono na Międzylesie[37].
1 kwietnia 1930 do gminy Marki z gminy Wawer włączono miejscowość Ząbki, zakład leczniczy dla umysłowo chorych w Drewnicy oraz lasy państwowe położone na terytorium Drewnicy i Ząbek[38].
1 kwietnia 1930 do gminy Okuniew z gminy Wiązowna włączono miejscowości:Cisie, Desna, Długa Kościelna, Gęślin, Grabina, Halinów, Hipolitów, Józefin, Kazimierów, Klin pod Okuniewem (kol.), Konik Nowy, Konik Stary, Królewskie Bagno, Krzewina, Nowiny, Skruda (folw.), Zastawie, Ziemia za Koleją (kol.), Ziemia pod Józefinem (kol.) i Żwirówka[38].
1 kwietnia 1930 do gminy Okuniew z gminy Wawer włączono wieś Żwir i wieś Żurawka wraz z osadą Krowa[38].
1 kwietnia 1930 do gminy Wawer z gminy Okuniew włączono miejscowości: Rembertów z poligonem artyleryjskim, Magenta, Zygmuntów, Karolówka, Grzybowa, Zielona, Mokry Ług, Groszówka i Wesoła[38].
1 kwietnia 1930 utworzono wiejską gminę Piastów z części obszarów gmin: Blizne (Gołąbki), Ożarów (Piastów (Utrata), Żdżary i część Bąków) i Skorosze (Nadziein i Niecki)[39]. .
15 kwietnia 1930 utworzono wiejską gminę Włochy z części obszaru gminy Skorosze (Włochy, Solipse, Wiktoryn i Marianówka)[40].
19 maja 1930 utworzono wiejską gminę Legionowo z części obszaru gminy Jabłonna (Jabłonna Legionowa, Ludwisin, Cegielnia, poligon wojskowy oraz tereny państwowe przy szosie Jabłonna-Zegrze)[41].
30 września 1930 do Warszawy z gminy Młociny włączono 368 ha: tereny państwowe na Bielanach, tereny spółdzielni budowlanej „Zdobycz Robotnicza”, tereny państwowe Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego, tereny klasztoru bielańskiego oraz tereny majątku Józefin[42].
1 października 1932 do miasta Otwocka włączono część obszaru gminy Karczew (Anielin, Kresy Nadbrzeskie, Ługi, Pogorzel-Folwark) i część obszaru gminy Wiązowna (Natalin, Ewin, Jabłonna-Górki) w powiecie warszawskim, oraz część obszaru gminy Glinianka (Soplicowo, Śródborów, Czyste, Glinianka-Majątek i Wawrzyńców-Glinianka) w powiecie mińskim[43].
20 października 1933, 26 gmin wiejskich powiatu warszawskiego podzielono na 435 gromad (jedynie gmina Legionowo nie była podzielona na gromady, ponieważ składała się z tylko jednej miejscowości, Legionowa)[44].
9 grudnia 1933 do gminy Zagóźdź z gminy Wawer włączono gromadę Zastów (Zastów, Sadul i Dobra Wilanowskie-Zastów Folwark), część gromady Wawer (Wawer Nowy i Marysin Wawerski), część gromady Gocławek (część Gocławka) oraz Adamówkę Wilanowską i Działki Anin Wawerski[45].
1 stycznia 1936 do gminy Blizne włączono gromadę Osiedle Łączności z gminy Młociny[46]. 7 marca 1938 w gminie Blizne utworzono gromadę Jelonki.
15 października 1937 utworzono trzy nowe gromady: Bronisławka (w gminie Pomiechowo), Suchocin (w gminie Góra) i Wilcza Góra (w gminie Falenty)[47].
30 grudnia 1937 w gminie Okuniew utworzono gromadę Królewskie Brzeziny z części gromady Królewskie Bagno[48].
25 marca 1938 w gminie Zagóźdź utworzono gromadę Nowy Wawer z części wyłączonych z gromady Zastów (miejscowość Nowy Wawer, część osady Gocławek oraz kolonia Zastów). W gminie Blizne utworzono natomiast gromadę Jelonki z części gromad Chrzanów (folwark Jelonki i część gruntów Macierzysza) i Odolany (nowo powstała miejscowość Miasto Ogród Jelonki)[49].
