Աֆղանստան
From Wikipedia, the free encyclopedia
From Wikipedia, the free encyclopedia
Աֆղանստան (փուշթու/դարի՝ افغانستان, փուշթու՝ Afġānistān [avɣɒnisˈtɒn, ab-][7], դարի՝ Afġānestān [avɣɒnesˈtɒn]), պաշտոնական անվանումը Աֆղանստանի Իսլամական Էմիրություն, դեպի ծով ելք չունեցող, մասամբ ճանաչված պետություն Հարավային Ասիայում[8]։ Աֆղանստանը հարավից և արևելքից սահմանակից է Պակիստանին, արևմուտքից՝ Իրանին, հյուսիսից՝ Թուրքմենստանին, Ուզբեկստանին և Տաջիկստանին, հյուսիս-արևելքից՝ Չինաստանին։ Տարածքը կազմում է մոտ 652 000 կմ2, որի մեծ մասը Հինդուքուշ լեռնաշղթան է[9]։ Քաբուլը պետության ամենամեծ քաղաքն ու մայրաքաղաքն է։
| փուշթու՝ فغانستان դարի՝ افغانستان Աֆղանստանի Իսլամական Էմիրություն |
|||
|---|---|---|---|
|
|||
.svg) |
|||
| Մայրաքաղաք | Քաբուլ | ||
| Ամենամեծ քաղաք | Քաբուլ | ||
| Պետական լեզուներ | փուշթու, դարի | ||
| Կառավարում | կրոնապետություն | ||
| - | Ամիր ալ-մումանին | Ախունդզադա Հայբաթուլա | |
| - | Նախագահ | Աբդուլ Հանի Բարադար | |
| Տարածք | |||
| - | Ընդհանուր | 652,864 կմ² (47-րդ) | |
| - | Ջրային (%) | աննշան | |
| Բնակչություն | |||
| - | 2015 նախահաշիվը | 38,928,011 (47-րդ) | |
| - | 2011 մարդահամարը | 29,757,566[1] | |
| - | Խտություն | 50 /կմ² (153-րդ) 129 /մղոն² |
|
| ՀՆԱ (ԳՀ) | 2015 գնահատում | ||
| - | Ընդհանուր | $39.174 միլիարդ[2] (96-րդ) | |
| - | Մեկ շնչի հաշվով | $1,224[2] (164-րդ) | |
| ՀՆԱ (անվանական) | 2015 գնահատում | ||
| - | Ընդհանուր | $23.227 միլիարդ[3] (106-րդ) | |
| - | Մեկ շնչի հաշվով | $726[4] (72-րդ) | |
| Ջինի (2008) | 27.8[5] (միջին) | ||
| ՄՆԶԻ (2013) |  0.468[6] (բարձր) (169th) |
||
| Արժույթ | Աֆղանի (AFN) | ||
| Ժամային գոտի | +4:30 | ||
| Ազգային դոմեն | .af | ||
| Հեռախոսային կոդ | +93 | ||
Աֆղանստանում մարդկության բնակության փաստերը սկսվում են միջին պալեոլիթի ժամանակաշրջանից․ այն գտնվել է Մետաքսի ճանապարհի վրա, որով էլ կապ է հաստատել Միջին Արևելքի և Ասիայի մնացյալ մասերի հետ։ Այս տարածքում բնակվել են ամենատարբեր ժողովուրդներ, և այն եղել է բազմաթիվ ռազմական արշավանքների թատերաբեմ, այդ թվում Ալեքսանդր Մակեդոնացու, Մաուրյանների, մուսուլման արաբների, մոնղոլների, բրիտանացիների, Խորհրդային Միության և 2001 թվականից ի վեր ԱՄՆ-ի և ՆԱՏՕ-ի դաշնակից երկրների։ Այն կոչվել է «անհաղթելի»[10][11] և համարվել է «կայսրությունների գերեզմանոց»[12]։ Այս տարածքում են ծագել և հսկայական կայսրություններ ստեղծել քուշաները, հեփթաղները, սամանիները, սաֆարիները, ղազնևիները, ղուրիները, խալաջիները, մուղալները, հոտաղները, դուրանիները և այլն[13]։
Ժամանակակից Աֆղանստանի քաղաքական պատմությունը սկսվել է 18-րդ դարում Հոտաղ և Դուրանի դինաստիաների օրոք։ 19-րդ դարի վերջերին Աֆղանստանը դարձել է բուֆերային պետություն՝ հայտնվելով Բրիտանական Հնդկաստանի և Ռուսական կայսրության «Մեծ Խաղի» միջև։ Բրիտանական Հնդկաստանի հետ Աֆղանստանի սահմանը Դուրանդի գիծն էր, որը սահմանվել էր 1893 թվականին բրիտանացի դիվանագետ Դուրանդի կողմից։ Այս սահմանը չի ընդունվում աֆղանական կառավարության կողմից և 1947 թվականին Պակիստանի անկախության հռչակումից հետո բազմաթիվ հակամարտությունների պատճառ է դարձել։ 1919 թվականի Անգլո-աֆղանական երրորդ պատերազմից հետո պետությունն ազատվել է արտաքին ազդեցությունից և Ամանուլլահ թագավորի գլխավորությամբ դարձել միապետություն, մինչև որ 50 տարի անց Զահիր շահը գահընկեց է արվել և ստեղծվել է հանրապետությունը։ 1978 թվականին՝ Աֆղանստանում տեղի ունեցած երկրորդ հեղաշրջումից հետո, այն դարձել է սոցիալիստական պետություն, այնուհետև՝ Խորհրդային Միության պրոտեկտորատ։ Այս պատճառով 1980-ական թվականներին սկսվել է Խորհրդա-աֆղանական պատերազմը՝ մեկ կողմից մոջահեդ ապստամբների, մյուս կողմից Խորհրդային Միության և Աֆղանստանի Ժողովրդավարական Հանրապետության զինված ուժերի միջև, որն ավարտվեց 1989 թվականին խորհրդային զորքերի դուրսբերմամբ։
1996-ից մինչև 2001 թվականը Աֆղանստանի տարածքի մեծ մասը գրավված է եղել իսլամական ֆունդամենտալիստական Թալիբան խմբավորման կողմից, որը ամբողջատիրական վարչակարգ հաստատեց երկրում։ 2001 թվականին ՆԱՏՕ-ի գլխավորությամբ կոալիցիային հաջողվել է դուրս մղել Թալիբանին և երկրում ստեղծվել է ժողովրդավարական սկզբունքով ընտրված կառավարություն։ Չնայած դրան՝ Թալիբանը շարունակեց իր ձեռքի տակ պահել երկրի կարևոր հատվածներ[14]։
2021 թվականին Թալիբանը վերագրավեց երկրի տարածքի ահռելի մեծ մասը, այդ թվում՝ մայրաքաղաք Քաբուլը[15]։
Աֆղանստանը ունիտար նախագահական իսլամական հանրապետություն է 31 միլիոն բնակչությամբ, որի մեծ մասը էթնիկ փուշթուներ են, տաջիկներ, հազարներ և ուզբեկներ։ Աֆղանստանը ՄԱԿ-ի, Իսլամական համագործակցության կազմակերպության, 77-ի խմբի, Տնտեսական համագործակցության կազմակերպության և Չմիացած երկրների շարժման անդամ է։ Աֆղանստանի տնտեսությունը աշխարհում 108-րդն է իր 64,08 միլիարդ դոլար ՀՆԱ-ով։ Պետությունը մեկ շնչին հասնող ՀՆԱ-ով աշխարհում 186 պետությունների ցանկում 167-րդն է՝ ըստ Արժույթի միջազգային հիմնադրամի 2016 թվականի զեկույցի[16]։
Տեսակետ կա, որ Աֆղանստան (փուշթու՝ افغانستان) անվանումը այնքան հին է, որքան աֆղան էթնոնիմը, որը հիշատակվում է 10-րդ դարի Հուդուդ ալ-Ալամ աշխարհագրության գրքում։ «Աֆղան» արմատը պատմականորեն օգտագործվել է էթնիկ փուշթունների համար, իսկ «ստան» վերջածանցը պարսկերենից թարգմանաբար նշանակում է «ինչ-որ տեղից»։ Ուստի, Աֆղանստան նշանակում է աֆղանների երկիր, իսկ պատմական իմաստով՝ փուշթունների երկիր։ Սակայն Աֆղանստանի ժամանակակից սահմանադրության մեջ ասվում է, որ «աֆղան բառը պետք է օգտագործվի Աֆղանստանի յուրաքանչյուր քաղաքացու համար»[17]։
.jpg)
Նախապատմական վայրերի հնագիտական պեղումները ապացուցում են, որ մարդիկ բնակություն են հաստատել ներկայիս Աֆղանստանի տարածքում մոտ 50 000 տարի առաջ։ Իր բազմաթիվ նախապատմական վայրերի և դրանց հնագիտական նշանակության ու արժեքի շնորհիվ շատերը Աֆղանստանը համեմատում են Եգիպտոսի հետ[18][19]։
