Elżbieta II

Elżbieta II (ang. Elizabeth Alexandra Mary; ur. 21 kwietnia 1926 w Londynie, zm. 8 września 2022 w Balmoral) – królowa Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej z dynastii Windsorów od 6 lutego 1952 (koronowana 2 czerwca 1953) do 8 września 2022. Jej panowanie, które trwało 70 lat i 214 dni, czyni ją najdłużej panującym ze wszystkich brytyjskich monarchów i najdłużej panującą w historii kobietą – głową państwa.

Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „królowa Elżbieta”. Zobacz też: inne znaczenia.

Elżbieta II

Elizabeth Alexandra Mary

Elżbieta II (1959)
Królowa Zjednoczonego Królestwa i pozostałych Królestw Wspólnoty Kanada 1952–2022 Australia 1952–2022 Nowa Zelandia 1952–2022 Baliwat Guernsey 1952–2022 Baliwat Jersey 1952–2022 Wyspa Man 1952–2022 Pakistan 1952–1956 Afryka Południowa 1952–1961 Cejlon 1952–1972 Ghana 1957–1960 Nigeria 1960–1963 Sierra Leone 1961–1971 Tanganika 1961–1962 Jamajka 1962–2022 Trynidad i Tobago 1962–1976 Uganda 1962–1963 Kenia 1963–1964 Malawi 1964–1966 Malta 1964–1974 Gambia 1965–1970 Wyspy Cooka 1965–2022 Barbados 1966–2021 Gujana 1966–1970 Mauritius 1968–1992 Fidżi 1970–1987 Bahamy 1973–2022 Grenada 1974–2022 Niue 1974–2022 Papua-Nowa Gwinea 1975–2022 Wyspy Salomona 1978–2022 Tuvalu 1978–2022 Saint Lucia 1979–2022 Saint Vincent i Grenadyny 1979–2022 Belize 1981–2022 Antigua i Barbuda 1981–2022 Saint Kitts i Nevis 1983–2022
Okres	od 6 lutego 1952 do 8 września 2022
Koronacja	2 czerwca 1953
Poprzednik	Jerzy VI
Następca	Karol III
Księżna Edynburga
Okres	od 20 listopada 1947 do 6 lutego 1952
Dane biograficzne
Dynastia	Windsorowie
Data i miejsce urodzenia	21 kwietnia 1926 Londyn
Data i miejsce śmierci	8 września 2022 Balmoral
Data pogrzebu	19 września 2022
Miejsce spoczynku	Kaplica św. Jerzego w Windsorze
Ojciec	Jerzy VI
Matka	Elżbieta Bowes-Lyon
Rodzeństwo	Małgorzata, hrabina Snowdon
Mąż	Filip, książę Edynburga od 20 listopada 1947 do 9 kwietnia 2021
Dzieci	Karol III Anna, księżniczka królewska Andrzej, książę Yorku Edward, książę Edynburga
Odznaczenia

Urodziła się w Mayfair w Londynie jako pierwsze dziecko księcia i księżnej Yorku (późniejszego króla Jerzego VI i królowej Elżbiety). Jej ojciec wstąpił na tron w 1936 po abdykacji swojego brata, króla Edwarda VIII, czyniąc Elżbietę pretendentką do tronu. Kształciła się prywatnie w domu i zaczęła podejmować obowiązki publiczne podczas II wojny światowej, służąc w Pomocniczej Służbie Terytorialnej. W listopadzie 1947 roku poślubiła Filipa Mountbattena, byłego księcia Grecji i Danii, a ich małżeństwo trwało 73 lata, aż do jego śmierci w kwietniu 2021 roku. Mieli czworo dzieci: Karola, Annę, Andrzeja i Edwarda.

Kiedy w lutym 1952 roku zmarł jej ojciec, Elżbieta – wówczas 25-letnia – została królową siedmiu niezależnych krajów Wspólnoty: Wielkiej Brytanii, Kanady, Australii, Nowej Zelandii, RPA, Pakistanu i Cejlonu (znanego dziś jako Sri Lanka), a także i pozostałą głową Królestw Wspólnoty. Elżbieta panowała jako monarcha konstytucyjny w czasie wielkich zmian politycznych, takich jak konflikt w Irlandii Północnej, decentralizacja w Wielkiej Brytanii, dekolonizacja Afryki oraz przystąpienie Wielkiej Brytanii do Wspólnot Europejskich i wystąpienie z Unii Europejskiej. Liczba jej królestw zmieniała się w czasie, gdy terytoria uzyskiwały niepodległość, a niektóre królestwa stawały się republikami. Do jej licznych historycznych wizyt i spotkań należą wizyty państwowe w Chinach w 1986 roku, w Rosji w 1994 roku i w Republice Irlandii w 2011 roku oraz spotkania z pięcioma papieżami.

Do ważnych wydarzeń należy koronacja Elżbiety II w 1953 roku oraz obchody jej srebrnego, złotego, diamentowego i platynowego jubileuszu odpowiednio w 1977, 2002, 2012 i 2022 roku.

Oprócz godności królowej Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej była również głową 14 innych państw: Antigui i Barbudy, Australii, Bahamów, Belize, Grenady, Kanady, Jamajki, Nowej Zelandii, Papui-Nowej Gwinei, Saint Kitts i Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyn, Tuvalu i Wysp Salomona, które razem z Wielką Brytanią mają status tzw. Commonwealth realm. Liczba państw, w których panowała Elżbieta II zmieniała się podczas jej panowania. Za głowę państwa uznawało ją łącznie 33 krajów.

Od 9 września 2015 była najdłużej panującym monarchą Wielkiej Brytanii; pobiła rekord królowej Wiktorii (63 lata, 7 miesięcy i 2 dni)^[1], której była praprawnuczką. Od 13 października 2016 była najdłużej panującą żyjącą głową państwa na świecie; wcześniej tytuł ten przysługiwał Ramie IX – królowi Tajlandii, który rządził od 1946 do swojej śmierci w 2016. Od 12 czerwca 2022 była drugim po Ludwiku XIV najdłużej panującym monarchą na świecie, wyprzedzając króla Tajlandii, który urząd sprawował 70 lat i 126 dni^[2].

Od czasu do czasu spotykała się z sentymentem republikańskim i krytyką mediów wobec swojej rodziny, szczególnie po rozpadach małżeństw jej dzieci, jej annus horribilis w 1992 roku i śmierci swojej byłej synowej Diany, księżnej Walii w 1997 roku. Jednak poparcie dla monarchii w Wielkiej Brytanii pozostawało niezmiennie wysokie, podobnie jak jej osobista popularność. W 1952 roku zdobyła tytuł Człowieka Roku magazynu Time.

Zmarła w wieku 96 lat w zamku Balmoral w Aberdeenshire. Następcą królowej został jej najstarszy syn, Karol.

11 listopada 2023 w Dzień Pamięci w London’s Royal Albert Hall odsłonięto pomnik Elżbiety II i jej męża Filipa^[3].

Młodość

Księżniczka Elżbieta (1929)

Urodziła się poprzez cięcie cesarskie^[4] 21 kwietnia 1926 o godz. 2:40 GMT w domu przy 17 Bruton Street w dzielnicy Mayfair w Londynie^[5]. Była córką księcia Alberta z Yorku, drugiego syna urzędującego króla Jerzego V, i księżnej Yorku Elżbiety Bowes-Lyon^[6][7]. Świadkiem jej narodzin był ówczesny minister spraw wewnętrznych William Joynson-Hicks, który kontrolował, by podczas porodu nie podmieniono noworodka na inne dziecko^[8]. W momencie narodzin Elżbieta zajmowała trzecie miejsce w linii sukcesji, po księciu Walii Edwardzie i swoim ojcu^[4]. 29 maja 1926 została ochrzczona wodą z Jordanu w kaplicy Pałacu Buckingham^[9] przez anglikańskiego arcybiskupa Yorku, Cosma Langa^[10]. Jej rodzicami chrzestnymi byli: król Jerzy V, królowa Maria, Maria Windsor, książę Artur, lord Claude Bowes-Lyon oraz Mary Elphinstone^[11]. Elżbieta Aleksandra Maria pierwsze imię otrzymała po matce, drugie po prababce (królowej Aleksandrze), a trzecie po babce (królowej Marii)^[9].

W młodości była nazywana przez najbliższych „Lilibet”, ponieważ nie potrafiła poprawnie wymówić swojego imienia w języku angielskim – „Elizabeth”^[6][9]. Była opisywana przez swoich biografów jako spokojne, posłuszne, mało spontaniczne i skłonne do kontrolowania swoich emocji dziecko^[12], od najmłodszych lat była przygotowywana do objęcia funkcji królowej^[13]. Miała dobre relacje ze swoim dziadkiem i ówczesnym królem, Jerzym V^[14]. W 1929 na prośbę króla została ściągnięta do Bognor Regis, aby pomóc mu w powrocie do zdrowia po operacji płuc^[14]. Jej matka od najmłodszych lat córki dbała o jej popularność w mediach – gdy Elżbieta miała trzy lata, jej zdjęcie znalazło się na okładce magazynu „Times”^[15]. Wizerunek księżniczki drukowany był także na broszurach i udostępniany na pamiątkach, ona sama stała się bohaterką wielu artykułów prasowych^[15]. Gdy miała cztery lata, figura przedstawiająca ją została umieszczona w Muzeum Figur Woskowych Madame Toussand^[16]. W 1930 roku urodziła się jej siostra, Małgorzata^[14].

Dzieciństwo spędziła na Piccadilly Road 145, gdzie zamieszkali jej rodzice^[15]. Wychowywała się z dala od rówieśników, co miało ją uchronić przed przypadkowymi znajomościami oraz dziecięcymi chorobami^[17]. Ze względu na izolowanie jej od społeczeństwa stała się osobą nieśmiałą^[18]. Jedyną bliską jej koleżanką w tym okresie była młodsza od niej o kilka lat Sonia Graham-Hodgson, z którą utrzymywała regularny kontakt aż do śmierci kobiety w 2012^[19]. Wychowaniem Elżbiety zajmowała się niania Clara Cooper Knight^[16] oraz garderobiana Margaret MacDonald, nazywana przez nią „Bobo”^[20], która później została pokojówką królowej^[21]. Edukacją księżniczki zajmowała się guwernantka Marion Crawford^[6][22]. W dzieciństwie pobierała indywidualne zajęcia tańca u instruktorów z Vacani School of Dance^[23].

Następczyni tronu

Elżbieta w mundurze Auxiliary Territorial Service, 1945

Kiedy Elżbieta miała 10 lat, w 1936 zmarł jej dziadek, król Jerzy V^[24]. Tron objął jej stryj, książę Walii, Edward VIII, który jednak 11 grudnia 1936 abdykował, nie mogąc poślubić dwukrotnie rozwiedzionej Amerykanki Wallis Simpson^[25]. Następnym królem został jej ojciec, Jerzy VI^[25], a Elżbieta zajęła pierwsze miejsce w linii sukcesji^[26]. Po koronacji ojca zamieszkała w Buckingham Palace^[19]. W wieku 13 lat podjęła naukę m.in. konstytucji Wielkiej Brytanii u Henry’ego Martena, wykładowcy Eton College^[27], poza tym uczestniczyła u boku ojca w licznych spotkaniach z wysoko postawionymi politykami i urzędnikami^[28].