2 września 1938 do gminy Wilanów z gminy Falenty włączono część gruntów gromad Grabów i Imielin[50].
27 września 1938 do Warszawy włączono Służew, Służewiec i Ksawerów z gminy Wilanów (łącznie 1230 ha) oraz Annopol i zachodni Żerań z gminy Bródno (łącznie 450 ha)[51].
13 marca 1939 nazwę miejscowości Podkaczy Dół w gminie Wawer zmieniono na Wiśniowa Góra[52].
1 kwietnia 1939 zniesiono gminę Włochy, przekształcając ją w miasto Włochy. Równocześnie do nowo utworzonego miasta Włochy włączono części obszarów gmin: Blizne (część Odolan i Chrzanowa) i Skorosze (część gromad Czechowice i Szamoty)[53].
1 kwietnia 1939 utworzono wiejską gminę Okęcie z części gmin: Skorosze (z gromad Opacz Duża, Okęcie, Raków, Rakowiec, Salomea, Szczęśliwice, Wiktoryn, Załuski i częściowo Opacz – tworząc nową gromadę Opacz-Parcela) i Wilanów (z gromad Gorzkiewki i Zbarż)[54].
1 kwietnia 1939 utworzono wiejską gminę Sulejówek z części gmin: Wawer (z gromad Grzybowa, Zielona, Wola Grzybowska i częściowo Poligon) i Okuniew (z gromad Szkopówka, Żwir, Żurawka, Sulejówek i Cechówka)[55].
1 kwietnia 1939 utworzono miasto Rembertów z części obszaru gminy Wawer (gromady Rembertów Stary, Rembertów Nowy, Karolówka, Zygmuntów-Magenta, Mokry Ług, Kawęczyn i Poligon bez 101 ha)[56].
1 kwietnia 1939 zniesiono gminę Zagóźdź, a jej obszar włączono do gmin: Letnisko Falenica (Błota, Borków, Dębinka, Julianów, Miedzeszyn-Wieś, Nowa Wieś, Świdry Małe, Wólka Zerzeńska i Zagóźdź) i Wawer (Las, Nowy Wawer, Zastów, Zbytki, i Zerzeń). Do gminy Letnisko Falenica przyłączono także część gminy Wiązowna (gromady Zamlądz, Rycice i częściowo Aleksandrów i Emów), natomiast część obszaru gminy Letnisko Falenica (gromady Anin i Międzylesie) włączono do gminy Wawer. Wreszcie część gminy Wawer (gromadę Kozia Górka) włączono do gminy Bródno[57].
Podczas II wojny światowej powiat warszawski prawie w całości znalazł się w Generalnym Gubernatorstwie (GG), w dystrykcie warszawskim, oprócz najbardziej na północny zachód położonych jednostek, które (w całości lub częściowo) włączono bezpośrednio do III Rzeszy[58]:
Powiat warszawski został przekształcony w Landkreis Warschau, którego granice rozszerzono przez przyłączenie obszaru zniesionego powiatu radzymińskiego[58]:
Po wojnie ponownie powstał powiat warszawski w województwie warszawskim w granicach przedwojennych. Przywrócono także zniesiony podczas okupacji powiat radzymiński (jedynie gminy Urle nie przywrócono, zachowując jej podział władz okupacyjnych[59].
1 stycznia 1948 utworzono gminę Zielonka z części gminy Marki (gromada Zielonka)[60]
14 kwietnia 1951 z powiatu warszawskiego wyłączono miasto Pruszków, ustanawiając w nim odrębny powiat miejski[61].
15 maja 1951 dokonano wielkich zmian w strukturze powiatu warszawskiego, co było podyktowane drugim wielkim rozszerzeniem granic Warszawy w XX wieku. Ogółem powierzchnia miasta po zmianach powiększyła się o 151,4% (z 144 km² aż do 362 km²). Rozszerzenie granic miasta miało na cele osiągnięcie założeń planu sześcioletniego, w tym ułatwienie budowy Huty Warszawa i rozbudowy fabryki samochodów na Żeraniu, głównym celem była jednak „realizacja socjalistycznego marzenia o egalitaryzacji społeczeństwa poprzez awansowanie robotników, obywateli miast i wsi do roli nowych mieszczan, nowej klasy mającej stanowić trzon i podporę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej”[11].