Պետությունը գտնվում է տարբեր քաղաքակրթությունների շփման խաչմերուկում, որի պատճառով հաճախակի դարձել է ռազմական գործողությունների թատերաբեմ։ Դարերի ընթացքում այստեղ ապրել են ամենատարբեր ժողովուրդներ, այդ թվում իրանական հնագույն ժողովուրդներ, որոնք էլ տարածաշրջանում դարձել են հնդիրանական լեզուների հիմքը։ Տարբեր ժամանակաշրջաններում այս պետության տարածքը եղել է տարբեր կայսրությունների մաս՝ Աքեմենյան կայսրություն, Մակեդոնական կայսրություն, հնդկական Մաուրյանների կայսրություն և Արաբական խալիֆայություն[20]։
Աֆղանստանում են ստեղծվել բազմաթիվ կայսրություններ և թագավորություններ՝ Հունա-բակտրիական թագավորությունը, Քուշական թագավորությունը, Հեփթաղների թագավորությունը, Հինդուշահի, Սաֆարիների, Սամանիների, Ղազնևիների, Ղուրիների, Խալջիների, Քարթիների, Թիմուրյանների, Մուղալների թագավորությունները, ինչպես նաև Հոտաղների և Դուրանիների դինաստիաները, որոնք էլ մատնանշել են ժամանակակից պետության ստեղծման քաղաքական հիմքերը[21]։
20-րդ դարի հնագիտական պեղումները ցույց են տալիս, որ Աֆղանստանի աշխարհագրական դիրքը հնարավորություն է տվել, որ այն մշտական սերտ մշակութային և առևտրական կապի մեջ լինի իր հարևանների հետ ինչպես արևելքում, այնպես էլ արևմուտքում և հյուսիսում։ Աֆղանստանում գտնվել են պալեոլիթի, մեզոլիթի, նեոլիթի, բրոնզի և երկաթի դարաշրջանների գտածոներ։ Տեսակետ կա, որ քաղաքային քաղաքակրթությունը սկսել է ձևավորվել մ․թ․ա․ 3000 թվականին, և վաղ շրջանի քաղաքներից Մունդիգակը (երկրի հարավում՝ Քանդահարի մոտակայքում) հավանաբար եղել է մոտական Հարապպայի քաղաքակարթության գաղութ։ Վերջերս հայնաբերված գտածոները հաստատում են, որ Հարապպայի քաղաքակրթությունը ձգվել է մինչև ներկայիս Աֆղանստանի տարածք՝ այսպիսով իր մեջ ընդգրկելով Պակիստանը, Աֆղանստանը և Հնդկաստանը։ Ավելի կոնկրետ այս հնագույն քաղաքակրթությունը ձգվել է ներկայիս Պակիստանի հյուսիս-արևմուտքից մինչև Հնդկաստանի հյուսիս-արևմուտք և Աֆղանստանի հյուսիս-արևելք։ Հարապպայի քաղաքակրթության բնակավայրեր գտնվել են նաև հյուսիսային Աֆղանստանի Շորթուգայում՝ Ամուդարյա գետի ափին[22][23]։ Հարապպայի քաղաքակրթության առավել փոքր գաղթավայրեր են հայտնաբերվել Աֆղանստանի այլ տարածքներում։
Մ․թ․ա․ 2000 թվականից հետո Կենտրոնական Ասիայի կիսաքոչվոր ցեղերի ալիքը սկսել է շարժվել դեպի հարավ՝ Աֆղանստան․ այդ թվում էին նաև հնդեվրոպական լեզուներով խոսող բազմաթիվ հնդ-իրանական ցեղեր։ Այս ցեղերը ավելի ուշ սկսել են արտագաղթել դեպի Հարավային Ասիա, Արևմտյան Ասիա՝ Կասպից ծովի հյուսիսով ընդհուպ մինչև Եվրոպա։ Այս տարածաշրջանը այդ շրջանում կոչվել է Արիանա[18][24][25]։
Որոշ մարդկանց կարծիքով զրադաշտականությունը ծագել է մ․թ․ա․ 1800-800 թվականներին ներկայիս Աֆղանստանի տարածքում։ Այս տեսակետը առաջ է քաշվել այն պատճառով, որ կրոնի հիմնադիր Զրադաշտը ապրել և մահացել է Բալխում։ Զրադաշտականության առաջացման շրջանում տարածաշրջանում հավանաբար օգտագործվել են արևելաիրանական հնագույն լեզուները։ Մ․թ․ա․600 թվականի կեսեին Աքեմենյանները կործանել են Մարաստանը և իրենց արևելյան սահմանների մեջ են ներառել Արակոզիան, Արյան և Բակտրիան։ Պարսից Դարեհ I-ի գերեզմանաքարի վրա արված գրությունը նշում է Քաբուլի հովիտը՝ որպես իր կողմից գրավված 29 երկրներից մեկը[26]։
Մեկ տարի առաջ Գավգամելայի ճակատամարտում պարսից Դարեհ III-ին պարտության մատնելուց հետո մ․թ․ա․ 330 թվականին Ալեքսանդր Մակեդոնացին և իր մակեդոնական ուժերը մտել են Աֆղանստան։ Ալեքսանդրի կարճատև տիրապետությունից հետո տարածաշրջանն անցել է Սելևկյանների կայսրությանը մինչև մ․թ․ա․ 305 թվականին, երբ նրանք, ի կատարումն հաշտության դաշինքի կետերից մեկի, շրջանի մեծ մասը տվել են Մաուրյանների թագավորությանը։ Մաուրյանները իշխել են Հինդուքուշից հարավ ընկած շրջանում մինչև մ․թ․ա․185 թվականի թագավորության կործանումը։ Մաուրյանների թագավորության անկումը սկսվել է Աշոկայի իշխանության ավարտից 60 տարի հետո՝ հանգեցնելով Հունա-բակտրիական թագավորության կողմից հելլենիստական վերանվաճման։ Սակայն տարածքի մեծ մասը շուտով անջատվել է նրանցից և դարձել Հնդ-հունական թագավորության մասը։ Մ․թ․ա․2-րդ դարի վերջերին սկյութները պարտության են մատնել նրանց և դուրս մղել տարածաշրջանից[27][28]։
Մ․թ․ա․առաջին դարի ընթացքում Պարթևական կայսրությունը իր տիրապետության տակ է վերցրել տարածաշրջանը, սակայն շուտով կորցրել է այն՝ հօգուտ իր հնդ-պարթևական վասալների։ Մ․թ․առաջին դարի կեսերին և վերջին Քուշական հսկայածավալ կայսրությունը, որը կենտրոնացած էր Աֆղանստանում, դարձել է բուդդիստական մշակույթի խոշոր ներկայացուցիչ, որի շնորհիվ բուդդայականությունը լայն տարածում է գտել տարածաշրջանում։ 3-րդ դարում Սասանյանները տապալել են Քուշական թագավորությունը՝ չնայած Քուշ-սասանյան թագավորությունը շարունակել է պահպանել իր գերիշխանությունը տարածաշրջանի մի հատվածի նկատմամբ։ Նրանք հաջորդել են Քիդարիները, իսկ վերջիններիս էլ՝ հեփթաղները։ Մինչև 6-րդ դարը Քուշական և Հեփթաղական թագավորությունների հաջորդները ստեղծել են փոքր դինաստիա, որը կոչվել է Քաբուլ Շանի։ Տարածաշրջանի հյուսիսարևելյան և հարավային հատվածների մեծ մասում գերիշխել է բուդդայական մշակույթը[29]։
642 թվականին արաբ մուսուլմանները իսլամը տարածել են Հերաթում և Զարանջում և սկսել են ընդլայնվել դեպի արևելք․ տեղաբնակների մի մասը ընդունել է կրոնը, սակայն մի մասն էլ ընդվզել է։ Արաբները այս տարածաշրջանը դիտարկում էին որպես ալ-Հինդ այն պատճառով, որ այն մշակութային տեսանկյունից կապված էր Մեծ Հնդկաստանի հետ։ Մինչ իսլամի տարածումը տարածաշրջանի բնակչությունը մեծապես դավանում էր կա՛մ բուդդայականություն, կա՛մ զրադաշտականություն։ Սակայն բացի նրանցից կային նաև հրեաներ, արևապաշտներ և այլն։ 870 թվականին Զունբիլ և Քաբուլ Շանի դինաստիաները նվաճվել են Զարանջիի Սաֆարի մուսուլմանների կողմից։ Ավելի ուշ Սամանիները ընդարձակել են իրենց իսլամական ազդեցությունը դեպի Հինդու Քուշի հարավ։ Որոշ տվյալների համաձայն մուսուլմանները և ոչ մուսուլմանները շարունակել են կողք կողքի ապրել Քաբուլում մինչև 10-րդ դարում Ղազնևիների իշխանությանը գալը[30][31][32]։
Մինչև 11-րդ դարը Մահմուդ Ղազնևին պարտության է մատնել հինդուիստ ղեկավարներին և իսլամականցրել տարածաշրջանը[33]՝ բացի Քաֆիրիստանից[34]։ Մահմուդը Ղազնին դարձրել է կարևոր քաղաք և հովանավորել է Ալ-Բիրունիին և բանաստեղծ Ֆիրդուսիին[35]։ Ղազնևիների դինաստիան տապալվել է Ղուրիների դինաստիայի կողմից, որի ճարտարապետական նվաճումների մեջ է մտնում Ջամի մինարեթը։ Ղուրիները իրենց իշխանության տակ են պահել Աֆղանստանը մեկ դարից էլ քիչ, որից հետո 1215 թվականին Խորեզմշահերի պետությունը գրավել է այն[36]։