Po wybuchu II wojny światowej wraz z siostrą Małgorzatą została umieszczona w zamku w Windsorze w Berkshire^[29]. Lord Hailsham zasugerował, aby księżniczki zostały ewakuowane do Kanady^[30], na co matka Elżbiety II, królowa Elżbieta Bowes-Lyon, odparła: Dzieci nigdzie nie pojadą beze mnie, ja nie opuszczę króla, a król nie wyjedzie nigdy^[31]. 13 października 1940 wówczas 14-letnia Elżbieta na antenie BBC wygłosiła swoje pierwsze publiczne przemówienie, w którym zwróciła się ze słowami otuchy do dzieci Wspólnoty Narodów^[32].

W latach 1941–1944 wraz z siostrą grała w pantomimach w Pałacu Windsor, a dochody z przedstawień były przeznaczane na rzecz żołnierzy^[33]. W 1943 po raz pierwszy samodzielnie wystąpiła publicznie^[7]. W lutym 1945 wstąpiła do Auxiliary Territorial Service ze stopniem podporucznika^[34]. Została przeszkolona na kierowcę i mechanika, uzyskując stopień kapitana^[35]. Dzień zwycięstwa w Europie w 1945 świętowała wraz z siostrą, oficerami ochrony i tłumem ludzi na londyńskich ulicach^[36][37].

Brytyjska rodzina królewska

JKM król Wielkiej Brytanii i JKM królowa Wielkiej Brytanii JKW książę Walii i JKW księżna Walii JKW książę Jerzy z Walii JKW księżniczka Karolina z Walii JKW książę Ludwik z Walii JKW książę Sussexu i JKW księżna Sussexu JKW książę Archie z Sussexu JKW księżniczka Lilibet z Sussexu JKW książę Yorku JKW księżniczka Beatrycze z Yorku JKW księżniczka Eugenia z Yorku JKW książę Edynburga i JKW księżna Edynburga hrabia Wesseksu lady Ludwika JKW księżniczka królewska JKW książę Gloucester i JKW księżna Gloucester JKW książę Kentu i JKW księżna Kentu JKW książę Michał z Kentu i JKW księżna Michael z Kentu JKW księżniczka Aleksandra

W lutym 1947 złożyła swoją pierwszą oficjalną wizytę zagraniczną, celem jej podróży był Związek Południowej Afryki^[7]. Wyprawa trwała przez 10 tygodni^[38]. W audycji radiowej nadawanej z okazji jej 21. urodzin powiedziała: Oświadczam wobec was wszystkich, iż poświęcę całe moje życie, jakiekolwiek będzie, długie czy krótkie, służbie wam i wielkiej imperialnej Wspólnocie, której członkami jesteśmy my wszyscy^[7][39].

Małżeństwo i dzieci

Elżbieta II poznała Filipa, syna księcia Andrzeja Greckiego i Alicji Battenberg w 1934, podczas ślubu księżniczki Mariny i księcia Kentu Jerzego^[40]. W ciągu następnej dekady spotkali się kilkukrotnie, m.in. w 1939, gdy Filip oprowadził Elżbietę po Britannia Royal Naval College^[41][42]. W 1946 Filip, mimo sprzeciwu brytyjskiej arystokracji, otrzymał zgodę króla Jerzego VI na poślubienie jego córki^[42], a w sierpniu 1946 oświadczył się następczyni tronu na wzgórzu w zamku Balmoral^[43]. 9 lipca 1947 nastąpiło oficjalne ogłoszenie zaręczyn Elżbiety i Filipa^[40]. Ślub pary odbył się 20 listopada 1947 w Opactwie Westminsterskim^[40][44]. Uroczystości ślubne były transmitowane w radiu i telewizji^[45]. Elżbieta – zgodnie z wolą ojca — po ślubie zachowała rodowe nazwisko, czyli Windsor^[46]. W weselu pary uczestniczyło ok. 2000 gości, m.in. król Iraku Fajsal II, holenderski książę Bernhard i księżniczka Juliana oraz dziedziczny wielki książę Luksemburga Jan i jego siostra, księżniczka Elżbieta^[40]. Miesiąc miodowy młoda para spędziła w Broadlands, posiadłości Louisa Mountbattena^[47]. W latach 1949–1951 Elżbieta mieszkała w Villa Guardamangia na Malcie^[48], dokąd po ślubie Filip wyjechał, by kontynuować służbę wojskową^[41].

Z Filipem miała czworo potomków: Karola (ur. 14 listopada 1948), Annę (ur. 15 sierpnia 1950), Andrzeja (ur. 19 lutego 1960) i Edwarda (ur. 10 marca 1964). W 1952 zdecydowano, że dzieci królewskiej pary – zgodnie z życzeniem króla Jerzego VI — będą nosić rodowe nazwisko Windsor, a w 1960 (tj. przed narodzinami księcia Andrzeja) obwieszczono, że kolejne dzieci królowej będą nosić podwójne nazwisko – Mountbatten-Windsor^[49].

Filip zmarł 9 kwietnia 2021 w zamku w Windsorze w wieku 99 lat^[41].

Wstąpienie na tron

Królowa Elżbieta II na spotkaniu ekonomicznym C’wealth (1952)

Królowa Elżbieta II (1953)

Królowa Elżbieta i książę Filip tuż po koronacji (1953)

Królowa Elżbieta II w koronacyjnych szatach (1953)

Choroba ojca – zdiagnozowano u niego raka gardła – sprawiała, że księżniczka Elżbieta przejęła część jego obowiązków^[50][51]. W 1951 złożyła wizyty w Grecji, Włoszech, na Malcie i w Kanadzie, a także spotkała się z amerykańskim prezydentem Harrym Trumanem w Waszyngtonie^[50], jak również poprowadziła obrady Tajnej Rady^[51]. W styczniu 1952 razem z mężem udała się w podróż po krajach Wspólnoty Narodów^[52]. 6 lutego 1952, podczas pobytu w hotelu Treetops w Thice w Kenii^[53], od księcia Filipa dowiedziała się o śmierci ojca, który zmarł na atak serca^[54]. Natychmiast wróciła z mężem do Wielkiej Brytanii^[54]. Tuż po śmierci ojca w rozmowie z Martinem Charterisem, asystentem swojego prywatnego sekretarza, poinformowała o wyborze królewskiego imienia – Elżbieta^[25]. Dzień po śmierci ojca została ogłoszona królową Wielkiej Brytanii^[55]. W uroczystości, która odbyła się w St. James’s Palace wzięli udział m.in. członkowie Tajnej Rady Wielkiej Brytanii i lord mer Londynu^[55].

Królowa Elżbieta w dniu koronacji, pozdrawiająca poddanych z balkonu pałacu Buckingham (2 czerwca 1953)

Koronacja Elżbiety odbyła się 2 czerwca 1953^[56] w Opactwie Westminsterskim, obserwowało ją 8251 osób^[57]. Podczas ceremonii królowej asystowało osiem druhen podtrzymujących tren^[58]. Arcybiskup Canterbury Geoffrey Fisher obwieścił zgromadzonym: Panowie, przedstawiam wam królową Elżbietę, waszą niezaprzeczalną królową, wam wszystkim, którzy tu przybyliście złożyć jej hołd i oddać się jej na służbę. Czy gotowi jesteście ją uznać?^[59], na co lordowie odpowiedzieli: God save Queen Elizabeth^[60]. Kolejnym etapem ceremonii była przysięga na Biblię^[61], a królowa zobowiązała się rządzić królestwem i krajami Wspólnoty Narodów zgodnie z ich prawami i zwyczajami oraz umacniać Kościół Anglii^[61]. Następnie zasiadła na tronie pod złotym baldachimem podtrzymywanym przez czterech kawalerów Orderu Podwiązki^[62]. Arcybiskup następnie namaścił świętymi olejkami dłonie, pierś i czoło królowej^[62]. Następnie królowa otrzymała insygnia nowej godności – ostrogi św. Jerzego, królewski miecz, jabłko królewskie, bransolety, pierścień, berło z krzyżem i berło z gołębicą^[62][63]. Trzej książęta krwi królewskiej – Edynburga, Gloucester i Kentu – a za nimi pozostali lordowie, złożyli hołd królowej. Elżbieta z mężem przyjęli komunię pod dwiema postaciami, a ceremonię zakończyło odśpiewanie utworu Te Deum, który został skomponowany specjalnie z okazji koronacji^[64]. Po trzygodzinnej ceremonii królowa opuściła opactwo, wcześniej wymieniwszy koronę św. Edwarda na lżejszą, państwową koronę imperialną.

Królowa Wielkiej Brytanii

Rezydencje

Elżbieta II po koronacji przeprowadziła się z rodziną do Pałacu Buckingham w centrum Londynu^[65], od 1837 oficjalnej rezydencji brytyjskich królów i królowych. Wolała jednak przebywać w zamku Windsor, 15 km na zachód od Londynu. Spędzała dużo czasu także w Holyrood House w Edynburgu, który był jej oficjalną siedzibą jako królowej Szkocji, i gdzie miała przebywać co najmniej tydzień w roku. Wiejskimi rezydencjami królowej były również zamek Balmoral w Aberdeenshire i Sandringham House w Norfolk. Rezydencjami państwowymi były jeszcze: Pałac św. Jakuba, Hampton Court na przedmieściach Londynu, pałac Kensington i Marlborough House.

Podróże

Mapa zagranicznych wizyt królowej Elżbiety II.

Odbyła wiele podróży zagranicznych, odwiedzając większość europejskich krajów i wiele pozaeuropejskich. W latach 1953–1954 wyruszyła z mężem w sześciomiesięczną podróż dookoła świata, będąc pierwszym monarchą, który tego dokonał. Była pierwszą królową Australii, Nowej Zelandii i wysp Fidżi, która odwiedziła te państwa. W lutym 1961 odwiedziła Ankarę, gdzie gościł ją prezydent Cemal Gürsel. Później odbyła pierwszą wizytę w Indiach i Pakistanie.

Królowa Elżbieta i prezydent USA Ronald Reagan (1982)

Ronald Reagan i Elżbieta II

W październiku 1957 udała się z wizytą państwową do Stanów Zjednoczonych, gdzie przemówiła na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ^[66], a następnie wybrała się do Kanady, gdzie otworzyła sesję parlamentu. W 1959 udała się z kolejną wizytą do Kanady i USA. Stany odwiedziła jeszcze kilkukrotnie: w 1976 (wzięła udział w uroczystościach u boku prezydenta Geralda Forda, w 1983 (na zaproszenie Ronalda Reagana, 1991 (na zaproszenie George’a H.W. Busha; była pierwszym brytyjskim władcą, który uczestniczył w obradach Kongresu) i 2007 (za prezydentury George’a W. Busha)^[67].

