Wieliszew (gmina)

Wieliszew – gmina wiejska znajdująca się w województwie mazowieckim, w powiecie legionowskim. Położona w Kotlinie Warszawskiej, 30 km na północ od centrum Warszawy nad południowym brzegiem Jeziora Zegrzyńskiego oraz rzeki Narew. Należy do zespołu funkcjonalnego obszaru metropolitalnego Warszawy.

Wieliszew

gmina wiejska
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	legionowski
TERC	1408052
Siedziba	Wieliszew
Wójt	Paweł Kownacki (2010)
Powierzchnia	108 km²
Populacja (2023-06-30) • liczba ludności	20 530[1]
• gęstość	157 os./km²
Nr kierunkowy	22
Tablice rejestracyjne	WL
Adres urzędu: ul. Modlińska 1 05-135 Wieliszew
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba sołectw 14[2][3] Liczba miejscowości 16[3]
Położenie na mapie powiatu
52°27′00″N 20°58′08″E
Strona internetowa
Biuletyn Informacji Publicznej

W latach 1975–1998 gmina położona była w województwie warszawskim.

Gminę Wieliszew utworzono 1 stycznia 1867 w Królestwie Polskim; gmina należała do powiatu warszawskiego w guberni warszawskiej^[4][5]. Gminę zniesionо w 1874 roku, a jej obszar włączono do gminy Nieporęt^[6]. W latach 1952–54 i 1973-93 gmina nazywała się gmina Skrzeszew z siedzibą w Olszewnicy Starej. Siedzibą gminy od 1 stycznia 1994 został Wieliszew, mimo że gmina nadal nazywała się gminą Skrzeszew. 1 stycznia 1996 gmina zmieniła nazwę na gmina Wieliszew.

Struktura powierzchni

Według danych z 2015^[7] gmina Wieliszew ma obszar 102 km², w tym:

• użytki rolne: 53%
• użytki leśne: 25%

Gmina stanowi 26% powierzchni powiatu.

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców gminy Wieliszew w 2014 roku^[8].

Sąsiednie gminy

Jabłonna, Legionowo, Nieporęt, Nowy Dwór Mazowiecki, Pomiechówek, Serock

Komunikacja

Z tym tematem związana jest kategoria: Stacje i przystanki kolejowe w gminie Wieliszew.

Historia gminy

Prehistoria

Najstarsze ślady osadnictwa na terenie Gminy Wieliszew pochodzące sprzed 8000 lat p.n.e. odnalezione zostały w licznych stanowiskach archeologicznych na terenie wsi Komornica (m.in. narzędzia krzemienne). Kultura ta nazwana "komornicką", jako jedna z najstarszych odkrytych na kontynencie europejskim obejmowała swym zasięgiem część Polski, Niemiec, Danii a także płd. Szwecję. Na terenie gminy znajduje się szereg stanowisk archeologicznych, w których znaleziono pozostałości po dawnych mieszkańcach tych ziem pochodzące z różnych epok. Należą do nich stanowiska archeologiczne we wsi Krubin – ze śladami osadnictwa ciągnącymi się od 3 tysiąclecia p.n.e., poprzez IV w. n.e. i okres wczesnośredniowieczny, we wsi Łajski – z okresu kultury halsztackiej, a także we wsiach Olszewnica Stara, Skrzeszew i Kałuszyn. W Wieliszewie, na wydmowym wzniesieniu, tzw. Górze Sztachera (zwanej również Sztacheta) położonym między Jez. Wieliszewskim a Jez. Zegrzyńskim odkryto mezolityczne obozowisko otwarte z pozostałościami osadnictwa myśliwych i rybaków sprzed 7 tys. lat (m.in. liczne narzędzia krzemienne a także słynne "groby kloszowe z Wieliszewa"). Przez długi czas stanowisko to było uważane za jedyny przejaw cyklu narwiańskiego w obrębie mezolitu młodszego.

Średniowiecze

Pod względem administracji kościelnej obszar ten należał od ostatniej ćwierci XI wieku do diecezji płockiej, od roku 1798 do archidiecezji warszawskiej a od 1995 roku do diecezji warszawsko-praskiej.

Wzmianki dotyczące tych terenów znajdujemy w dokumentach związanych z aktami fundacyjnymi kościołów. Konsekrowany w 1294 roku przez biskupa Tomasza kościół w Nowym Dworze Mazowieckim był filią nieistniejącego już kościoła parafialnego w Okuninie, którego akt założenia datuje się na XI wiek. Z kolei 20 lipca 1387 roku biskup płocki Ścibor z Radzymina w akcie fundacyjnym, w którym widnieją nazwy wsi: Wieliszew, Skrzyszew, Koluszyn, Łaziska, Turczyn i Nieporęt, nakazał wzniesienie w Wieliszewie kościoła w dobrach klasztoru Kanoników Regularnych z Czerwińska nad Wisłą. Tekst dokumentu zachował się w kopiariuszu czerwińskim pochodzącym z początku XVI w.