1219 թվականին Չինգիզ խանը և իր մոնղոլական բանակը գրավել են տարածաշրջանը։ Ասում են, թե նրա զորքերը գետնին են հավասարեցրել Խորասանի քաղաքներից Հերաթը, Բալխը և Բամվան[37]։ Մոնղոլների ավերածությունների պատճառով շատ բնակիչներ ստիպված են եղել վերադառնալ ագրարային գյուղական կենսակերպի[38]։ Հյուսիսարևեմտյան շրջանում տարածվել է մոնղոլական Իլխանությունը, մինչդեռ Խալջի դինաստիան իր տիրապետությունը հաստատել է Հինդուքուշի հարավային շրջանների աֆղանական ցեղերի նկատմամբ մինչև Թեմուրի նվաճումները, որոնց արդյունքում 1370 թվականին ստեղծվել է Թեմուրյանների պետությունը։
16-րդ դարի սկզբներին Բաբուրը եկել է Ֆերգանայից և 1526 թվականին Արղուն դինաստիայից գրավել է Քաբուլը, այնուհետև գրավել է Դելին Հնդկաստանում՝ Լոդի թագավորությունը փոխարինելով Մուղալի կայսրությամբ։ 16-18-րդ դարերի ընթացքում Բուխարայի խաքանությունը, Սեֆյանները և Մուղալները իշխել են Աֆղանստանի տարածքի տարբեր հատվածներում։ Մինչև 19-րդ դարը Աֆղանստանի հյուսիսարևմտյան մասը հայտնի է եղել Խորասան անունով։ Խորասանի 4 մայրաքաղաքներից երկուսը (Հերաթը և Բալխը) այժմ գտնվում են Աֆղանստանի տարածքում, մինչդեռ Քանդահարի, Զաբուլիստանի, Ղազնիի, Քաբուլիստանի և Աֆղանստանիի որոշ շրջաններ կազմել են Խորասանի և Հինդուստանի միջև սահմանը.[39][40][41]։
1709 թվականին Միրվայս Հոտաղը՝ Գիլզայի ցեղային առաջնորդը, հաջողությամբ ապստամբել է Սեֆյանների դեմ։ Նա պարտության է մատնել Գուրջին խանին և Աֆղանստանը դարձրել է անկախ[42]։ 1715 թվականին Միրվայսը մահացել է, իսկ նրան հաջորդել է իր եղբայրը Աբդուլ Ազիզը, ով շուտով սպանվել է Միրվայսի որդի Մահմուդի կողմից պետական դավաճանության համար։ Մահմուդի գլխավորությամբ աֆղանական զորքը 1722 թվականին արշավել է դեպի Պարսկաստանի մայրաքաղաք Սպահան և Գուլնաբադի ճակատամարտից հետո գրավել է քաղաքը՝ իրեն հռչակելով Պարսկաստանի թագավոր[42]։ Աֆղանական դինաստիան դուրս է մղվել Պարսկաստանից Նադիր շահի կողմից 1729 թվականին տեղի ունեցած Դամղանի ճակատամարտից հետո։
1738 թվականին Նադիր շահը և իր ուժերը Հուսեյն Հոտաղ շահից գրավել են Քանդահարը՝ Հոտաղների վերջին հենարանը, որից հետո ազատազրկված 16-ամյա Ահմադ շահ Դուրանին ազատվել է և դարձել աֆղանական ջոկատի հրամանատար։ Շուտով պարսկական և աֆղանական զորքերը գրավել են Հնդկաստանը։ Մինչև 1747 թվականը աֆղանները ընտրել են Դուրանին՝ իբրև իրենց պետության ղեկավար[43]։ Դուրանին և իր աֆղանական զորքը գրավել են ներկայիս Աֆղանստանի, Պակիստանի մի մասը, Իրանի նահանգներ Խորաստանը և Քոհիստանը, Հնդկաստանում Դելին[44]։ Նա պարտության է մատնել հնդկական Մարաթայի կայսրությունը, և ամենամեծ հաղթանակներից մեկը տարել է 1761 թվականին Պանիպաթի ճակատամարտում։
1722 թվականի հոկտեմբերին Դուրանին մահացել է իր բնական մահով և թաղվել Քանդահարում։ Նրան հաջորդել է որդին՝ Թեմուր շահը, ով Աֆղանստանի մայրաքաղաքը 1776 թվականին Քանդահարից տեղափոխել է Քաբուլ։ 1793 թվականին Թեմուրի մահից հետո Դուրանիների գահը անցել է վերջինիս որդի Զաման շահին, ում հաջորդել են Մահմուդ շահը, Շուջա շահը և ուրիշներ[45]։
19-րդ դարում Աֆղանական կայսրությունը գտնվում էր արևմուտքից Պարսկաստանի, իսկ արևելքից Սկիհի կայսրության վտանգի տակ։ Ֆաթեհ խանը՝ բարակզայ ցեղի առաջնորդը, իր 21 եղբայրներին նշանակել էր կայսրության ամենակարևոր պաշտոններին։ Նրա մահից հետո վերջիններս ապստամբել են և բաժան-բաժան արել կայսրությունը իրար մեջ։ Այս խառը ժամանակաշրջանում Աֆղանստանում եղել են բազմաթիվ ժամանակավոր ղեկավարներ մինչև Դոսթ Մուհամմադ խանը 1826 թվականին իրեն էմիր է հռչակել[46]։ Ռանջիդ Սինգը, ով գրավել էր Խայբեր Պախտունխվան, գրավել է Փանջաբի շրջանը, իսկ 1834 թվականին՝ Փեշավարը[47]։ 1837 թվականին Խայբերի լեռնանցի մոտ Ջամրուդի ճակատամարտի ժամանակ Աքբար խանը և աֆղանական զորքը չեն կարողացել Սիքհ Խալսայի բանակից գրավել Ջամրուդի ամրոցը, սակայն սպանել են նրանց հրամանատար Հարի Սինգ Նալվային՝ այսպիսով ավարտին հասցնելով Աֆղան-սիքհական պատերազմները։ Այդ ընթացքում բրիտանական ուժերը սկսել էին արևելքից առաջանալ՝ սկսելով «Մեծ խաղի» առաջին խոշոր հակամարտությունը[48]։
1838 թվականին բրիտանական ուժերը շարժվել են դեպի Աֆղանստան և ձերբակալել Դոսթ Մուհամմադին՝ աքսորելով նրան Հնդկաստան, իսկ նրան փոխարինել են նախորդ ղեկավարով՝ շահ Շուջա[49][50]։ Ապստամբությունից հետո 1842 թվականին անգլո-հնդկական ուժերի նահանջը Քաբուլից և Էլֆինսթոնի զորքի ոչնչացումը, Քաբուլի ճակատամարտը, որի արդյունքում այն վերագրավվեց, ստիպել են բրիտանացիներին հետ բերել Դոսթ Մուհամմադ խանին և դուրս բերել իրենց զորքերը Աֆղանստանից։ 1878 թվականին սկսված Երկրորդ անգլո-աֆղանական պատերազմի պատճառը ռուսական տարածվող ազդեցությունն էր։ Աբդուռահման խանը փոխարինել է Այուբ խանին, և Մեծ Բրիտանիան կարողացել է իր վերահսկողության տակ առնել Աֆղանստանի արտաքին հարաբերությունները՝ ի կատարումն 1879 թվականին Գանդամաքի պայմանագրի։ 1893 թվականին Մորթիմեր Դուրանդը ստիպել է ամիր Աբդուռահման խանին ստորագրել հակասական մի պայմանագիր, ըստ որի Դուրանդի գիծը դարձել է էթնիկ փաշթունների և բալոչների տիրույթները սահմանաբաժանը։ Սա բրիտանացիների կողմից վարած «բաժանիր, որ տիրես» քաղաքականություն էր, որը հանգեցնելու էր լարված հարաբերությունների, մասնավորապես ավելի ուշ ձևավորված Պակիստան պետության հետ։ Հազարաջաթը, որտեղ հիմնականում գերիշխում էին շիաները, և հեթանոս Քաֆիրիստանը իրենց քաղաքական անկախությունը պահպանել են մինչև 1891-1896 թվականներին Աբդուռահմանի կողմից նվաճումը։
Երրորդ անգլո-աֆղանական պատերազմից և 1919 թվականի օգոստոսի 19-ին կնքված Ռավալփինդի պայմանագրի ստորագրումից հետո Ամանուլլահ խանը Աֆղանստանը հռչակել է ինքիշխան և ամբողջությամբ անկախ պետություն։ Նա քայեր է կատարել՝ նպատակ ունենալով վերացնել պետության ավանդական մեկուսացման քաղաքականությունը, և դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել միջազգային հասարակության հետ։ 1927-1928 թվականներին նա շրջագայություն է կատարել Եվրոպայում և Թուրքիայում և ներկայացրել մի շարք բարեփումներ, որոնց նպատակն էր ազգի մոդեռնիզացիան։ Այս բարեփոխումների հիմնական ուժը Մահմուդ Թարզին էր՝ կանանց կրթության եռանդուն կողմնակից։ Նա պայքարել է Աֆղանստանի 1923 թվականի սահմանադրության 68-րդ հոդվածի համար, որը տարրական կրթությունը դարձնում էր պարտադիր։ 1923 թվականին արգելվել է ստրկությունը[51]։