W marcu 1996 przybyła do Polski na zaproszenie prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego^[68][69].

Wspólnota Narodów

Królestwa, terytoria i protektoraty, nad którymi panowała Elżbieta II od 1952.

Brytyjskie imperium znajdowało się w stanie rozpadu od 1926, kiedy w tzw. deklaracji Balfoura uznano suwerenność Kanady, Australii, Nowej Zelandii, Unii Południowoafrykańskiej i Nowej Fundlandii, które w 1931 weszły w skład Wspólnoty Narodów, a na ich czele stanął brytyjski monarcha. Przed wstąpieniem Elżbiety II na tron niepodległość uzyskały Indie, Pakistan, Cejlon i Irlandia.

Panowanie królowej Elżbiety II to okres dalszego rozpadu brytyjskiego imperium, kiedy to niepodległość uzyskały: Ghana (1957), Nigeria (1961), Sierra Leone (1961), Tanganika (1961), Jamajka (1962), Trynidad i Tobago (1962), Uganda (1962), Kenia (1963), Malawi (1964), Malta (1964), Gambia (1965), Gujana (1966), Barbados (1966), Mauritius (1968), Fidżi (1970), Bahamy (1973), Grenada (1974), Papua-Nowa Gwinea (1975), Wyspy Salomona (1978), Tuvalu (1978), Saint Lucia (1979), Saint Vincent i Grenadyny (1979), Belize (1981), Antigua i Barbuda (1981) oraz Saint Kitts i Nevis (1983). Wszystkie te kraje uzyskiwały niepodległość jako królestwa związane unią personalną z Koroną brytyjską, ale wiele z nich (Indie, Pakistan, Cejlon, Ghana, Nigeria, Sierra Leone, Tanganika, Trynidad i Tobago, Uganda, Kenia, Malawi, Malta, Gambia, Gujana, Mauritius i Fidżi) zniosły monarchię i stały się republikami, choć wszystkie pozostały państwami członkowskimi Wspólnoty Narodów.

Wspólnota również przechodziła przemiany, stając się z biegiem czasu coraz luźniejszym związkiem politycznym byłych brytyjskich kolonii (choć nie tylko, bo członkiem Wspólnoty jest też Mozambik, dawna kolonia portugalska). Elżbieta II brała aktywny udział w pracach Wspólnoty, od 1973 regularnie uczęszczając na zjazdy szefów rządów państw Wspólnoty.

W 2007 ujawniono dokumenty z 1957, z których wynikało, że premier Francji Guy Mollet w rozmowie z brytyjskim premierem, sir Anthonym Edenem, poruszył temat ewentualnego przystąpienia Francji do unii z Wielką Brytanią i uznania królowej Elżbiety II za głowę państwa francuskiego. W dokumencie datowanym na 28 września 1956 Mollet stwierdza, że „nie powinno być większych trudności we Francji z zaakceptowaniem zwierzchnictwa Jej Królewskiej Mości”. Premier Eden odrzucił propozycję Molleta, jednak wyraził gotowość Wielkiej Brytanii na przystąpienie Francji do Wspólnoty Narodów^[70]. Propozycje te nigdy nie doczekały się realizacji.

Elżbieta II uznawana była za głowę państwa w 21 krajach świata. 30 listopada 2021 Barbados zerwał unię personalną z Wielką Brytanią i stał się republiką^[71].

Poglądy

Wykazywała się stanowczą postawą wobec zagrożeń. W 1961 podczas podróży do Ghany odmówiła zachowywania dystansu od prezydenta Kwame Nkrumaha, mimo że ten był celem zamachów^[72], co brytyjski premier Harold Macmillan później skomentował słowami: Królowa jest absolutnie zdeterminowana we wszystkim, co robi. W rzeczy samej ma „serce i żołądek mężczyzny”^{[uwaga 1]}. Kocha swoje obowiązki i bycie królową.

Polityka

Jako głowa monarchii parlamentarnej, która stoi ponad podziałami politycznymi i niesprawująca władzy osobiście, nie powinna była wyrażać swoich osobistych opinii na tematy polityczne. Przez całe swoje panowanie stosowała się do tej zasady^[73]. Wydaje się, że w kwestiach ekonomicznych przychyla się do starej doktryny konserwatystów^[74]. Konserwatywna premier Margaret Thatcher, która w latach 70. prowadziła inną politykę, określiła królową jako kogoś, kto „mógłby głosować na Partię Socjaldemokratyczną”^[75].

Kanadyjski znaczek pocztowy z 1954

Nigdy nie wyraziła bezpośrednio sprzeciwu wobec emancypacyjnych dążeń Quebecu, ale publicznie pochwaliła jedność Kanady. Często okazywała przywiązanie do tego kraju^[76] i odwiedziła go ponad 20 razy^[77].

Przemawiając w Westminster Hall z okazji jej srebrnego jubileuszu w 1977, królowa podkreśliła, że „nie może zapomnieć, że została koronowana na królową Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej”. Wypowiedziała się też za utrzymaniem związku Anglii i Szkocji^[74]. Choć zachowywała bezstronność i nie prezentowała publicznie swoich poglądów politycznych, wiele wskazuje na to, że sprzyjała zwolennikom brexitu^[74]. Pochwaliła porozumienie wielkopiątkowe z 1998, które było pierwszym porozumieniem katolików i protestantów w Irlandii Północnej. W 2011 jako pierwszy monarcha od 100 lat odwiedziła Irlandię^[78].

Religia

Jako królowa Zjednoczonego Królestwa była najwyższym zwierzchnikiem Kościoła Anglii^[79]. Interesowała się sprawami Kościoła Anglii, ale najważniejszą w nim osobą pozostaje arcybiskup Canterbury. Była osobą silnie wierzącą^[80]. Uczestniczyła w nabożeństwach odprawianych w kaplicy św. Jerzego w zamku Windsor. Uczęszczała też do kościoła św. Marii Magdaleny w Sandringham oraz kościołów w Crathie i Canongate, które należą do Kościoła Szkocji.

Odnosiła się do swojej wiary podczas przemówień telewizyjnych, które wygłaszała z okazji świąt Bożego Narodzenia. W 2000 powiedziała: Dla wielu z nas nasza wiara jest najważniejsza. Dla mnie nauki Jezusa Chrystusa i moja osobista odpowiedzialność przed Bogiem tworzy ramę, w której staram się poruszać w moim życiu. Ja, podobnie jak wielu z was, czerpię ze słów i przykładu Chrystusa siłę w trudnych czasach^{[uwaga 2][81]}.

Była patronką Rady Chrześcijan i Żydów (Council of Christians and Jews) w Zjednoczonym Królestwie.

Finanse

Magazyn „Forbes” oszacował wartość osobistego majątku królowej na ok. 530 mln dol^[82]. Królowa posiadała wiele posiadłości, m.in. Sandringham House, Balmoral i zamek Mey, jej własnością było także Księstwo Lancaster. Miała też kilka stadnin (w Wolferton, Polhampton i West Isleley) oraz stajnię koni wyścigowych. Należały do niej również posiadłości koronne, ale nie były jednak jej własnością, bo w 1760 król Jerzy III przekazał je Parlamentowi w zamian za doroczną rentę, tzw. listę cywilną, określaną i uchwalaną rokrocznie przez Parlament. Od 1992 do śmierci królowa płaciła podatek od inwestycji, dzięki którym – zgodnie z wyliczeniami ekspertów – miała uzyskiwać ok. 50 mln funtów rocznie^[83]. W 1993 zgodziła się na płacenie podatku osobistego^[84].

Jubileusze panowania

W 1977 obchodziła Srebrny Jubileusz 25-lecia panowania^[85]. Z tej okazji m.in. w miejskich parkach i ogrodach na terenie kraju organizowane były herbaciane przyjęcia i pikniki^[85].

W 2002 obchodziła Złoty Jubileusz 50-lecia panowania. Z tej okazji odbył się m.in. pierwszy w historii Pałacu Buckingham koncert muzyki rockowej, który zgromadził 12 tys. osób na publiczności^[86]. Główne ceremonie religijne odbyły się w Katedrze św. Pawła. Elżbieta II z okazji jubileuszu wybrała się w podróż po krajach Wspólnoty Narodów. Również z okazji 50-lecia został wydany pamiątkowy medal, którym byli odznaczani zasłużeni obywatele Wielkiej Brytanii i Kanady^[87]; medal otrzymała ponad 94 tys. członków British Army, 32 tys. żołnierzy Royal Navy i Royal Marines oraz prawie 39 tys. żołnierzy Royal Air Force^[88]. Z okazji jubileuszu do obiegu trafiły pamiątkowe monety z wizerunkiem królowej^[89].

W 2012 obchodziła Diamentowy Jubileusz 60-lecia panowania^[90]. W 2022 obchodziła Platynowy Jubileusz 70-lecia panowania^[91].

Rola w rządzeniu

Królowa Elżbieta II podczas otwarcia parlamentu walijskiego w 2011

Zobacz też: Premierzy Jej Królewskiej Mości Elżbiety II.

Królowa była konstytucyjnie ważnym elementem brytyjskiego systemu władzy, ale jej rola była de facto symboliczna, ponieważ pełniła funkcję doradczą dla parlamentu^[92]. Zgodnie ze zwyczajem wygłaszała mowę tronową z okazji rozpoczęcia nowej, rocznej sesji parlamentu^[93]. Miała obowiązek podpisywania wszelkich uchwał parlamentarnych^[94]. Teoretycznie miała prawo weta, ale ostatnią monarchinią, która skorzystała z tego prawa, była królowa Anna Stuart w 1717^[95].

Była najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych oraz miała prawo decydować o wojnie i pokoju^[96]. Piastowała funkcję utrzymującej w porządku demokratyczne organy państwa^[79].

Do jej prerogatyw należało oficjalne mianowanie premiera^[97]. Trzy razy podczas swojego panowania mianowała premiera w czasie kryzysów konstytucyjnych; nagłe dymisje sprawiły, że w 1957 na szefa rządu wybrała Harolda Macmillana, a w 1963 – Aleca Douglasa-Home’a, za to w 1974 poprosiła lidera opozycji, laburzystę Harolda Wilsona, o utworzenie mniejszościowego rządu. We wszystkich trzech przypadkach działała zgodnie z konstytucyjną tradycją, radząc się najstarszych ministrów i członków Tajnej Rady. Jako że konstytucyjna praktyka w Zjednoczonym Królestwie bazuje bardziej na tradycji i precedensach niż na prawie pisanym, było powszechnie przyjęte, że królowa nie mogła działać niekonstytucyjnie, gdy postępuje za radą swoich ministrów.