Jedna z miejscowych legend głosi, iż przed wieloma wiekami, w miejscu dzisiejszego kościoła parafialnego, dobiła do brzegu tratwa z transportem ściętego drzewa. Flisacy, wdzięczni za pokonanie niezwykle niebezpiecznego odcinka rzeki, pełnego wirów, które wielokrotnie rozrywały powiązane w tratwy pnie drzew, ofiarowali cały jego transport na budowę kościoła.

Kolejne drewniane świątynie trawiły pożary. Wzniesiony w 1728 roku staraniem księdza Mateusza Pożewskiego, konsekrowany w 1729 roku przez biskupa kamienieckiego Stanisława Hozjusza, drewniany kościółek spłonął (wraz z całym wyposażeniem i archiwum dokumentującym prawie 600-letnią historię parafii) w czasie działań wojennych w roku 1944. Na jego miejscu, w latach 1950–1962 wybudowano wg projektu architekta Wiesława Konowicza nowy, murowany, nawiązujący stylem do budowli romańskich i gotyckich. Jedynymi zabytkowymi elementami są dwa nieczynne już spiżowe dzwony. Wg jednego z podań, dzwony zdjęte z kościelnej wieży podczas I wojny światowej w celu przetopienia na „armaty” odnalazły się po wojnie w Austrii i powróciły do Wieliszewa^[9][10].

Majątek Góra

Wieś Góra została wspomniana w wieku XV jako część dóbr rodziny Nałęczów. Kolejnym właścicielem tego majątku i pałacu (pozostały dziś niestety jedynie ruiny) powstałego około roku 1780, dziele uznanego architekta Stanisława Zawadzkiego, malowniczo położonego na wysokim brzegu odnogi Narwi, był podskarbi wielki litewski, bratanek króla i kandydat na następcę tronu Stanisław Poniatowski. Pałac ten, pełniący funkcję letniej rezydencji, był świadkiem wielu historii i gościł w swych murach wielu znakomitych gości – przebywali tu Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki i Józef Wybicki. W ośmiobocznej, wysokiej na dwie kondygnacje sali balowej młody książę organizował spotkania stanowiące konkurencję dla obiadów czwartkowych swojego wuja – króla Stasia. Starannie zaprojektowana parterowa budowla z mieszkalnym piętrem szczególnie pięknie prezentowała się od strony Narwi. Widok ten utrwalił w 1801 roku na rycinie Zygmunt Vogel. Rezydencja otoczona była kilkuhektarowym parkiem, do pałacu prowadziła wysadzana lipami aleja i reprezentacyjny podjazd w kształcie podkowy. Po rozbiorach majątek przeszedł na własność szambelana królewskiego, prezesa Senatu Księstwa Warszawskiego i Towarzystwa Gospodarczo-Rolnego Ludwika Szymona Gutakowskiego, który stworzył w Górze wzorcowe gospodarstwo rolne. Według niektórych znawców historii Mazowsza gościem Gutakowskich był Wielki Książę Konstanty wraz z żoną. W 1838 Gutakowscy dokonali zamiany terenów wsi Olszewnica, Krubin, Janówek i Góra na tereny w piotrkowskim. Pałac przeszedł na własność rządu rosyjskiego, z przeznaczeniem na siedzibę prawosławnych archirejów, w których posiadaniu znajdywał się do I Wojny Światowej. Około 1888 roku pałac przebudowano, zmieniając układ wnętrz i obniżając dach. Wiek XX nie był szczęśliwy dla pałacu w Górze. Sąsiedztwo twierdzy Modlin i fortów w Janówku naraziło go na zbombardowanie w 1915 roku. W okresie międzywojennym w odbudowanym i odrestaurowanym budynku pałacu działała Szkoła Rolnicza Żeńska. Niestety podczas II Wojny Światowej pałac spłonął i nie został odbudowany. Pokaźnych rozmiarów budowla nie oparła się upływowi czasu i systematycznej dewastacji w czasach powojennych.

Majątek Wieliszew

O dawnej świetności tych terenów świadczą także starania biskupa Andrzeja Stanisława Kostki Załuskiego, który w 1745 r. starał się – nieskutecznie – o uzyskanie przywileju lokalizacyjnego miasta dla wsi Wieliszew. Kolejnymi właścicielami Wieliszewa byli Tomasz Kamiński herbu Ślepowron i jego żona Maria Gautier, którzy pozostawili po sobie zabudowania folwarczne oraz zabytkową, klasycystyczną kaplicę cmentarną z 1834 r. z widniejącą na frontonie piękną, wymowną dedykacją "Żona Mężowi".

Zgodnie z zapisem w księdze wieczystej z połowy XIX w. mieszkańcy wsi Wieliszew, Łajski, Komornica, Poddębie, Skrzeszew i Kałuszyn, które stanowiły własność Augusta hr. Potockiego, w roku 1864 zgodnie z ukazem cara zostali uposażeni częścią ziem.