Որոշ բարեփոխումներ, որոնք իրականացվել էին, օրինակ՝ կանանց համար ավանդական հագուստ բուրկայի վերացումը և մի քանի խառը դպրոցների բացումը, առաջացրել են ցեղային և կրոնական բազմաթիվ առաջնորդների դժգոհությունը։ Զինված ընդհանրության հանդիպելով՝ Ամանուլլահ խանը 1929 թվականի հունվարին հրաժարական է տվել։ Դրանից անմիջապես հետո Քաբուլը հայտնվել է Հաբիբուլլահ Կալականիի գլխավորությամբ Սաքավիսթ ուժերի տիրապետության տակ[52]։ Ամանուլլահ խանի զարմիլ Մոհամմադ Նադիր շահը 1929 թվականի հոկտեմբերին պարտության է մատնել և սպանել է Կալականիին, որից հետո դարձել է թագավոր[53]։ Նա մի կողմ է թողել Ամանուլլահ խանի բարեփոխումները՝ նախընտրելով մոդեռնիզացիայի առավել աստիճանական մոտեցումը, սակայն 1933 թվականին Աբդուլ Խալիքի՝ Հազարայի 15-ամյա աշակերտի կողմից կատարված մահափորձի զոհ է դարձել[54]։
Մոհամմադ Զահիր շահը՝ Նադիր շահի 19-ամյա որդին, հաջորդել է նրան և իշխել 1933-1973 թվականներին։ Մինչև 1946 թվականը Զահիր շահը իշխել է իր հորեղբոր օգնությամբ, ով վարչապետն էր և շարունակում էր Նադիր շահի քաղաքականությունը։ Զահիր շահի մյուս հորեղբայր Մահմուդ խանը 1946 թվականին դարձել է վարչապետ և սկսել է մի փորձ, որի նպատակն էր քաղաքական առավել ազատությունների շնորհումը, սակայն շուտով փոխել է իր վարած քաղաքականությունը, երբ այն սկսել է դուրս գալ իր սպասելիքների սահմանից։ 1953 թվականին նրանք փոխարինել է Մոհամմադ Դաուդ խանը՝ թագավորի զարմիկը և տեգրը և փաշթուն ազգայնական, ով ցանկանում էր ստեղծել Փաշթունիստանը՝ հանգեցնելով Պակիստանի հետ խիստ լարված հարաբերությունների[55]։ Իր պաշտոնավարման 10 տարիների ընթացքում մինչև 1963 թվականը Դաուդ խանը սոցիալական մոդեռնիզացման քայլեր է կատարել և փորձել է սերտ հարաբերություններ հաստատել Խորհրդային Միության հետ։ Դրանից հետո ստեղծվել է 1964 թվականի սահմանադրությունը, որի վրա էլ հիմնված է ներկայիս պետության սահմանադրությունը[56]։
Թագավոր Զահիր շահը, ինչպես իր հայր Նադիր շահը, վարում էր ազգային անկախության պահպանման քաղաքականություն՝ միաժամանակ շարունակելով աստիճանական մոդեռնիզացիան։ Նա նպատակ ուներ բարելավել հարաբերությունները Մեծ Բրիտանիայի հետ։ Սերտ հարաբերություններ էին պահպանվում նաև այլ մուսուլման պետությունների հետ՝ Թուրքիա, Իրաքի թագավորություն և Իրան, միևնույն ժամանակ միջազգային հարաբերությունների ոլորտում նպատակ էր դրվել 1934 թվականին միանալ Ազգերի լիգային։ 1930-ական թվականների բարելավվել են ենթակառուցվածքները, ճանապարհները, կրթական համակարգը, ստեղծվել է ազգային բանկը։ Երկրի հյուսիսային շրջանի ճանապարհների կարգավորման շնորհիվ աճել է բամբակի և տեքստիլ արդյունաբերությունը[56]։ Պետությունը սերտ հարաբերություններ է հաստատել Առանցքի ուժերի հետ, որում Գերմանիան ուներ Աֆղանստանի զարգացման մեջ ամենամեծ մասնաբաժինը[57]։ Սակայն Աֆղանստանը չեզոքություն է պահպանել և չի մասնակցել ո՛չ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին, ո՛չ էլ Սառը պատերազմի ժամանակ եղել է որևէ բլոկի մասը։ Սակայն սա շահավետ էր պետության համար, քանի որ Խորհրդային Միությունը և ԱՄՆ մրցում էին Աֆղանստանում իրենց ազդեցության տարածման համար՝ կառուցելով մայրուղիներ, օդանավակայաններ և այլ կենսական ենթակառուցվածքներ։ Յուրաքանչյուր շնչի հաշվով Աֆղանստանը ամենամեծ օգնությունը ստացել է Խորհրդային Միությունից։ Աֆղանստանը, սակայն, լավ հարաբերություններ ուներ նաև Սառը պատերազմի թշնամի պետությունների հետ։ 1973 թվականին մինչ թագավորը պաշտոնական այցի էր գնացել, Դաուդ խանը սկսել է արյունալի մի հեղափոխություն և դարձել Աֆղանստանի առաջին նախագահը՝ վերացնելով միապետությունը։ Միևնույն ժամանակ Զուլֆիկար Ալի Բուտոն ստացել է Աֆղանստանի մեջ մտնող հարևան Պակիստանը։ Որոշ հետազոտողներ առաջարկում են այն տեսակետը, որ Բուտոն ճանապարհ էր հարթում 1978 թվականի ապրիլին տեղի ունեցած Սաուրի հեղափոխության համար[58]։
1978 թվականի ապրիլին Սուարի հեղափոխության արդյունքում, որն ուղղված էր նախագահ Մոհամմադ Դաուդ խանի դեմ, իշխանության ղեկն անցել է Աֆղանստանի Ժողովուրդների ժողովրդավարական կուսակցություն (ԱԺԺԿ)։ ԱԺԺԿ հայտարարել է Աֆղանստանի Ժողովրդավարական Հանրապետության ստեղծման մասին, որի առաջին նախագահը եղել է Նուր Մուհամմադ Թարակին[59]։
ԱԺԺԿ-ի բարեփոխումների դեմ ընդդիմությունը, օրինակէ հողի վերաբաշխման քաղաքականությունը և քաղաքացիական և ամուսնական օրենքների մոդեռնիազացիան, հանգեցրել են 1978 թվականի հոկտեմբերին ապստամբական տրամադրությունների խորացման սկզբում Աֆղանստանի արևելքում։ Այս ապստամբությունն անմիջապես վերածվել է քաղաքացիական պատերազմի, որում պարտիզան մոջահեդները ամբողջ երկրում պայքարում էին վարչակարգի ուժերի դեմ։ Պակիստանի կառավարությունը ապստամբներին ապահովում էր վերապատրաստման գաղտնի կենտրոններով, մինչդեռ Խորհրդային Միությունը ուղարկում էր ռազմական հազարավոր խորհրդատուների, որպեսզի օգնեն ԱԺԺԿ-ի վարչակարգին[60]։ 1979 թվականի կեսերին ԱՄՆ Պակիստանի Միջգերատեսչական հետախուզության միջոցով աջակցում էր աֆղան մոջահեդներին և օտարերկրյա «աֆղան արաբ» մարտիկներին[61]։
Միևնույն ժամանակ ԱԺԺԿ-ի մրցակցող երկու խմբակցությունների՝ գերիշխող Խալք և առավել չափավոր Փարչամ, միջև աճող հակասությունների պատճառով (1979 թվականի հուլիս-օգոստոս) Փարչամի կաբինետի անդամները հեռացվել են և հեղաշրջման փորձի մեղադրանքով ձերբակալվել են Փարչամի զինվորականները[62]։
1979 թվականի սեպտեմբերին նախագահ Թարակին ԱԺԺԿ-ի ներսում տեղի ունեցած հեղաշրջման արդյունքում սպանվել է Խալքի անդամ Հաֆիզուլլահ Ամինի կողմից, ով էլ հենց հաջորդել է նրան։ Լինելով արմատական ձախակողմյան հայացնքերի տեր՝ Ամինի օրոք պետության վիճակ վատթարացել է, իսկ հազարավոր մարդիկ անհետ կորել են[63]։ Խորհրդային Միությունը դժգոհ էր Ամինի կառավարությունից, ուստի որոշում է միջամտել և գրավել երկիրը 1979 թվականի դեկտեմբերի 27-ին՝ հենց նույն օրը սպանելով Ամինին[64]։