Jednym z jej przywilejów było nadawanie tytułów szlacheckich (np. sir dla mężczyzn i dame dla kobiet), które otrzymali m.in.: Elisabeth Schwarzkopf^[98], Paul McCartney^[99], Anthony Hopkins^[100], Elizabeth Taylor^[101], Julie Andrews^[101], Michael Caine^[102], Ringo Starr^[103], John Hurt^[104], Joan Collins^[104], Elton John^[105], Olivia Newton-John^[105], Rod Stewart^[106], Eric Clapton, Alex Ferguson^[107], Vivienne Westwood^[108], Judi Dench^[109], Patrick Stewart^[110] i James Galway^[111].

W 1994 powołała organizację Way Ahead Group, która miała się zająć unowocześnieniem monarchii, ale bez naruszania jej podstaw^[112]. W 2013, wraz z wejściem w życie nowelizacji ustawy o dziedziczeniu tronu (Succession to the Crown Act), zniesiona została primogenitura męska, poślubienie katolika nie odsuwa od dziedziczenia, a zgody monarchy wymagają jedynie małżeństwa pierwszych sześciu kandydatów do tronu^[113].

Stosunki z ministrami

Od czasu wstąpienia na tron spędzała co najmniej trzy godziny dziennie na czytaniu dokumentów przesyłanych jej z ministerstw, ambasad i urzędów rządowych. Co tydzień spotykała się z premierem kraju, z którym omawiała bieżące sprawy polityczne^[114]. Za swojego panowania przyjmowała na audiencji 15 premierów: Churchilla, Edena, Macmillana, Douglas-Home’a, Wilsona, Heatha, Callaghana, Thatcher, Majora, Blaira, Browna, Camerona, May, Johnsona i Truss)^[114]. Oprócz tego spotkała się z 12 premierami Kanady: Laurentem, Diefenbakerem, Pearsonem, P. Trudeau, Clarkiem, Turnerem, Mulroneyem, Campbell, Chrétienem, Martinem, Harperem i J. Trudeau^[115].

Ograniczenie obowiązków królewskich

20 grudnia 2007 stała się najstarszym brytyjskim monarchą^[116][117], a 9 września 2015 została monarchą najdłużej piastującym swoje obowiązki królewskie^[118].

W badaniu opinii publicznej przeprowadzonym w 2020 większość Brytyjczyków uznała Elżbietę II za instytucję samą w sobie, a także wyraziła życzenie, aby królowa panowała aż do śmierci^[119].

21 kwietnia 2016 skończyła 90 lat, ale mimo sędziwego wieku i problemów zdrowotnych do końca życia nie zdecydowała się na abdykację^[120].

Osobowość i wizerunek

W sprawach dyplomatycznych była formalistką i królewski protokół był ściśle przestrzegany. Sama tylko raz publicznie złamała zasady protokołu – w 1997 skłoniła głowę przed pojazdem z trumną Diany, księżnej Walii^[121][122].

Królowa Elżbieta II (2006)

Ubierała się godnie, zmieniała stylizacje cztery razy dziennie^[123]. Nieodłącznym elementem jej stylizacji były torebki marki Launer^[124].

Opinia społeczeństwa o królowej ulegała fluktuacjom. Ogólnokrajowy skandal wywołał artykuł Johna Grigga, lorda Altrincham w miesięczniku „National and English Revue”, w którym – mimo że deklarował się jako monarchista – zarzucił monarchini „osobowość zarozumiałej uczennicy, kapitana drużyny hokejowej, starosty szkolnego i świeżo upieczonego kandydata do konfirmacji”, a także spekulował, że „kiedy królowa utraci urok młodości, jej reputacja (…) będzie zależna od osobowości; (…) jak dotąd niewiele jest oznak, że taka osobowość mogłaby się wyłonić”^[125]. Niedługo po publikacji artykułu królowa wycofała z dworskiego kalendarza przyjęcia zapoznawcze w Pałacu Buckingham, podczas których podejmowała debiutantów w ogrodach królewskich^[125]. W 1992 przeżyła kilka trudnych chwil – separację Karola i Diany, rozwód księżniczki Anny i seksualne wybryki księżnej Yorku i pożar zamku Windsor, które sprawiły, że nazwała ten rok annus horribilis (pol. straszny rok)^[126][127]. Koszt odbudowy zamku miał wynieść 90 mln euro, co zostało oprotestowane przez opinię publiczną, jako że miało to zostać sfinansowane z publicznych pieniędzy^[84]. Do krytyków przyłączyły się redakcje czasopism „Daily Mail”, „Daily Mirror” i „The Times”, która napisała: Kiedy zamek jest w dobrym stanie, należy do nich, a kiedy płonie, jest nasz. Burza medialna skłoniła królową do deklaracji w 1993, że będzie płacić podatki, zdaniem niektórych wciąż jednak za małe^[128]. Elżbieta II ograniczyła także liczbę beneficjentów listy cywilnej do panujących i ich małżonków^[84]. W 1997, na skutek milczenia Pałacu Buckingham po śmierci księżnej Diany i chłodnej reakcji królowej na zgon byłej synowej, monarchia znów była powszechnie krytykowana, a rodzina królewska – atakowana przez prasę i obywateli^[129][130]. W tym okresie królowa nawiązała współpracę z ekspertami od wizerunku publicznego, a z czasem odbudowała swój wizerunek w oczach Brytyjczyków^[131]. Królowej zarzucano również emocjonalny chłód, monotonny i formalny ton wypowiedzi, niezdolność do wygłoszenia przemówienia bez kartki, rozwody trzech potomków, przewidywalność i obojętność na skandale wywoływane przez członków jej rodziny^[132].

Ronald i Nancy Reaganowie z królową Elżbietą II i księciem Filipem

11 listopada 2023 w Dzień Pamięci w London’s Royal Albert Hall odsłonięto pomnik Elżbiety II i jej męża Filipa^[3].

Królowa w mediach

Za sprawą matki już jako dziecko stała się popularna w mediach – prasa stale publikowała jej zdjęcia i artykuły o niej, a fotografię trzyletniej Elżbiety opublikowano na okładce magazynu „Times”^[15].

Elżbieta II była pierwszą osobą, która dopuściła media do życia rodziny królewskiej^[133]. W 1953, wbrew radom Churchilla, zgodziła się na transmitowanie koronacji^[134]. W 1957 po raz pierwszy wygłosiła telewizyjną przemowę świąteczną, która była transmitowana przez BBC^[135]. Rzadko udzielała wywiadów^[136][137].

W 1969 upoważniła BBC do nakręcenia dokumentalnego filmu o życiu codziennym rodziny królewskiej^[138]. Premiera filmu Williama Heseltine’a The Royal Family odbyła się 21 czerwca 1969^[139][140]. Dokument obejrzało wtedy 38 mln telewidzów w 125 krajach świata^[140]. Królowa, jako posiadaczka wyłącznych praw autorskich do dokumentu, po premierze filmu zakazała dalszej jego dystrybucji^[141].

Królowa była bohaterką wielu piosenek, m.in.: „Her Majesty” (1969) zespołu The Beatles, „God Save the Queen” (1977) grupy Sex Pistols (tekst utworu wywołał kontrowersje przez porównanie brytyjskiej monarchii i królowej do „faszystowskiego reżimu”)^[142], „The Queen Is Dead” (1986) zespołu The Smiths (grupa wydała także album o tym samym tytule), „Dreaming of the Queen” (1993) zespołu Pet Shop Boys. Postać królowej pojawiła się w serii komiksów „Śledztwa Jej Królewskiej Mości” (Her Majesty Investigates) autorstwa C.C. Benisona^[143].

W 2012 wystąpiła u boku Daniela Craiga, odtwórcy roli Jamesa Bonda, w krótkim filmie promującym Letnie Igrzyska Olimpijskie 2012 w Londynie^[144][145].

Królowa w kulturze

Elżbieta II była wielokrotnie pokazywana w kinie i telewizji, zarówno w poważnych filmach, jak i komediach. W postać królowej wcieliły się m.in.:

• Dana Wynter w filmie The Royal Romance of Charles and Diana (1982);
• Prunella Scales w filmie A Question of Attribution (1991);
• Carolyn Sadowska w filmie Women of Windsor (1992);
• Anne Stallybrass w filmie Diana: Her true story (1993);
• Lisa Daniely w filmie Princess in love (1996);
• Irene Hamilton w filmie Johnny English (2003);
• Helen Mirren w Królowej (2006);
• Elizabeth Richard w filmie 2012 (2009);
• Freya Wilson w filmie Jak zostać królem (2010);
• Sarah Gadon w filmie Randka z królową (2015);
• Claire Foy, Olivia Colman i Imelda Staunton w serialu The Crown (2016–2023)^[146].

W postać królowej Elżbiety II wielokrotnie wcielały się również Jeanette Charles, Huguette Funfrock i Elizabeth Richard, a także satyryk Scott Thompson w serialu The Kids in the Hall (2022).

Postać królowej Elżbiety II pojawiła się w serialach animowanych: The Simpsons (w odcinkach „The Regina Monologues” i „To Surveil with Love”), South Park (odc. „The Snuke”) oraz amerykańskim filmie animowanym Minionki (2015) i kukiełkowym serialu satyrycznym The Spitting Image^[147].

W 1992 brytyjska pisarka Sue Townsend napisała książkę pt. „The Queen and I”, powieść science fiction przewidującą wyborcze zwycięstwo Ludowej Partii Republikańskiej, wygnanie Windsorów z pałaców i przeniesienie rodziny do mieszkań komunalnych w Leicester^[148]. Powieść zdobyła dużą popularność wśród czytelników i doczekała się inscenizacji^[148].

Działalność charytatywna

Królowa była patronką ok. 620 organizacji charytatywnych, w tym: The Campaign to Protect Rural England (CPRE), Canadian Medical Association, The Kennel Club, NSPCC, Royal Architectural Institute of Canada, Queen Elizabeth Hospital for Children, The Royal School of Church Music, The Society for the Promotion of Christian Knowledge (SPCK), The Boys’ Brigade, Queens’ College, Cambridge university i Visitor of Christ Church, Oxford.

Życie prywatne

Relacje z rodziną

Jej relacje z dziećmi zwykle były chłodne, szczególnie z księciem Karolem, do którego miała lekceważący stosunek^[149]. W 1994 nakazała mu wzięcie rozwodu z księżną Dianą, chcąc uniknąć kompromitacji monarchii w prasie^[150]. Wcześniej odmówiła pomocy księżnej, gdy ta poprosiła ją o interwencję w sprawie niewierności Karola^[151]. Nie popierała związku Karola z Camillą Parker Bowles, ale kiedy ci w 2005 się pobrali, pogodziła się z wyborem najstarszego syna^[152].

Zgodnie z ustawą o małżeństwach królewskich z 1772 i ustawą o sukcesji koronnej z 2013, pierwsze sześć osób w kolejce do brytyjskiego tronu musiało posiadać zgodę Elżbiety II na zawarcie związku małżeńskiego^[153].

Zdrowie

W marcu 1993 została pogryziona przez jednego ze swoich corgi, gdy próbowała rozdzielić dwa walczące psy; po wypadku zostały założone jej szwy^[154].