W toku realizacji centralistycznych zamiarów władz PRL, likwidacji uległo jedno miasto i pięć gmin w całości bądź częściowo wchłoniętych przez Warszawę, do której włączono także znaczne połacie sześciu niezniesionych gmin[62]:
Transformacja granic Warszawy i powiatu warszawskiego wymagała pewnej kalibracji przestrzennej i zmiany granic niektórych gmin w wyniku przecięcia ich granic bądź odcięcia gromad od ich naturalnych środków ważkości[63][64][65]:
1 lipca 1952 powiat warszawski zniesiono[67]. Po odcięciu od niego rok wcześniej ogromnego obszaru 218 km² na korzyść Warszawy, powiat stracił rację bytu, kiedy to pozostałe przy nim, bardziej peryferyjnie położone, gminy i gromady zaczęły naturalnie ciążyć ku innym lokalnym, prężnie rozwijającym się ośrodkom miejskim (Nowy Dwór Mazowiecki, Otwock, Piaseczno, Pruszków i Wołomin). Ostatecznie zdecydowano się na likwidację powiatu warszawskiego, a w jego miejsce utworzenie pięć nowych powiatów: nowodworskiego, miejsko-uzdrowiskowego Otwock, piaseczyńskiego, pruszkowskiego i wołomińskiego – ten ostatni także w dużej mierze z obszaru zniesionego jednocześnie powiatu radzymińskiego. Utworzenie nowych powiatów pociągnęło za sobą także zmiany ich zewnętrznych granic, a więc granic z powiatami garwolińskim, grójeckim, grodziskomazowieckim, mińskim, pułtuskim i sochaczewskim. W toku tak obfitych przemian dokonano także licznych przemian w strukturze gmin, tworząc nowe gminy, zmieniając granice istniejących gmin oraz korygując siedziby gmin na korzyść ośrodków o lepszym położeniu (względem nowych geometrii gmin) bądź wyposażeniu. Likwidacja powiatu warszawskiego wpłynęła znacząco na struktury administracyjne i związki sprzężeń społeczno-gospodarczych w rejonie stołecznym Polski, przekreślając zarazem 85 lat tradycji lokalnych jego zarządzania.
Zmiany na szczeblu i miast i gmin zsyntetyzowano poniżej w czterech kategoriach: a) zniesione gminy; b) nowe miasta i gminy; c) zmiany granic miast i gmin; d) bez zmian[68][69][70][67].
Spośród istniejących w przeddzień likwidacji powiatu 352 jednostek – 5 miast i 347 gromad (w 23 gminach)[72] – transformacja obszaru powiatu objęła następujące wymiary[67][73][74]:
Wszystkie osiem gmin nowo utworzonego powiatu miejsko-uzdrowiskowego Otwock przekształcono jednocześnie w dzielnice tego powiatu (na wzór dzielnic miasta): dzielnica Celestynów, dzielnica Halinów, dzielnica Józefów, dzielnica Karczew, dzielnica Ostrowiec, dzielnica Sulejówek, dzielnica Wiązowna i dzielnica Wesoła. Specyfiką tego powiatu było jego utopijne wyobrażenie jako jednostki o jednym ośrodku miejskim, otoczonym obszernym zapleczem o charakterze uzdrowiskowym na wzór miast-ogrodów, choć na skali powiatu. Jednakże mimo obszernych rozmiarów, powiat miejsko-uzdrowiskowy Otwock nie był zaliczany do grona powiatów ziemskich, lecz miejskich (grodzkich)[67][76]. Stan taki utrzymał się do 1 stycznia 1958, kiedy to powiat miejsko-uzdrowiskowy Otwock zniesiono i przekształcono go w (normalny) ziemski powiat otwocki wyłączając z niego jednak Otwock (stał się powiatem miejskim); ponadto, kilka miejscowości (dawne gromady) z dzielnicy Wiązowna (Jabłonna, Mlądz, Świerk i Wólka Mlądzka) włączono równocześnie do Otwocka, a dotychczasowe dzielnice powiatowe przekształcono w gromady podstawowe[77].
★ = gromada nieutworzona w związku z reformą w 1933 roku, lecz później. Pogrubionym tekstem oznaczono miasta.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