Խորհրդային ուժերի կողմից ստեղծված վարչակարգը, որը ղեկավարում էր Փարչամի Բաբրաք Քարմալը, սակայն ներառում էր երկու խմբակցությունն էլ (Փարչամ և Խալք), լցրել է առաջացած վակուումը։ Խորհրդային զորքերը տեղակայվել են Աֆղանստանում երկրի վիճակը կայունացնելու նպատակով, և արդյունքում Խորհրդային Միությունը ներքաշվել է Աֆղանստանի ներքին պատերազմի մեջ (մոջահեդներն ընդդեմ ԱԺԺԿ-ի կառավարության)[65]։ Այս պատերազմը տևել է 1979 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1989 թվականը և հայտնի է նաև Խորհրդա-աֆղանական պատերազմ անունով։ ԱՄՆ-ը, որը 1979 թվականի կեսերից ի վեր Պակիստանի Միջգերատեսչական հետախուզության միջոցով աջակցում էր աֆղան մոջահեդներին և օտարերկրյա «աֆղան արաբ» մարտիկներին[61], և Սաուդյան Արաբիան, որը միլիարդների գումար և զենք էր մատակարարում, այդ թվում նաև 2000 FIM-92 Stinger զենիթահրթիռային կայան, Պակիստանին հակախորհրդային մոջահեդներին աջակցելու նպատակով[66][67]։
ԱԺԺԿ-ն արգելել է վաշխառությունը, սահմանել է սեռեր հավասարություն[68] և կանանց ներկայացրել քաղաքական կյանքում[68]։ 1979-1989 թվականների պատերազմի ընթացքում խորհրդային ուժերը Աֆղանստանի Ժողովրդավարական Հանրապետության հետ միասին սպանել են ավելի քան 562 000 ապստամբների[69], 2 միլիոն աֆղանների[70][71][72][73][74][75][76] և տեղահանել են ավելի քան 6 միլիոն մարդու, ովքեր աստիճանաբար հեռացել են Աֆղանստանից՝ բնակություն հաստատելով հիմնականում Պակիստանում և Իրանում[77]։ Որոշ ծայրամասային գյուղեր պարզապես ռմբակոծվել են, իսկ որոշ քաղաքներ, օրինակ՝ Հերաթը և Քանդահարը, օդային ռմբակոծության են ենթարկվել։ Պակիստանի հյուսիսարևմտյան ճակատային նահանգը օգտագործվել է հակախորհրդային աֆղանական դիմադրության կազմակերպչական և ցանցային բազային նպատակներով։ Նահանգի ազդեցիկ Դիոբենդի ուլեման կարևոր դերակատարում է ունեցել «ջիհադի» տարածման գործում[78]։ Այդ ընթացքում կենտրոնաաֆղանակ շրջան Հազարաջաթում, որը այս շրջանում ազատ էր Խորհրդային Միության և ԱԺԺԿ-ի ազդեցությունից, ևս տեղի է ունեցել նեքին քաղաքացիական պատերազմ 1980-1984 թվականներին։ Առերեսվելով միջազգային աճող ներկայությանը և բազմահազար զոհերին՝ Խորհրդային Միությունը 1989 թվականին դուրս է եկել Աֆղանստանից, սակայն մինչև 1992 թվականը շարունակել է աջակցել աֆղան նախագահ Մուհամմադ Նաջիբուլլահին[79]։
.png)
Մոջահեդական (իսլամական դիմադրություն) ուժերը 1978 թվականի հոկտեմբերին պարտիզանական կռիվներ կամ քաղաքացիական պատերազմ են սկսել Աֆղանստանի ԱԺԺԿ կառավարության դեմ։ Խորհրդային ներխուժումից հետո 1979 թվականի դեկտեմբերին ԱԺԺԿ մի նախագահը փոխարինվել է ԱԺԺԿ մեկ այլ նախագահով, իսկ մոջահեդները հայտարարել են, որ իրենք պայքարում են ԱԺԺԿ «խամաճիկային վարչակարգի» դեմ[80]։ 1987 թվականին Մուհամմադ Նաջիբուլլահը դարձել է Աֆղանստանի նախագահ, և 1989 թվականին խորհրդային ուժերի հեռանալուց հետո Խորհրդային Միություն շարունակել է աջակցել նրան[80], իսկ մոջահեդները՝ պայքարել։
Նախագահ Նաջիբուլլահը փորձել է իր կառավարության համար հենարան ստեղծել՝ սոցիալիզմից անցում կատարելով պանաֆղանական ազգայնականության և ներկայացնելով իր կառավարությանը՝ իբրև իսլամական[81]։
Ցավոք, Նաջիբուլլահը որևէ նշանակալի աջակցություն չի ստացել։ 1989 թվականի մարտին մոջահեդական խմբերը հարձակում են սկսել Ջալալաբադի վրա, որը հրահրված էր Պակիստանի Միջգերատեսչական հետախուզության կողմից. նրանց նպատակն էր Աֆղանստանում հիմնել մոջահեդների իսլամական կառավարություն, սակայն նրանց հարձակումը ձախողվել է[82]։ 1991 թվականի դեկտեմբերին Խորհրդային Միության փլուզման և ռուսական աջակցության դադարեցման արդյունքում նախագահ Նաջիբուլլահը մնացել է առանց օտարերկրյա աջակցության։ 1991 թվականի մարտին մոջահեդական ուժերը հարձակվել են և գրավել Խոստ քաղաք։
1992 թվականի մարտին նախագահ Նաջիբուլլահը համաձայնվել է մի կողմ քաշվել և ճանապարհ տալ մոջահեդների կոալիցիոն կառավարությանը։ Մոջահեդները կազմել էին մի քանի հակառակորդ խմբեր, այդ թվում Հազբի Իսլամի, Ջունբիշ, Հիզբ-ի Վահդաթ, Ջամիաթ-ե Իսլամի։ Մոջահեդ առաջնորդները միասին հավաքվել են Փեշավարում, որպեսզի ստեղծեն համապատասխան կառավարություն, սակայն մոջահեդ Հեզբի Իսլամիի առաջնորդ Գյուլբուդդին Հեքմաթյարը հրաժարվել է հանդիպել այլ առաջնորդների հետ և դրա փոխարեն գրավել է Քաբուլը։ Սրա պատճառով 1992 թվականի ապրիլի 25-ին սկսվել է քաղաքացիական պատերազմ. սկզբում այն ընթացել է երեք, սակայն մի քանի շաբաթների ընթացքում ձևավորվել են մոջահեդների 5-6 խմբեր[83][84][85]։ Քաբուլը կռիվների ընթացքում ռմբակոծվել է և մասամբ ոչնչացվել[86]։
Պատերազմը շարունակվել է 1993-1995 թվականների ընթացքում, և մոջահեդները իրականացրել են սպանություններ, բռնաբարություններ և կեղեքումներ[84][86][87]։ 1994 թվականի հունվար-հունիս ամիսներին Քաբուլում 25 000 հոգի է սպանվել մի կողմից Աբդուլ Ռաշիդ Դոսթումի Ջունբիշի և Հեքմաթյարի Յեզբի Իսլամի դաշինքի, իսկ մյուս կողմից Ահմադ շահ Մասուդի Ջամիաթի ուժերի միջև տեղի ունեցած կռիվների արդյունքում[88]։ 1994 թվականին ի հայտ եկավ Թալիբանը՝ որպես շարժում և միլիցիա, որը կազմված էր Պակիստանի իսլամական մեդրեսեների (դպրոցներ) փաշթուն աշակերտներից (տալիբ)[86][89]. նրանք խոստացել էին ազատել Աֆղանստանը «զինվորականներից և հանցագործներից»[90], շուտով նրանց սկսեցին ռազմական աջակցություն ստանալ Պակիստանից[91]։ 1994 թվականի նոյեմբերին տեղական փաշթուն առաջնորդներին դուրս մղելուց հետո Թալիբանը իր վերահսկողության տակ է առել Քանդահար քաղաքը[86]։ 1995 թվականի սկզբին Թալիբանը փորձել է գրավել Քաբուլը, սակայն հետ է մղվել Մասուդի ուժերի կողմից։ Թալիբանը աստիճանաբար ուժեղացել է և 1996 թվականի սեպտեմբերին հարձակվել և գրավել է Քաբուլը այն բանից հետո, երբ Մասուդը և Հեքմաթյարը քաղաքից դուրս են բերել իրենց զորքերին[92][93]։
1996 թվականի սեպտեմբերի վերջին Թալիբանը, որը արդեն իսկ իր վերահսկողության տակ էր առել Քաբուլը և Աֆղանստանի մեծ մասը[94], հռչակել է Աֆղանստանի Իսլամական Էմիրությունը։ Թալիբանը միջազգայնորեն դատապարտվել է իսլամական շարիաթական օրենքների իրենց մեկնաբանությունների կոպիտ կիրառության համար, որի արդյունքում բազմաթիվ աֆղաններ դաժան վերաբերմունքի են արժանացել, մասնավորապես կանայք[95][96]։ Իրենց կառավարման շրջանում Թալիբանը և նրանց դաշնակիցները աֆղան քաղաքացիների նկատմամբ ջարդեր են իրականացրել, չեն ընդունել ՄԱԿ-ի սննդային պաշարները՝ սովի մատնելով 160 000 քաղաքացիների, իրականացրել են հողի այրման քաղաքականություն՝ այսպիսով այրելով հսկայածավալ բերրի տարածքներ և ոչնչացնելով հարյուր հազարավոր տներ[97][98][99][100][101][102]։