Udział mieszkańców w odzyskaniu niepodległości

W odzyskaniu niepodległości w 1918 roku swój udział mieli również mieszkańcy miejscowości położonych między Wisłą i Narwią. 11 listopada oddziały Polskiej Organizacji Wojskowej z Chotomowa, Jabłonny, Krubina, Kałuszyna, Nieporętu, Olszewnicy i Skrzeszewa w sile ok. 100 żołnierzy pod dowództwem Polikarpa Wróblewskiego ruszyły na garnizon niemiecki w Nowej Jabłonnie (dzisiejsze Legionowo), zdobywając stację kolejową oraz magazyny broni. 14 listopada żołnierze POW przyjęli kapitulację garnizonu niemieckiego liczącego 2000 żołnierzy.

Kolejne lata to trudna odbudowa państwowości polskiej, reformy ekonomiczne i walutowe. W dzieło to włączyły się Straże Ogniowe (Krubin, Kałuszyn, Skrzeszew), których rozwój po 1918 roku był spontanicznym wkładem społeczeństwa w odtwarzanie struktur państwowych.

Kolejne trudne etapy historii to wojna z Rosją Sowiecką w 1921 roku, która nieomalże otarła się o teren gminy. Ze wspomnień mieszkańców Nieporętu, wynika, że znaczny oddział kozacki dotarł aż do mostku na Kanale Królewskim (obecnie wiadukt drogowy i most kolejowy). Do odwrotu w popłochu w kierunku Strugi zmusiła ich niewielka grupa polskich piechurów, atakujących skutecznie od strony wsi Pilawy. Miejsce całkowitego ich rozbicia, w pobliżu wsi Wólka Radzymińska upamiętniono pomnikiem.

Wojna obronna 1939 i okupacja

Wojenna zawierucha w 1939 roku nie ominęła terenów gminy Wieliszew. Obrona północnych rubieży Warszawy we wrześniu przebiegała na linii rzeki Narwi. Przeprawy w Dębem broniła 5 dywizja piechoty pod dowództwem gen. bryg. Juliusza Zulaufa. Pomimo uporczywej obrony 13 września Niemcom udało się sforsować Narew na linii Dębe–Izbica. Ciała poległych w tamtej bitwie 300 żołnierzy polskich spoczywają obok pomnika na cmentarzu w Wieliszewie.

Lata okupacji przedzieliły obecny teren gminy granicą pomiędzy Rzeszą Niemiecką i Generalną Gubernią. Intensywnie działały tutaj oddziały AK ze zgrupowania "Obroża". Podczas ofensywy w 1944 roku uporczywe walki prowadzone na tym terenie przez wojska Armii Czerwonej spowodowały ogromne zniszczenia. Powracający mieszkańcy zastali jedynie kilka ocalałych domów, rozpoczął się okres ponownego zagospodarowywania tego terenu.

Historia najnowsza

Gmina w obecnym kształcie powstała w 1973 r. w wyniku nowego podziału administracyjnego kraju na 49 województw. Odrodzenie samorządu terytorialnego to wynik zmian, jakie zaszły po 1989 roku, zagwarantowane Ustawą Samorządową z 8 marca 1990 roku. Jednym z symboli scalania lokalnej wspólnoty jest nowy herb, nawiązujący do ponad 700-letniej historii tych terenów.

Sołectwa

Góra, Janówek Pierwszy, Kałuszyn, Komornica, Krubin, Łajski, Michałów-Reginów, Olszewnica Nowa, Olszewnica Stara, Poddębie, Sikory, Skrzeszew, Topolina, Wieliszew ^[2]

Miasta partnerskie

• Graffignano
• Salaspils
• Siret
• Dionysos
• Amt Trittau

Przypisy

1. GUS. Bank Danych Lokalnych
2. Strona gminy, sołectwa
3. Urząd Statystyczny w Warszawie
4. Postanowienie z 17 (29) września 1866, ogłoszone 5 (17) stycznia 1867 (Dziennik Praw, rok 1866, tom 66, nr 219, str. 279)
5. Postanowienie z 29 grudnia 1867 (10 stycznia 1868), ogłoszone 8 (20) lutego 1868 (Dziennik Praw, rok 1868, tom 67, nr 228, str. 359)
6. Skorowidz Królestwa Polskiego czyli Spis alfabetyczny miast, wsi, folwarków, kolonii i wszystkich nomenklatur w guberniach Królestwa Polskiego, z wykazaniem: gubernii, powiatu, gminy, parafii, sądu pokoju lub gminnego, oraz najbliższej stacyi pocztowej, wraz z oddzielnym spisem gmin podług najświeższej ich liczby i nazwy ułożony, wykazujący: odległość każdej danej gminy od miasta powiatowego i sądu swojego gminnego; czy i jakie znajdują się w gminie zakłady fabryczne lub przemysłowe, szkoły itp. oraz ludność każdej gminy, obejmujący także podział sądownictwa krajowego świeżo urządzonego. T. 2
7. Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
8. Gmina Wieliszew w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-03-15], liczba ludności na podstawie danych GUS.
9. Strona parafii. Rys historyczny. [dostęp 2019-08-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-21)].
10. Krzysztof Klimaszewski Kościół w Wieliszewie – historia parafii.