W grudniu 2003 i styczniu 2004 przeszła operację kolan w szpitalu Króla Edwarda VII w Londynie^[155]. 26 października 2006 uczestniczyła w uroczystym otwarciu Emirates Stadium, nowego stadionu Arsenalu, ale była zmuszona zrezygnować z dalszego udziału w uroczystości z powodu bólu pleców.

W 2022 przeszła COVID-19 i, na polecenie lekarzy, ograniczyła spożycie alkoholu, w tym ulubionego drinka (dżinu z dodatkiem aperitifu Dubonnet)^[156].

Śmierć

Osobny artykuł: Śmierć i pogrzeb Elżbiety II.

Procesja z trumną królowej z Pałacu Buckingham do Westminster Hall

8 września 2022 przed południem Pałac Buckingham poinformował, że lekarze są zaniepokojeni stanem zdrowia królowej Elżbiety II, która przebywała w rezydencji w Balmoral. Na powagę sytuacji wskazywało to, że najbliższa rodzina królowej porzuciła swoje czynności i udała się do miejsca jej pobytu. Królowa zmarła o godz. 15:10, czasu brytyjskiego, w otoczeniu rodziny^[157]. O godz. 16:30 (17:30 czasu polskiego) o śmierci królowej poinformowana została premier Liz Truss, a o 18:30 (19:30 czasu polskiego) informację tę podał kanał BBC^[158][159], a także inne zagraniczne media^[160][161].

Po przekazaniu informacji o śmierci królowej Elżbiety II do publicznej wiadomości rozpoczęto dwie operacje: Operację London Bridge – ogólny plan działań przewidzianych do realizacji po śmierci monarchini^{[162][163][164][165]}, oraz Operację Jednorożec – podobny plan na wypadek, gdyby królowa zmarła w Szkocji^[166][167].

Po śmierci królowej została ogłoszona żałoba narodowa mająca trwać do pierwszego dnia po pogrzebie, który został przez króla Karola III ustalony na 19 września 2022, a sam dzień pogrzebu został ustanowiony dniem wolnym od pracy^[168]. Do 19 września w całej Wielkiej Brytanii można było wpisać się do ksiąg kondolencyjnych wystawionych w katedrach i budynkach użyteczności publicznej, jak również internetowo. W świątyniach w całym kraju odbywały się nabożeństwa ku pamięci zmarłej monarchini. Flagi państwowe, puszczone do połowy masztu na czas żałoby, zostały podniesione na kilkadziesiąt godzin 10 i 11 września z uwagi na proklamację objęcia urzędu przez nowego króla, która odbyła się w sobotę 10 września o godz. 10:00 (czasu lokalnego) w Londynie, a która następnie w niedzielę została odczytana we wszystkich państwach członkowskich Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, stolicach państw członkowskich Zjednoczonego Królestwa – Edynburgu, Cardiff oraz Belfaście, jak również lokalnie, w stolicach wszystkich hrabstw^[169][170]. Trumna z ciałem królowej została 11 września przewieziona do Edynburga do Pałacu Holyrood, zaś następnego dnia przeniesiono ją do Katedry św. Idziego, gdzie wystawiono ją na widok publiczny, zaś mieszkańcy mieli możliwość oddania hołdu zmarłej monarchini. Wieczorem 13 września, trumna z ciałem królowej została drogą lotniczą przetransportowana ze Szkocji do Anglii, gdzie została przewieziona do Pałacu Buckingham. Stamtąd, nazajutrz, w wojskowej procesji wyruszyła do Westminster Hall, gdzie ponownie wystawiono ją na widok publiczny i gdzie pozostała do dnia pogrzebu.

19 września 2022, o godz. 10:44 czasu lokalnego, trumna z ciałem Elżbiety II umieszczona na wozie artyleryjskim ciągniętym przez 142 marynarzy Royal Navy, została przewieziona do Opactwa Westminsterskiego, gdzie o godzinie 11 rozpoczęło się nabożeństwo żałobne z udziałem zaproszonych głów państw. Po jego zakończeniu, o godzinie 11:55 cały kraj zastygł podczas dwóch minut ciszy, po których kondukt żałobny wyruszył w ostatni przemarsz ulicami Londynu. Dotarłszy z powrotem w okolice Pałacu Buckingham, trumna została przeniesiona z wozu artyleryjskiego do królewskiego karawanu, który wyruszył do Zamku w Windsorze, gdzie o 16 czasu lokalnego rozpoczęła się druga część uroczystości żałobnych. Podczas nabożeństwa insygnia władzy królewskiej zostały złożone na ołtarzu, a przy dźwięku lamentu granego przez królewskiego dudziarza, trumna z ciałem Elżbiety II została opuszczona do krypty w podziemiach kaplicy. Po godz. 20:00 (czasu lokalnego), w obecności tylko rodziny królewskiej, trumna Elżbiety II została złożona do grobu, w którym spoczęła obok swoich rodziców, Jerzego VI i Elżbiety, oraz męża, księcia Filipa (którego ciało zostało tam przeniesione z Kaplicy Świętego Grzegorza, w której został on pochowany bezpośrednio po śmierci w 2021).

Tytuły i godności

Osobisty sztandar królowej Elżbiety

Ordery i odznaczenia

Wielka Brytania

• Order Domu Panującego króla Jerzego V – 1926
• Medal Srebrnego Jubileuszu Jerzego V – 1935
• Order Domu Panującego króla Jerzego VI – 1937
• Medal Koronacyjny Króla Jerzego VI – 1937
• Medal Obrony – 1945
• Medal Wojny 1939–1945 – 1945
• Order Podwiązki – 1947–1952
• Członek Tajnej Rady – 1951–1952
• Członek Imperialnego Orderu Korony Indii – 1951–1952
• Jako królowa była z urzędu Wielkim Mistrzem następujących orderów:

• Order Podwiązki
• Order Ostu
• Order św. Patryka
• Order Łaźni
• Order Zasługi
• Order Gwiazdy Indii
• Order św. Michała i św. Jerzego
• Order Imperium Indyjskiego
• Order Wiktorii i Alberta
• Imperialny Order Korony Indii
• Order Imperium Brytyjskiego
• Order Towarzyszy Honoru
• Order Wybitnej Służby
• Order Służby Imperium
• Order Indii Brytyjskich
• Order Zasługi Indyjskiej
• Order Birmy
• Order Domu Panującego
• Order Miłosierdzia

Pozostałe królestwa Wspólnoty Narodów

• Krzyż Wielki Orderu Szpitala św. Jana Jerozolimskiego (Wspólnota Narodów) – 1951–1952
• Canadian Forces Decoration – 1951–1952
• Suweren następujących orderów:

• Królewski Order Wiktoriański (Wspólnota Narodów)
• Order Szpitala św. Jana Jerozolimskiego (Wspólnota Narodów)
• Canadian Forces Decoration (Kanada)
• Order Kanady (Kanada)
• Order Zasługi Wojennej (Kanada)
• Order Australii (Australia)
• Order za Służbę Królowej (Nowa Zelandia)
• Order Barbadosu
• Order Saint Lucia
• Order Gwiazdy (Wyspy Salomona)
• Order Nowej Zelandii
• Order Bohatera Narodowego (Belize)

• Order Belize
• Order Dystynkcji (Belize)
• Nowozelandzki Order Zasługi
• Order Bohatera Narodowego (Saint Kitts i Nevis)
• Order Świętego Krzysztofa i Nevis (Saint Kitts i Nevis)
• Order Bohatera Narodowego (Antigua i Barbuda)
• Order Narodu (Antigua i Barbuda)
• Order Zasługi (Antigua i Barbuda)
• Order Królewskiej Dziedzictwa (Antigua i Barbuda)
• Order Zasługi Policji (Kanada)
• Order Logohu (Papua-Nowa Gwinea)
• Order Gwiazdy Melanezji (Papua-Nowa Gwinea)

Pozostałe kraje Wspólnoty Narodów

• Order Pakistanu I klasy – 1960
• Honorowy Wielki Komandor Orderu Nigru (Nigeria) – 1969
• Order Temaseku I klasy (Singapur) – 1972
• Order Korony Królestwa (Malezja) – 1972
• Członek Orderu Ghaziego (Malediwy) – 1972
• Order Złotego Serca I klasy (Kenia) – 1972
• Wielki Komandor Orderu Republiki Gambii (Gambia) – 1974
• Wielki Komandor Orderu Lwa (Malawi) – 1979
• Order Prezydencki (Botswana) – 1979
• Nagroda Honorowa (Dominikana) – 1985
• Krzyż Świętej Trójcy (Trynidad i Tobago) – 1985
• Honorowy Wielki Komandor Orderu Republiki Federalnej (Nigeria) – 1989
• Maltański Order Zasługi (Malta) – 1992
• Order Domowy Korony Brunei (Brunei) – 1992
• Krzyż Wielki Orderu Dobrej Nadziei (RPA) – 1995
• Order Zasługi (Bahamy) – 1996
• Honorowy Członek Xirka Gieh ir-Repubblika (Malta) – 2005