Այն բանից հետո, երբ Քաբուլը անցել է Թալիբանին, Մասուդը և Դոսթումը ստեղծել են Հյուսիսային դաշինքը։ Թալիբանը պարտության է մատնել Դոսթումի ուժերին Մազար-ի Շարիֆի ճակատամարտերի ժամանակ (1997-1998)։ Պակիստանի զորքերի հրամանատար Փերվեզ Մուշարիֆը սկսել է հազարավոր պակիստանցիների ուղարկել, որպեսզի օգնեն Թալիբանին պարտության մատնել Հյուսիսային դաշինքին[91][103][104][105][106]: 1996-2001 թվականին Օսամա բին-Լադենի ալ-Քաիդա ցանցը և Այման ալ-Զավահիրը ևս սկսել են գործել Աֆղանստանում[107]։ Ավելի քան 400 000 աֆղաններ զոհվել են 1990-2001 թվականների ներքին հակամարտությունների ընթացքում[108]։
2001 թվականի սեպտեմբերի 9-ին արաբ երկու մահապարտներ Փանջշիրի նահանգում սպանել են Մասուդին։ Երկու օր անց ԱՄՆ-ում տեղի են ունեցել սեպտեմբերի 11-ին հարձակումները։ ԱՄՆ կառավարությունը կասկածել է, որ Օսամա բին Լադենն է այդ հարձակումների հեղինակը և պահանջել է Թալիբանին իրեն հանձնել հանցագործին[109]։ Թալիբանը առաջարկել է դատապարտման համար բին Լադենին հանձնել մի որևէ երրորդ պետության, բայց ոչ ուղղակի ԱՄՆ-ին։ Վաշինգտոնը հրաժարվել է ընդունել այդ առաջարկը[110]։ Փոխարենը 2001 թվականի հոկտեմբերին ԱՄՆ-ը որոշել է սկսել Աֆղանական պատերազմ (2001-2014)։ Աֆղանների մեծամասնությունը պաշտպանում էր ԱՄՆ ներխուժումը երկիր[111][112]։ Սկզբնական ներխուժման ընթացքում ԱՄՆ և Մեծ Բրիտանիայի ուժերը ռմբակոծել են ալ-Քաիդայի վարժեցման ճամբարները։ Աշխատելով Հյուսիսային դաշինքի հետ միասին՝ ԱՄՆ-ը կարողացել է Թալիբանին հեռացնել իշխանությունից[113]։
2001 թվականի դեկտեմբերին այն բանից հետո, երբ Թալիբանի կառավարությունը Թորա Բորայի ճակատամարտում տապալվել է, Համիդ Քարզայի գլխավորությամբ ստեղծվել է Աֆղանստանի ժամանակավոր վարչակազմը, որից Թալիբանը դուրս է թողնվել՝ ներկայացվելով որպես վատը։ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի կողմից ստեղծվել է Անվտանգության աջակցության միջազգային ուժերը, որը պետք է աջակցեր Քարզայի վարչակազմին և ապահովեր անվտանգությունը[114][115]։ Մինչ Աֆղանստան են մտել կոալիցիոն ուժերը և սկսել են վերակառուցել պատերազմի պատճառով կեղեքված երկիրը, Թալիբանի ուժերը սկսել են համախմբվել Պակիստանում[116][117]։
Իրենց իշխանության կորստից կարճ ժամանակ անց Թալիբանը սկսել է ապստամբություն, որպեսզի վերականգնի վերահսկողությունն Աֆղանստանում։ Հաջորդ տասնամյակի ընթացքում Միջազգային անվտանգության աջակցության ուժերը և աֆղանական զորքերը մի քանի հարձակումներ են կատարել Թալիբանի դեմ, սակայն չեն կարողացել ամբողջությամբ պարտության մատնել նրանց։ Աֆղանստանը մնում է աշխարհի ամենաաղքատ երկրներից մեկ օտարերկրյա ներդրումների բացակայության, կառավարության կոռումպացվածության և Թալիբանի ապստամբության պատճառով[118][119]։
Աֆղանական կառավարությունը կարողավել է ստեղծել որոշ ժողովրդավարական կառույցներ, և պետությունը փոխել է իր անունը՝ դառնալով Աֆղանստանի Իսլամական Հանրապետություն։ Փորձեր են կատարվել, հիմնականում օտարերկրյա նվիրատվությունների շնորհիվ, բարելավելու երկրի տնտեսությունը, առողջապահությունը, կրթությունը, տրանսպորտը և գյուղատնտեսությունը։ Միջազգային անվտանգության աջակցության ուժերը սկսել են մարզել Աֆղանական ազգային անվտանգության ուժերին։
2002 թվականին հաջորդած տասնամյակում շուրջ 5 միլիոն աֆղան հայրենադարձվել են, այդ թվում նաև նրանք, ովքեր արտաքսվել են Արևմուտքի երկրներից[120]։
Մինչև 2009 թվականը Թալիբանի գլխավորությամբ ստվերային կառավարությունը սկսել է ձևավորվել երկրի տարբեր մասերում[121]։ 2010 թվականին նախագահ Քարզայը փորձել է խաղաղ բանակցություններ վարել Թալիբանի առաջնորդների հետ, սակայն վերջինս հրաժարվել է մասնակցել բանակցություններին մինչև 2015 թվականի կեսերը, երբ Թալիբանի գլխավոր առաջնորդը վերջապես համաձայնվել է խաղաղ բանակցություններին[122]։
2011 թվականի մայիսին Պակիստանում Օսամա բին Լադենի մահից հետո աֆղան շատ հայտնի մարդիկ սպանվել են[123]։ Բախումները աֆղանա-պակիստանյան սահմանին սրվել են, և Աֆղանստանի տարածքում տեղի են ունեցել մի քանի լայնամասշտաբ հարձակումներ Պակիստանում գտնվող Հաքքանի ցանցի կողմից։ Տեղի ունեցած հարձակումների համար ԱՄՆ-ն մեղադրել է Պակիստանի կառավարության ներսում եղած խռովարար տարրերին[124][125]։
2014 թվականի սեպտեմբերին Աշրաֆ Ղանին դարձել է նախագահ։ Սա եղել է նախագահական առաջին ընտրությունը, որի ժամանակ իշխանության փոխանցումը տեղի է ունեցել ժողովրդավարական սկզբունքով[126][127][128][129][130]։ 2014 թվականի դեկտեմբերի 28-ին ՆԱՏՕ-ն պաշտոնապես ավարտել է Միջազգային անվտանգության աջակցության ուժերի (ՄԱԱՈՒ) գործողություններն Աֆղանստանում և անվտանգության հարցերն ամբողջությամբ փոխանցել է աֆղանական կառավարությանն։ Նույն օրը ՆԱՏՕ-ի կողմից ձևավորվել է Վճռական աջակցության գործողությունը, որը շարունակել է ՄԱԱՈւ-ի գործը[131][132]։ Սակայն ՆԱՏՕ-ի հազարավոր զորքեր են մնացել երկրում և շարունակել են մարզել աֆղանական կառավարական ուժերին և պայքարել Թալիբանի դեմ[133], որը շարունակում է մնալ աֆղանական կառավարության և օտարերկրյա զորքերի դեմ պայքարող ամենամեծ խումբը[134]։ 2015 թվականի հաշվարկների համաձայն «շուրջ 147 000 մարդ է սպանվել Աֆղանական պատերազմի ժամանակ սկսած 2001 թվականից[135]։ Նրանցից ավելի քան 38 000 քաղաքացիներ են եղել»։ Մի զեկույցում, որը վերնագրված էր Մարմնի հաշվարկ, եզրակացվել է, որ Աֆղանստանում հակամարտության մեջ ներքաշված բոլոր կողմերի կռիվների պատճառով զոհվել է 106 000-170 000 քաղաքացի[136]։
Աֆղանստանը Հարավային Ասիայի և Կենտրոնական Ասիայի միջև տեղադրված ցամաքային պետություն է[138][139]։ Այս լեռնային պետության հյուսիսային և հարավարևմտյան շրջաններում կան հարթավայրեր։ Պետության ամենաբարձր գագաթը Նոշաքն է ծովի մակերևույթից 7492 մ բարձրությամբ։ Պետությունն ունի չափավոր ցամաքային կլիմա։ Կենտրոնական բարձրավանդակներում դիտվում են ցրտաշունչ ձմեռներ, սառույցով ծածկված հյուսիսարևելքում (Նուրիստանի մոտակայքում) և Վախանի միջանցքում հունվարյան միջին ջերմաստիճանը կազմում է −15 °C։ Իսկ շոգ ամառներ դիտվում են Սիսթանի ավազանի հարավարևմտյան, Ջալալաբադի ավազանի արևելյան, Ամուդարյա գետի երկայնքով Թուրքեստանի հարթավայրերից հյուսիս ընկած շրջաններում, որտեղ հուլիս ամսվա միջին ջերմաստիճանը ավելի քան 35 °C է։ Երկրի ամենացածր կետը Ամուդարյա գետափի երկայնքով Ջոզջանի նահանգում է, որը ունի ծովի մակերևույթից 258 մ բարձրություն։