Pozostałe kraje

• Order Słonia (Dania) – 1947^[171]
• Order Doskonałości klasy specjalnej (Egipt) – 1948
• Krzyż Wielki Orderu Legii Honorowej (Francja) – 1948
• Order Ojaswi Rajanya (Nepal) – 1949
• Krzyż Wielki Orderu Lwa Niderlandzkiego (Holandia) – 1950
• Order Domowy św. Olgi i św. Zofii I klasy (Grecja) – 1950
• Łańcuch Orderu Husseina ibn Alego (Jordania) – 1950
• Order Królewski Serafinów (Szwecja) – 1953
• Złoty Łańcuch Orderu Manuela Amadora Guerrero (Panama) – 1953
• Wielki Łańcuch Orderu Idrisa I (Libia) – 1954
• Wielki Łańcuch Orderu Salmona (Etiopia) – 1954
• Krzyż Wielki Orderu Świętego Olafa (Norwegia) – 1955
• Krzyż Wielki Wstęgi Trzech Orderów (Portugalia) – 1955
• Łańcuch Wielkiego Orderu Haszymitów (Irak) – 1956
• Wielki Łańcuch Zasługi Republiki Włoskiej (Włochy) – 1958
• Krzyż Wielki Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec – 1958
• Order Pahlawiego (Iran) – 1959
• Krzyż Wielki z Brylantami Orderu Słońca (Peru) – 1960
• Wielki Łańcuch Orderu Wyzwoliciela San Martina (Argentyna) – 1960
• Order Domowy Chakri (Tajlandia) – 1960
• Krzyż Wielki Orderu Narodowego (Mali) – 1961
• Mahendra Chain (Nepal) – 1961
• Wielki Łańcuch Orderu Niepodległości (Tunezja) – 1961
• Krzyż Wielki Orderu Białej Róży (Finlandia) – 1961
• Order Narodowy (Mali) – 1961
• Krzyż Wielki Narodowego Orderu Lwa (Senegal) – 1961
• Wielka Wstęga Orderu Pionierów Liberii (Liberia) – 1961
• Wielki Oficer Narodowego Orderu Wybrzeża Kości Słoniowej – 1962
• Order Gwiazdy Afrykańskiej (Liberia) – 1962
• Order Chryzantemy (Japonia) – 1962
• Wielka Wstęga Orderu Męstwa (Kamerun) – 1963
• Krzyż Wielki Orderu Leopolda (Belgia) – 1963
• Krzyż Wielki Orderu Zbawiciela (Grecja) – 1963
• Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Sokoła Islandzkiego (Islandia) – 1963
• Łańcuch Honoru (Sudan) – 1964
• Krzyż Wielki Orderu Zasługi (Chile) – 1965
• Wielka Gwiazda Odznaki Honorowej za Zasługi dla Republiki Austrii – 1966
• Wielka Wstęga Orderu Dzielności (Kamerun) – 1967
• Wielki Łańcuch Orderu Krzyża Południa (Brazylia) – 1968
• Order Al-Nahayyana I klasy (Abu Zabi) – 1969
• Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Równika (Gabon) – 1970
• Order Najwyższego Słońca (Afganistan) – 1971
• Krzyż Wielki Orderu Złotego Lwa Nassau (Luksemburg) – 1972
• Order Jugosłowiańskiej Wielkiej Gwiazdy – 1972
• Łańcuch Orderu Orła Azteckiego (Meksyk) – 1973
• Wielka Wstęga Orderu Lamparta (Zair) – 1973
• Gwiazda Adipurny I klasy (Indonezja) – 1974
• Wielka Wstęga z Łańcuchem Orderu Nilu (Egipt) – 1975
• Wielki Łańcuch Orderu św. Jakuba od Miecza (Portugalia) – 1978
• Order Gwiazdy Socjalistycznej Republiki Rumunii I klasy – 1978^[172]
• Order Mubaraka Wielkiego (Kuwejt) – 1979
• Order Al-Khalifa (Bahrajn) – 1979
• Łańcuch Badr (Arabia Saudyjska) – 1979
• Łańcuch Orderu Niepodległości (Katar) – 1979
• Order Omanu I klasy – 1979
• Wielka Wstęga Orderu Republiki (Tunezja) – 1980
• Wielka Wstęga Orderu Muhammada (Maroko) – 1980
• Order Saida (Oman) – 1982
• Krzyż Wielki ze Wstęgą Orderu Karola III (Hiszpania) – 1986
• Wielki Order Mugunghwa (Korea Południowa) – 1986
• Order Złotego Runa (Hiszpania) – 1988
• Wstęga Orderu Federacji (ZEA) – 1989
• Wielka Wstęga Orderu Zasługi RP – 1991^[173]
• Krzyż Wielki Orderu Zasługi Republiki Węgier – 1991
• Wielki Łańcuch Orderu Wieży i Miecza (Portugalia) – 1993
• Wielki Łańcuch Orderu Boyacá (Kolumbia) – 1993
• Order Kuwejtu klasy specjalnej – 1995
• Order Orła Białego (Polska)^[174] – 25 marca 1996
• Order Lwa Białego I klasy (Czechy) – 1996
• Krzyż Wielki ze Wstęgą Orderu Trzech Gwiazd (Łotwa) – 1996
• Krzyż Wielki Orderu Zasługi (Peru) – 1998
• Order Złotego Orła (Kazachstan) – 2000
• Wielki Order Króla Tomisława (Chorwacja) – 2001
• Złoty Order Wolności Republiki Słowenii (Słowenia) – 2001^[175]
• Order Złotego Runa (Gruzja) – 2002
• Wielki Krzyż ze Złotym Łańcuchem Orderu Witolda Wielkiego (Litwa) – 17 października 2006
• Wielki Krzyż z Łańcuchem Orderu Krzyża Ziemi Maryjnej (Estonia) – 19 października 2006
• Towarzysz Orderu Gwiazdy Ghany (Ghana) – 2007
• Order Podwójnego Białego Krzyża I klasy (Słowacja) – 2008
• Order za Wybitne Zasługi (Słowenia) – 2008^[175]
• Order Republiki Turcji (Turcja) – 2008
• Order Zayeda (ZEA) – 2010

Genealogia

Prapradziadkowie	Albert z Saksonii-Coburg-Gotha (1819–1861) ∞ 1840 Królowa Wielkiej Brytanii Wiktoria Hanowerska (1819–1901)	Król Danii Chrystian IX Glücksburg (1818–1906) ∞ 1842 Luiza z Hesji-Kassel (1817–1898)	Aleksander Wirtemberski (1804–1885) ∞ 1835 Claudine Rhédey von Kis-Rhéde (1812–1841)	Adolf Hanowerski (1774–1850) ∞ 1818 Augusta Wilhelmina Heska (1797–1889)	Thomas George Bowes-Lyon (1801–1834) ∞ 1820 Charlotte Grimstead (1798–1881)	Oswald Smith (1794–1863) ∞ 1824 Henrietta Hodgson (1805–1891)	William Karol Cavendish-Bentinck (1780–1826) ∞ 1808 Anna Wellesley (1788–1875)	Edwyn Burnaby (1799–1867) ∞ 1829 Anna Karolina Salisbury (1806–1881)
Pradziadkowie	Król Wielkiej Brytanii Edward VII Koburg (1841–1910) ∞ 1863 Aleksandra Glücksburg (1844–1925)		Franciszek Teck (1837–1900) ∞ 1866 Maria Adelajda Hanowerska (1833–1897)		Claude Bowes-Lyon (1824–1904) ∞ 1853 Frances Bowes-Lyon (1832–1922)		Karol William Cavendish-Bentinck (1817–1865) ∞ 1859 Louisa Cavendish-Bentinck (1832–1918)
Dziadkowie	Król Wielkiej Brytanii Jerzy V Windsor (1865–1936) ∞ 1893 Maria Teck (1867–1953)				Claude Bowes-Lyon, 14. Earl Strathmore and Kinghorne (1855–1944) ∞ 1881 Cecilia Bowes-Lyon (1862–1938)
Rodzice	Król Wielkiej Brytanii Jerzy VI Windsor (1895–1952) ∞ 1923 Elżbieta Bowes-Lyon (1900–2002)
Elżbieta II Windsor (ur. 21 kwietnia 1926, zm. 8 września 2022) królowa Wielkiej Brytanii

Książki poświęcone Elżbiecie II

• Jennie Bond, Elizabeth, wyd. Reader’s Digest Association 2002, ISBN 0-7621-0369-8.
• Paola Calvetti, Elżbieta II. Portret królowej, przekład Iwona Banach, Zysk i S-ka 2020, ISBN 978-83-8116-853-3.
• Nicholas Davies, Elżbieta II. Kobieta zatroskana, tom I-II, przekład Tomasz Misiak, Wydawnictwo Rachocki i S-ka 1996, ISBN 83-86379-09-X.
• Carolly Erickson, Lilibet: An Intimate Portrait of Elizabeth II, wyd. St. Martins Press, 2003, ISBN 0-312-28734-8.
• Polly Fellows, Kate Owen, The Queen. 70 Glorious Years. The official Platinum Jubilee souvenir, Royal Collection Trust 2021, ISBN 978-1-909741-82-9.
• Trevor Hall, A year in the life of the Royal Family, Susan Reynolds Books – Coulour Library International Ltd. 1982, ISBN 0-86283-036-2.
• Robert Hardman, Królowa naszych czasów. Prawdziwe życie Elżbiety II, przekład Grzegorz Siwek, wydawnictwo Znak Horyzont, 2023, ISBN 978-83-240-8844-7.
• Wiesław Horabik, Elżbieta II: królowa dwóch epok, Wydawnictwo MEDIUM 1997, ISBN 83-86755-61-X.
• Anthony Jay, Elizabeh R. The Role of the Monarchy Today, BCA 1992, ISBN 0-5633-6272-3.
• Penny Junor, Queen Elizabeth II 1952-1992. A pictorial celebration of Her Reign, BCA – Conran Octopus Limited 1991, ISBN 9-7818-5029-3590.
• Leah Kharibian, Jane Roberts, Long to Rein over us. Official 90th Birthday Album, Royal Collection Trust 2015, ISBN 978-1-909741-28-7.
• Andrew Marr, Prawdziwa królowa. Elżbieta II, jakiej nie znamy, przekład Hanna Pawlikowska-Gannon, Wydawnictwo Marginesy 2012, ISBN 978-83-93375-83-7, 2017, ISBN 978-83-65282-06-4.
• Marc Roche, Elżbieta II. Ostatnia królowa, przekład Grzegorz Przewłocki, Wydawnictwo W.A.B. 2010, ISBN 978-83-7414-767-5.
• Marek Rybarczyk Elżbieta II. Ostatnia taka królowa, Muza SA 2022, ISBN 978-83-287-2183-8.
• Ingrid Seward, Mój mąż i ja. Trudna historia małżeństwa Królowej Elżbiety i Księcia Filipa, przekład Joanna Lipińska, Wydawnictwo JK 2018, ISBN 978-83-7229-755-6.
• Sally Bedell Smith, Elżbieta II. Portret monarchini, przekład Urszula Gardner, Wydawnictwo Dolnośląskie, 2012, 2017, ISBN 978-83-271-5811-6, 2021 ISBN 978-83-271-6110-9.
• Adrian Tinniswood, Brytyjska monarchia od kuchni, przekład Grażyna Waluga, Wydawnictwo Bellona 2018, ISBN 978-83-11-15814-6, 2019, ISBN 978-83-11-15752-1.

Zobacz też

• Najdłużej pełniący urząd przywódcy państwowi w historii

Uwagi

1. Jest to nawiązanie do słów królowej Elżbiety I: I know I have the body but of a weak and feeble woman; but I have the heart and stomach of a king, and of a king of England, too.
2. W wersji angielskiej: To many of us our beliefs are of fundamental importance. For me the teachings of Christ and my own personal accountability before God provide a framework in which I try to lead my life. I, like so many of you, have drawn great comfort in difficult times from Christ's words and example.