Չնայած Աֆղանստանում կան բազմաթիվ գետեր և ջրամբարներ՝ տարածքի մեծ մասը չորային է։ Փակ Սիսթան ավազանը աշխարհի ամենաչորային շրջաններից է համարվում[140]։ Ձնային տեղումներ լինում են Հինդուկուշի և Պամիրի լեռներում, իսկ հալվող ձյունը գարնանային ամիսները լցվում է գետերը, լճերը և առուները[141][142]։ Սակայն երկրի ջրի երկու երրորդը հոսում է դեպի հարևան երկրներ՝ Իրան, Պակիստան և Թուրքմենստան։ Շուրջ 2 միլիարդ դոլար է անհրաժեշտ, որպեսզի կարգավորվի երկրի ոռոգման համակարգը և ջուրը ճիշտ ձևով օգտագործվի[143]։
Բադաքշան նահանգի շուրջ գտնվող հյուսիսարևելյան Հինդուկուշի լեռնաշղթան համարվում է երկրաբանական տեսանկյունից ակտիվ գոտի, որտեղ գրեթե ամեն տարի երկրաշարժեր են տեղի ունենում[144]։ Դրանք շատ վտանգավոր կարող են լինել՝ պատճառ դառնալով որոշ շրջաններում սողանքների, իսկ ձմեռային ամիսներին նաև ձնահյուսի[145]։ Վերջին ամենակործանիչ երկրաշարժը տեղի է ունեցել 1998 թվականին Տաջիկստանի մոտակայքում՝ Բադաքշանում, որի արդյունքում զոհվել է 6000 հոգի[146]։ Դրան հաջորդել է 2002 թվականին Հինդուկուշի երկրաշարժը, որի արդյունքում զոհվել է 150 հոգի, վիրավորվել՝ 1000։ 2010 թվականին տեղի ունեցած երկրաշարժի արդյունքում զոհվել է 11 աֆղան, 70 հոգի վիրավորվել է, և ավելի քան 2000 տուն ոչնչացվել։
Պետության բնական պաշարներից են՝ ածուխը, պղինձը, երկաթի հանքաքարը, լիթիումը, ուրանը, քիչ հանդիպող երկրային տարրերը, քրոմը, ցինկը, ոսկին, տալկը, ծծումբը, մարմարը, կապարը, բարիտը, թանկարժեք և կիսաթանկարժեք մետաղները, բնական գազը, նավթը և այլն[147]։ 2010 թվականին ԱՄՆ-ի և աֆղանական կառավարության ներկայացուցիչների հաշվարկներով 2007 թվականին ԱՄՆ երկրաբանական հետազոտության արդյունքում հայտնաբերված հանքավայրերի արժեքը 1 տրիլիոն դոլար է կազմում[148]։
652,230 կմ2 տարածքով[149] Աֆղանստանը աշխարհում 41-րդ ամենախոշոր պետությունն է[150]․ նրա տարածքը շատ քիչ է մեծ Ֆրանսիայի տարածքից և շատ քիչ է փոքր Բուրմայի տարածքից, այն գրեթե ԱՄՆ Տեխաս նահանգի չափ է։ Այն հարավում և արևելքում սահմանակից է Պակիստանին, արևմուտքում՝ Իրանին, հյուսիսում՝ Թուրքմենստանին, Ուզբեկստանին և Տաջիկստանին, իսկ հեռավոր արևելքում՝ Չինաստանին։
2019 թվականի տվյալներով Աֆղանստանի բնակչությունը կազմել է 32․2 մլն, որից 16.4 մլն տղամարդ է, իսկ 15.8 մլն՝ կին։ Բկաչության մոտավորապես 23.9% քաղաքաբնակ է, 71.4% բնակվում է գյուղական շրջաններում, իսկ մնացյալ 4.7% քոչվոր է։ Մոտավորապես 3 մլն կամ ավելի աֆղաններ ժամանակավորապես բնակվում են հարևան Պակիստանում և Իրանում․ նրանց մեծ մասը ծնվել և մեծացել է այս երկու երկրներում։ Բնակչության աճը 2.37% է, որն աշխարհում ամենաբարձր ցուցանիշն է՝ չհաշված Աֆրիկան։ Եթե բկաչության աճի այս ցուցանիշը պահպանվի, ապա 2050 թվականին կանխատեսվում է, որ Աֆղանստանում կլինի 82 մլն բնակչություն[151]։
Մեկ միլիոնից ավելի բնակիչ ունեցող միակ քաղաքը մայրաքաղաք Քաբուլն է։ Քաբուլից հետո մյուս 5 խոշոր քաղաքներն են Քանդահարը, Հերաթը, Մազար-ի Շարիֆը, Քունդուզը և Ջալալաբադը։
| Բնակչության 1960-2021 թվականների վիճակագրություն | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Քաբուլ  Քանդահար | ||||
|---|---|---|---|---|
| № | Քաղաք | Նահանգ | Բնակչություն |
 Հերաթ  Մազարի Շարիֆ |
| 1 | Քաբուլ | Քաբուլ | 4,273,200 | |
| 2 | Քանդահար | Քանդահար | 614,300 | |
| 3 | Հերաթ | Հերաթ | 556,200 | |
| 4 | Մազարի Շարիֆ | Բալխ | 469,200 | |
| 5 | Քունդուզ | Քունդուզ | 356,500 | |
| 6 | Ջալալաբադ | Նանգարհար | 263,200 | |
| 7 | Թալոկան | Թախար | 253,700 | |
| 8 | Փուլի Խումրի | Բաղլան | 237,900 | |
| 9 | Ղազնի | Ղազնի | 183,000 | |
| 10 | Խոսթ | Խոսթ | 153,300 |
Աֆղանստանի բնակչությունը բաժանվում է բազմաթիվ էթնոլեզվական խմբերի, որոնք ներկայացված են ներքոբերյալ էթնոլեզվական քարտեզում և ցանկում։
| Էթնիկ խմբեր | Համաշխարհային փաստերի գիրքը
2013 թվականի տվյալներով[158] |
|---|---|
| Փուշթու | 42% |
| Տաջիկ | 33% |
| Հազարա | 9% |
| Ուզբեկ | 9% |
| Այմակ | 4% |
| Թուրքմեն | 3% |
| Բելուջ | 2% |
| Այլ (փաշայի, նուրիստանցիներ, պամիրի, արաբ և այլն) | 4% |
| Տարբեր լեզուներով խոսելու կարողությունը Աֆղանստանում | ||||
|---|---|---|---|---|
| Դարի (աֆղանական պարսկերեն) | 80 % | |||
| Փաշթո | 47 % | |||
| Ուզբեկերեն | 11 % | |||
| Անգլերեն | 5 % | |||
| Թուրքմեներեն | 2 % | |||
| Ուրդու | 2 % | |||
| Փաշայի | 1 % | |||
| Նուրիստանի | 1 % | |||
| Արաբերեն | 1 % | |||
| Այլ | 1 % | |||
Դարին և փաշթոն Աֆղանստանի պաշտոնական լեզուներն են։ Երկլեզվությունը սովորական երևույթ է Աֆղանստանում[159]։ Դարին, որը համարվում է պարսկերենի տարատեսակ և փոխադարձաբար հասկանալի է (և շատ հաճախ Իրանում բնակվող աֆղանների կողմից կոչվում է «ֆարսի»), Քաբուլում, ինչպես նաև երկրի հյուսիսային և հյուսիսարևմտյան շրջաններում հանդիսանում է լինգվա ֆրանկա[159]։ Փաշթոն փաշթոների մայրենի լեզուն է՝ չնայած նրանց մեծ մասը ազատ տիրապետում է նաև դարիին, իսկ շատ ոչ փաշթոներ ազատ տիրապետում են փաշթոյին։
Կան նաև քիչ տարածված շրջանային լեզուներ, օրինակ՝ ուզբեկերեն, թուրքմեներեն, բելուջերեն, փաշայի և նուրիստանի։ Որոշ աֆղաններ ազատ տիրապետում են նաև ուրդուին, անգլերենին և այլ օտար լեզուներին[160]։
| Կրոնն Աֆղանստանում[161] | ||||
|---|---|---|---|---|
| Սուննի իսլամ | 70 % | |||
| Իմամականություն | 25 % | |||
| Իսմայիլականություն | 4.5 % | |||
| Այլ | 0.5 % | |||
Ըստ հաշվարկների աֆղան բնակչության 99․7%-ը մուսուլման է։
Խոշոր քաղաքակներում կան նաև աֆղան սիքհներ և հինդուիզմի հետևորդներ[162][163]։ Աֆղանստանում եղել է նաև հրեական փոքր համայնք, որը 20-րդ դարի վերջին արտագաղթել է Իսրայել և ԱՄՆ․ մնացել է մեկ հրեա Զաբլոն Սիմինթովը[164]։ Աֆղան քրիստոնյաները, որոնց թիվը կազմում է 500-8000, իրենց կրոնը գաղտնի են դավանում՝ պայմանավորված հասարակական դիմադրությամբ[165][166]։
| Աղբյուր | Սուննի իսլամ | Շիա իսլամ | Այլ | Պարզապես մուսուլման | Չգիտեն, պատասխան չունեն | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Փյու հետազոտական կենտրոն[167] | 90% | 7% | 0% | 3% | 0% | |