Przypisy

1. Elżbieta II panuje najdłużej. Jedyne wystąpienie w dniu ustanowienia rekordu [online], tvn24.pl [dostęp 2015-09-09].
2. Elżbieta II jest już na drugim miejscu wśród najdłużej panujących władców. Dłużej panował tylko Ludwik XIV. historia.org.pl, 12 czerwca 2022. [dostęp 2022-06-13].
3. King Charles and Queen Camilla Unveil New Statues of Queen Elizabeth and Prince Philip on Remembrance Day [online], Peoplemag [dostęp 2023-11-12] (ang.).
4. Rybarczyk 2022 ↓, s. 80.
5. Rybarczyk 2022 ↓, s. 77, 79.
6. ConstanceC. Droganes ConstanceC., 60 facts you didn’t know about Queen Elizabeth II [online], ctvnews.ca, 14 maja 2012 [dostęp 2022-04-21] (ang.).
7. Queen Elizabeth II [online], thecanadianencyclopedia.ca [dostęp 2022-05-04] (ang.).
8. Rybarczyk 2022 ↓, s. 79.
9. Rybarczyk 2022 ↓, s. 81.
10. Prince Louis to be christened by the Archbishop of Canterbury next month [online], telegraph.co.uk, 20 czerwca 2018 [dostęp 2022-05-06] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-20] (ang.).
11. Elizabeth JaneE.J. Timms Elizabeth JaneE.J., The Queen’s London Birthplace: 17 Bruton Street [online], royalcentral.co.uk, 21 kwietnia 2021 [dostęp 2022-04-23] (ang.).
12. Anna M.A.M. Tomiak Anna M.A.M., Elżbieta II. Od 63 lat samotna na tronie [online], rp.pl, 9 września 2015 [dostęp 2022-04-23] (pol.).
13. Rybarczyk 2022 ↓, s. 92.
14. RobertR. Lacey RobertR., When did young Elizabeth realise that one day she would become Queen? [online], bbc.com, 6 lutego 2022 [dostęp 2022-04-26] (ang.).
15. Rybarczyk 2022 ↓, s. 82.
16. Rybarczyk 2022 ↓, s. 84.
17. Rybarczyk 2022 ↓, s. 87, 90.
18. Rybarczyk 2022 ↓, s. 88.
19. Rybarczyk 2022 ↓, s. 87.
20. Rybarczyk 2022 ↓, s. 91.
21. 90. urodziny królowej Elżbiety II [online], wydarzenia.interia.pl, 21 kwietnia 2016 [dostęp 2022-04-23] (pol.).
22. Rybarczyk 2022 ↓, s. 50.
23. C. David Heymann: Liz. Biografia intymna Elizabeth Taylor. Zofia Szachnowska-Olesiejuk, Adam Olesiejuk (tłum.). Wydawnictwo Znak, 2023, s. 27. ISBN 978-83-240-9266-6.
24. KarolinaK. Chibowska KarolinaK., Elżbieta II została królową, choć jest wnuczką służącej? O jej losach zdecydował przypadek [online], kobieta.onet.pl, 21 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-23] (pol.).
25. Rybarczyk 2022 ↓, s. 27.
26. Zaledwie 19 proc. Brytyjczyków może pamiętać koronację Elżbiety II. Reszty jeszcze nie było na świecie [online], historia.wprost.pl, 12 stycznia 2017 [dostęp 2022-04-30] (pol.).
27. Rybarczyk 2022 ↓, s. 109–110.
28. Rybarczyk 2022 ↓, s. 111.
29. Rybarczyk 2022 ↓, s. 134.
30. VictoriaV. Arbiter VictoriaV., Victoria Arbiter: The jolly Christmas ritual that brought out a young Queen’s ‘sparkle’ [online], honey.nine.com.au, 3 grudnia 2021 [dostęp 2022-04-30] (ang.).
31. Rybarczyk 2022 ↓, s. 133–134.
32. RomanR. Sidorski RomanR., Elżbieta II udostępnia historyczne nagrania [online], histmag.org, 12 lutego 2009 [dostęp 2022-05-03] (pol.).
33. The Queen’s pantomime costumes go on display at Windsor Castle [online], bbc.com, 16 września 2016 [dostęp 2022-05-03] (ang.).
34. 10 Interesting Facts About Queen Elizabeth II [online], thecanadianencyclopedia.ca [dostęp 2022-05-04] (ang.).
35. Instytucja sama w sobie. Królowa Elżbieta II kończy 90 lat [online], tvp.info, 21 kwietnia 2016 [dostęp 2022-05-04] (pol.).
36. Rybarczyk 2022 ↓, s. 140.
37. ErinE. Blakemore ErinE., Seventy Years Ago Today, Queen Elizabeth Secretly Partied with Commoners [online], smithsonianmag.com, 8 maja 2015 [dostęp 2022-05-04] (ang.).
38. Rybarczyk 2022 ↓, s. 165.
39. Rybarczyk 2022 ↓, s. 168–169.
40. CharlotteCh. Dunn CharlotteCh., 70 facts about The Queen and The Duke of Edinburgh’s Wedding [online], royal.uk, 17 listopada 2017 [dostęp 2022-05-16] (ang.).
41. Prince Philip (HRH The Duke of Edinburgh) [online], thecanadianencyclopedia.ca [dostęp 2022-05-17] (ang.).
42. KatieK. Kindelan KatieK., Inside Queen Elizabeth, Prince Philip’s more than 7-decade marriage [online], abcnews.go.com, 9 kwietnia 2021 [dostęp 2022-05-16] (ang.).
43. Rybarczyk 2022 ↓, s. 141.
44. Rybarczyk 2022 ↓, s. 176, 179.
45. Rybarczyk 2022 ↓, s. 176.
46. Jonathan Dimbleby: Karol, książę Walii. Biografia. Magda Papuzińska (tłum.). Oficyna Wydawnicza Rytm, 1997, s. 57. ISBN 83-86678-68-2.
47. Rybarczyk 2022 ↓, s. 182.
48. Queen’s former Malta home Villa Guardamangia on sale [online], bbc.com, 11 czerwca 2019 [dostęp 2022-05-17] (ang.).
49. Jonathan Dimbleby: Karol, książę Walii. Biografia. Magda Papuzińska (tłum.). Oficyna Wydawnicza Rytm, 1997, s. 57, 189. ISBN 83-86678-68-2.
50. NigelN. Cawthorne NigelN., Kings & Queens of England: A royal history from Egbert to Elizabeth II, Arcturus Publishing, 30 września 2009, ISBN 978-1-84858-036-7 [dostęp 2022-05-20] (ang.). Brak numerów stron w książce
51. Rybarczyk 2022 ↓, s. 189.
52. LydiaL. Starbuck LydiaL., The final farewell of a king and princess [online], royalcentral.co.uk, 31 stycznia 2022 [dostęp 2022-05-20] (ang.).
53. Rybarczyk 2022 ↓, s. 27, 194.
54. Rybarczyk 2022 ↓, s. 194.
55. Accession Declaration of Elizabeth II, 1952 [online], parliament.uk [dostęp 2022-06-02] (ang.).
56. Rybarczyk 2022 ↓, s. 201.
57. 50 facts about The Queen’s Coronation [online], royal.uk, 2 czerwca 2017 [dostęp 2022-06-21] (ang.).
58. PattP. Morrison PattP., The key to Queen Elizabeth II’s long reign? A resilient monarchy [online], latimes.com, 4 lutego 2022 [dostęp 2022-06-21] (ang.).
59. VictoriaV. Grigg VictoriaV., The Coronation of Queen Elizabeth II, paperspast.natlib.govt.nz, 1 czerwca 1953 [dostęp 2022-06-21].
60. AgnesA. Stamp AgnesA., The Queen’s Coronation: In The Abbey by John Betjeman [online], countrylife.co.uk, 21 maja 2013 [dostęp 2022-06-21] (ang.).
61. ConnieC. Fisher ConnieC., The Queen’s Coronation Oath, 1953, royal.uk, 2 czerwca 1953 [dostęp 2022-06-22] (ang.).
62. MarkM. Easton MarkM., Coronation 1953: Magic moment the TV cameras missed [online], bbc.com, 4 czerwca 2013 [dostęp 2022-06-22] (ang.).
63. JessJ. Ilse JessJ., #OnThisDay in 1953: The Coronation of Queen Elizabeth II Takes Place [online], royalcentral.co.uk, 2 czerwca 2016 [dostęp 2022-06-22] (ang.).
64. Coronation Te Deum : composed for the coronation of H.M. Queen Elizabeth II in Westminster Abbey on Tuesday, 2 June 1953 : Walton, William, 1902-1983 : Free Download, Borrow [online] [dostęp 2024-06-14] (ang.).
65. Jonathan Dimbleby: Karol, książę Walii. Biografia. Magda Papuzińska (tłum.). Oficyna Wydawnicza Rytm, 1997, s. 27. ISBN 83-86678-68-2.
66. https://www.royal.uk/queens-speech-un-general-assembly
67. The White House and Queen Elizabeth II - White House Historical Association [online], whitehousehistory.org [dostęp 2024-06-14] (ang.).
68. Królowa Elżbieta w Warszawie. Jak wyglądała jej wizyta w 1996 r. [GALERIA] [online], wyborcza.pl [dostęp 2024-06-14] (pol.).
69. Pogrzeb księcia Filipa. 25 lat temu odwiedził Polskę. Oto protokół z wizyty | naTemat.pl [online], natemat.pl [dostęp 2024-06-14] (pol.).
70. Incroyable, but true ... France’s 1956 bid to unite with Britain [online], The Guardian, 16 stycznia 2007 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
71. Królowa Elżbieta straci tytuł. Przestanie być władczynią karaibskiej wyspy [online], tvrepublika.pl [dostęp 2021-10-22].
72. How Queen Elizabeth II's Controversial Trip to Ghana Changed the Future of the Commonwealth [online], biography.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
73. Rybarczyk 2022 ↓, s. 56.
74. Rybarczyk 2022 ↓, s. 312.
75. AndrewA. Neil AndrewA., The Crown gets one thing right about Margaret Thatcher and the Queen: we had a great story, 30 października 2023, ISSN 0140-0460 [dostęp 2023-10-30] (ang.). Brak numerów stron w książce
76. How Queen Elizabeth II's Controversial Trip to Ghana Changed the Future of the Commonwealth [online], biography.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
77. La reine Élisabeth II a entretenu une relation difficile avec le Québec | Décès de la reine Élisabeth II | Radio-Canada [online], radio-canada.ca [dostęp 2024-06-14].
78. Rybarczyk 2022 ↓, s. 314.
79. Rybarczyk 2022 ↓, s. 315.
80. Rybarczyk 2022 ↓, s. 30.
81. https://www.royal.uk/christmas-broadcast-2000
82. As Queen Elizabeth II Turns 90, A Look Into Her Fortune And Her Multi-Billion Dollar Lifestyle [online], forbes.com [dostęp 2024-06-17] (ang.).
83. Rybarczyk 2022 ↓, s. 281.
84. Rybarczyk 2022 ↓, s. 277.
85. Jonathan Dimbleby: Karol, książę Walii. Biografia. Magda Papuzińska (tłum.). Oficyna Wydawnicza Rytm, 1997, s. 124–125. ISBN 83-86678-68-2.
86. Rybarczyk 2022 ↓, s. 299.
87. Queen Elizabeth II Golden Jubilee Medal | The Governor General of Canada [online], gg.ca [dostęp 2024-06-14] (ang.).
88. 2002 Golden Jubilee Medal | Queen Elizabeth 50th Anniversary [online], awardmedals.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
89. https://www.thelondoncoincompany.com/store/Golden-Jubilee-Coins-c41085284
90. KatieK. Nicholl KatieK., Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 150–151, ISBN 978-83-8123-232-6.
91. https://www.royal.uk/platinum-jubilee-central-weekend.
92. Rybarczyk 2022 ↓, s. 57.
93. Rybarczyk 2022 ↓, s. 307.
94. Rybarczyk 2022 ↓, s. 57, 311.
95. Rybarczyk 2022 ↓, s. 58.
96. Rybarczyk 2022 ↓, s. 310.
97. Rybarczyk 2022 ↓, s. 311.
98. Elisabeth Schwarzkopf: confronting a calumny | The New Criterion [online], newcriterion.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
99. Paul McCartney is knighted by Queen Elizabeth II • The Paul McCartney Project [online], the-paulmccartney-project.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
100. Actor Anthony Hopkins Knighted By Queen Elizabeth – Chicago Tribune [online], chicagotribune.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
101. BBC News | ENTERTAINMENT | Queen honours movie Dames [online], bbc.co.uk [dostęp 2024-06-14].
102. https://www.nytimes.com/2000/06/17/arts/michael-caine-receives-a-knighthood.html
103. Sir Paul McCartney made Companion Of Honour at Buckingham Palace for contribution to music [online], nme.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
104. https://www.bbc.com/news/entertainment-arts-30625196
105. Olivia Newton-John becomes a dame, Sir Elton John given highest honour in Queen's New Year honours list - ABC News [online], abc.net.au [dostęp 2024-06-14] (ang.).
106. https://abcnews.go.com/Entertainment/rod-stewart-chosen-knighthood-queen-elizabeth/story?id=39772138
107. Sir Alex of Old Trafford delighted to be knighted – The Irish Times [online], irishtimes.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
108. Queen’s Honor for Punk Princess [online], wwd.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
109. Queen Elizabeth gives Dench Companion of Honor award – Deseret News [online], deseret.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
110. Queen makes it so: Patrick Stewart knighted [online], today.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
111. James Galway, the living legend of the flute. Performer, teacher, artist. — Sir James Galway [online], jamesgalway.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
112. Royal family latest: What was the Way Ahead Group? Should royal CRISIS group be reformed? | Royal | News | Express.co.uk [online], express.co.uk [dostęp 2024-06-14] (ang.).
113. ExpertE. Participation ExpertE., Succession to the Crown Act 2013 [online], legislation.gov.uk [dostęp 2018-05-19] (ang.).
114. https://www.bbc.co.uk/newsround/57596969
115. Queen Elizabeth II and Canadian Prime Ministers – UELAC [online], uelac.ca [dostęp 2024-06-14] (ang.).
116. Queen becomes oldest British monarch [online], nbcnews.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
117. https://www.thetimes.com/article/queen-becomes-longest-living-british-monarch-jxvzbqkc0d9
118. https://www.bbc.com/news/newsbeat-34051576
119. The World Today – Queen’s 80th Birthday marked by popularity [online], abc.net.au [dostęp 2020-05-05].
120. Rybarczyk 2022 ↓, s. 18–19, 25, 28.
121. https://www.news.com.au/entertainment/celebrity-life/royals/the-one-and-only-time-queen-elizabeth-ii-broke-royal-protocol/news-story/a33a38684e2e4ff5754ddbdfbd928b3f
122. https://wiadomosci.wp.pl/krolowa-tylko-raz-zlamala-protokol-przez-70-lat-6810448417389152a
123. Rybarczyk 2022 ↓, s. 310, 318.
124. Rybarczyk 2022 ↓, s. 309.
125. Jonathan Dimbleby: Karol, książę Walii. Biografia. Magda Papuzińska (tłum.). Oficyna Wydawnicza Rytm, 1997, s. 101–102. ISBN 83-86678-68-2.
126. Andrew Grant: Lady Diana 1961–1997. Koniec baśni. Videograf II, 1997, s. 65. ISBN 83-7183-052-1.
127. Rybarczyk 2022 ↓, s. 274–279.
128. Rybarczyk 2022 ↓, s. 277–278.
129. Andrew Grant: Lady Diana 1961–1997. Koniec baśni. Videograf II, 1997, s. 110–111, 114–116. ISBN 83-7183-052-1.
130. Rybarczyk 2022 ↓, s. 28, 245, 297.
131. Rybarczyk 2022 ↓, s. 28, 298–299.
132. Rybarczyk 2022 ↓, s. 210, 222–223, 238, 253, 266, 329.
133. Rybarczyk 2022 ↓, s. 236.
134. Rybarczyk 2022 ↓, s. 201, 244.
135. Queen Elizabeth’s First Televised Broadcast Presented a New Type of Monarch | HISTORY [online], history.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
136. KatieK. Nicholl KatieK., Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 261, ISBN 978-83-8123-232-6.
137. Rybarczyk 2022 ↓, s. 257.
138. Rybarczyk 2022 ↓, s. 237–238.
139. Jonathan Dimbleby: Karol, książę Walii. Biografia. Magda Papuzińska (tłum.). Oficyna Wydawnicza Rytm, 1997, s. 132. ISBN 83-86678-68-2.
140. Rybarczyk 2022 ↓, s. 238.
141. Rybarczyk 2022 ↓, s. 239.
142. Rybarczyk 2022 ↓, s. 252.
143. Her Majesty Investigates | Penguin Random House Canada [online], penguinrandomhouse.ca [dostęp 2024-06-14] (ang.).
144. "Noc cudów", "Elżbieta II zadebiutowała obok Bonda" [online], tvn24.pl [dostęp 2024-04-23] (pol.).
145. Rybarczyk 2022 ↓, s. 299–300.
146. Every Actress Who Has Played Queen Elizabeth II [online], indiewire.com [dostęp 2024-06-14] (ang.).
147. Rybarczyk 2022 ↓, s. 246–247.
148. Rybarczyk 2022 ↓, s. 324.
149. Rybarczyk 2022 ↓, s. 25, 265.
150. Rybarczyk 2022 ↓, s. 248, 279.
151. Rybarczyk 2022 ↓, s. 265.
152. Harry, Ten drugi, MiłoszM. Biedrzycki i inni, Wydawnictwo Marginesy, 2023, s. 126, ISBN 978-83-67510-65-3.
153. Harry, Ten drugi, MiłoszM. Biedrzycki i inni, Wydawnictwo Marginesy, 2023, s. 395, ISBN 978-83-67510-65-3.
154. Rybarczyk 2022 ↓, s. 279.
155. Królowa w szpitalu w 2003 roku. thequeen.blog.onet.pl, 2015-08-07. [dostęp 2016-04-04]. (pol.).
156. Rybarczyk 2022 ↓, s. 18–19.
157. Podano przyczynę śmierci królowej Elżbiety II. tvn24.pl. [dostęp 2022-09-29].
158. Oni dowiedzieli się wcześniej o śmierci królowej Elżbiety II. Podano godzinę. wp.pl. [dostęp 2022-09-09].
159. Queen Elizabeth II has died, [w:] BBC.com [online], 9 sierpnia 2022.
160. Także polskie media bardzo szybko zareagowały na śmierć królowej Elżbiety II. press.pl, 9 września 2022. [dostęp 2022-11-14].
161. Światowe media o śmierci Elżbiety II. Poruszający moment na antenie BBC. wprost.pl, 8 września 2022. [dostęp 2022-11-14].
162. SamS. Knight SamS., 'London Bridge is down’: the secret plan for the days after the Queen’s death [online], The Guardian, 17 marca 2017 [dostęp 2022-09-12] (ang.).
163. What happens when the Queen dies – ‘Operation London Bridge’ explained [online], The Independent, 12 września 2022 [dostęp 2022-09-12] (ang.).
164. 5 Things We’ve Learned About ‘London Bridge’ – The Queen’s Death Protocol [online], HuffPost UK, 16 marca 2017 [dostęp 2022-09-12] (ang.).
165. TobyT. Meyjes TobyT., There’s a secret code word for when the Queen dies [online], Metro, 16 marca 2017 [dostęp 2022-09-12] (ang.).
166. Elżbieta II. Co po śmierci królowej. Operacja Jednorożec. Dziś się zaczyna, na czym polega – TVN24 [online], TVN24 [dostęp 2022-09-12].
167. Operacja „London Bridge”. Procedura na wypadek śmierci królowej od lat gotowa [online], wydarzenia.interia.pl [dostęp 2022-09-12] (pol.).
168. CarolineC. Davies CarolineC., Queen Elizabeth’s funeral will be held on Monday 19 September [online], 10 września 2022 [dostęp 2022-10-09] (ang.).
169. Arrangements for Local Proclamations ceremonies for King Charles III [online], 9 września 2022 [dostęp 2022-10-09] (ang.).
170. Proclamations read out in Commonwealth countries – as it happened [online], 11 września 2022 [dostęp 2022-10-09] (ang.).
171. Ordensdetaljer. borger.dk. [dostęp 2015-05-27]. (duń.).
172. William Bortrick: The Royal Family – HM Queen Elizabeth II. burkespeerage.com. [dostęp 2017-09-23]. (ang.).
173. Lista osób odznaczonych Orderem Zasługi RP I Klasy w latach 1991–2005. prezydent.pl. [dostęp 2011-04-26].
174. M.P. z 1996 r. nr 36, poz. 354.
175. Seznam vseh odlikovancev od leta 1992 do decembra 2012. Urad predsednika Republike Slovenije. [dostęp 2020-04-08]. (słoweń.).

Bibliografia

• MarekM. Rybarczyk MarekM., Elżbieta II. Ostatnia taka królowa, Muza SA, 2022, ISBN 978-83-287-2183-8.

Linki zewnętrzne

• The Royal Family
• Zaręczyny księżniczki Elżbiety w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej

Kontrola autorytatywna (osoba):

• ISNI: 0000000121233290
• VIAF: 20471592, 327145858093723022004
• ULAN: 500233087
• LCCN: n80126296
• GND: 118529889
• NDL: 00620626
• LIBRIS: b8nqqnnv2ndsn1j
• BnF: 11974322d
• SUDOC: 027772357
• SBN: CFIV258828
• NLA: 35061288
• NKC: jn20000700038
• RSL: 000082571, 000008243
• BNE: XX977622
• NTA: 07013247X
• BIBSYS: 90672883
• CiNii: DA02957167
• PLWABN: 9810569004105606
• J9U: 987007260873605171
• CANTIC: a11257799
• LNB: 000111810
• NSK: 000040207
• CONOR: 237686371
• BNC: 000354224
• BLBNB: 000614706
• KRNLK: KAC201704804
• LIH: LNB:V*83491;=BL
• RISM: people/323282

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3897670
• Britannica: biography/Elizabeth-II
• The Canadian Encyclopedia: queen-elizabeth-ii
• Treccani: elisabetta-ii-regina-d-inghilterra
• Universalis: elisabeth-ii
• NE.se: elizabeth-ii, elisabet-ii
• SNL: Elizabeth_2.
• VLE: elzbieta-ii
• Catalana: 0023809
• DSDE: Elizabeth_2.
• Hrvatska enciklopedija: 17733

Identyfikatory zewnętrzne:

• Olympedia: 1100018