| ԿՀՎ Փաստերի գիրք (2009 թվականի տվյալներ) | 84.7 – 89.7% | 10 – 15% | 0.3% | |||
| Աղբյուր | Սուննի իսլամ | Իմամականություն | Իսմայիլականություն | Այլ | ||
| Դոկտոր Մայքլ Իզադի[161] | 70% | 25% | 4.5% | 0.5% | ||
Աֆղանստանը իսլամական հանրապետություն է, որտեղ իշխանությունը բաժանված է երեք ճյուղերի՝ գործադիր, օրենսդիր և դատական։ Հանրապետության նախագահն է Աշրաֆ Ղանին, իսկ փոխնախագահներն են Աբդուլ Ռաշիդ Դոսթումը և Սարվար Դանիշը։ Գործադիր իշխանության ղեկավարն է Աբդուլլահ Աբդուլլահը։ Ազգային ժողովը օրենսդիր մարմինն է, որը երկպալատ է՝ Ներկայացուցիչների պալատ և Սենատ։ Գերագույն դատարանը ղեկավարում է Սաիդ Յուսուֆ Հալեմը՝ իրավական հարցերով Արդարադատության նախկին փոխնախարարը[168][169]։
Համաձայն Թրանսփերենսի ինթերնեշընըլի Աֆղանստանը շարունակում է մնալ աշխարհի ամենակոռումպացված երկրների ցուցակում[170]։ 2010 թվականի հունվարին ՄԱԿ-ի Թմրամիջոցների և հանցագործության դեմ պայքարի գրասենյակի կողմից հրատարակած զեկույցում նշվում է, որ Աֆղանստանում կաշառակերությունը հասել մեծ չափերի և գրեթե հավասար է ՀՆԱ-ի 23%-ին[171]։
.jpg)
Աֆղանական կառավարության կարևոր մասն է կազմում loya jirga (մեծ ժողով)։ Սա խորհրդատվական մարմին է, որի հիմնական նպատակն է ընտրել պետության նոր ղեկավար, ընդունել նոր սահմանադրություն կամ էլ լուծել ազգային կամ տեղական խնդիրներ, օրինակ՝ պատերազմ[172]։ Մեծ ժողով հրավիրվել է 1747 թվականից սկսած[173], իսկ ամենավերջինը տեղի է ունեցել 2013 թվականին[174]։
2004 թվականի սահմանադրության համաձայն թե՛ նախագահական, թե՛ խորհրդարանական ընտրություններն անցկացվում են 5 տարին մեկ անգամ։ Սակայն 2014 թվականի նախագահական վիճարկված ընտրությունների պատճառով 2015 թվականին նախատեսվող խորհրդարանական ընտրությունները հետաձգվել են մինչև 2018 թվականը[175]։ Նախագահական ընտրություններում օգտագործվում է երկփուլ համակարգը․ եթե առաջին փուլում որևէ թեկնածու չի հավաքում ձայների մեծամասնությունը, ապա անցկացվում է երկրորդ փուլ ամենաշատ ձայն հավաքած առաջին երկու թեկնածուների միջև։ Խորհրդարանական ընտրությունները մեկ փուլից են կազմված և հիմնված են միակ չփոխանցվող ձայնի համակարգի վրա, որը հնարավորություն է տալիս որոշ թեկնածուների ընտրվել ընդամենը մեկ ձայնով[176]։
2004 թվականի նախագահական ընտրությունները Աֆղանստանում համեմատաբար խաղաղ են անցել․ Համիդ Քարզային առաջին փուլում հաղթել է 55.4% ձայնով։ Սակայն 2009 թվականի նախագահական ընտրությունը բնորոշվում էր անվտանգության պակասով, մասնակցության ցածր ցուցանիշով, ընտրակեղծիքներով, որն էլ ավարտվել է Քարզայի վերընտրությամբ[177]։ 2014 թվականի նախագահական ընտրություններում ձայների 56.44%-ով հաղթել է Աշրաֆ Ղանին[178]։
.jpg)
2001 թվականից հետո աֆղանական քաղաքականության մեջ քաղաքական կուսակցությունները աննշան դեր են խաղացել՝ մասամբ պայմանավորված Քարզայի հակազդեցությամբ[179]։ 2005 թվականի խորհրդարանական ընտրություններում քվեաթերթիկներում չէր երևում թեկնածուների կուսակցական պատկանելությունը, ուստի արդյունքները ստացվում էին ըստ թեկնածուների անձնական հեղինակության[179]։ Ընտրված պաշտոնյաների մեջ կային նախկին մոջահեդներ, իսլամական ֆունդամենտալիստներ, զինվորականներ, կոմունիստներ, հեղափոխականներ և Թալիբանի հետ գործակցող մարդիկ[180]։ Այս նույն ժամանակահատվածում Աֆղանստանը դարձել է աշխարհում 30-րդ պետությունը Ազգային ժողովում կանանց ներկայացվածության առումով[181]։ 2009 թվականից հետո, երբ նոր օրենքը սահմանել է շատ խսիտ պահանջներ կուսակցությունների գրանցման համար, կուսակցությունները սկսել են ավելի ազդեցիկ դառնալ[182]։ Օրենքի ընդունումից հետո մոտ 100 նոր կուսակցություններ են գրանցվել[183], և 2014 թվականի ընտրություններում կուսակցական ակտիվությունն աճել է, սակայն կուսակցությունների ազդեցությունը շարունակել է սահմանափակ մնալ[184]։
Աֆղանստանը վարչականորեն բաժանված է 34 նահանգների (վիլայեթներ)[185]։ Յուրաքանչյուր նահանգը ԱՄՆ վարչական շրջանի չափ է, ունի նահանգապետ և մայրաքաղաք։ Նահանգներն իրենց հերթին բաժանված է մոտ 400 շրջանների, որոնցից յուրաքանչյուրը սովորաբար իր մեջ ներառում է մի քաղաք կամ մի քանի գյուղ։ Յուրաքանչյուր շրջան ունի իր ղեկավարը։
Նահանգապետերին նշանակում է Աֆղանստանի նախագահը, իսկ շրջանների ղեկավարներին նշանակում են նահանգապետերը[186]։ Նահանգապետները Քաբուլի կենտրոնական կառավարության ներկայացուցիչներն են և պատասխանատու են նահանգների վարչական և պաշտոնական հարցերի համար։ Կան նաև նահանգային խորհուրդներ, որոնք ընտրվում են ուղղակի, ընդհանուր ընտրություններով 4 տարի ժամկետով[187]։ Նահանգային խորհուրդների գործառույթի մեջ է մտնում նահանգների զարգացման ծրագրի մշակումը և մասնակցությունը նահանգային կառավարման ինստիտուտների մշտադիտարկմանը։
Համաձայն սահամանադրության 140-րդ հոդվածի և ընտրական իրավունքի մասին նախագահական հրամանագրի, քաղաքապետերն ընտրվում են ազատ և ուղղակի ընտրություններով 4 տարի ժամկետով։ Սակայն գործնականում քաղաքապետերը նշանակվում են կառավարության կողմից[188]։
Ստորև ներկայացված են Աֆղանստանի 34 նահանգները այբբենական հերթականությամբ՝
Աֆղանստանը 1946 թվականին դարձել է ՄԱԿ-ի անդամ։ Այն ջերմ հարաբերություններ ունի ՆԱՏՕ մի շարք անդամ երկների հետ, մասնավորապես ԱՄՆ, Կանադա, Մեծ Բրիտանիա, Գերմանիա, Ավստրալիա և Թուրքիա։ 2012 թվականին ԱՄՆ-ը և Աֆղանստանը ստորագրել են Ռազմավարական գործընկերության համաձայնագիրը, որով Աֆղանստանը դարձել է ոչ ՆԱՏՕ-ի անդամ կարևոր դաշնակից[189]։ Աֆղանստանը դիվանագիտական լավ հարաբերություններ ունի ինչպես հարևան Չինաստանի, Իրանի, Պակիստանի, Տաջիկստանի, Թուրքմենստանի և Ուզբեկստանի հետ, այնպես էլ տարածաշրջանային պետություններ Բանգլադեշի, Հնդկաստանի, Ճապոնիայի, Ղազախստանի, Նեպալի, Ռուսաստանի, Հարավային Կորեայի, ԱՄԷ-ի հետ։ Աֆղանստանի արտաքին գործերի նախարարությունը շարունակում է դիվանագիտական հարաբերություններ զարգացնել աշխարհի այլ երկրների հետ։
Աֆղանստանում ՄԱԿ-ի աջակցության առաքելությունը ձևավորվել է 2002 թվականին, որի նպատակն էր օգնել պետությանը վերականգնվելու տասնամյակներ տևող պատերազմից։ Այսօր համաձայն Վճռական աջակցության գործողության, ՆԱՏՕ-ի անդամ մի շարք երկրներ Աֆղանստանում տեղակայել են շուրջ 20 000-ի հասնող զորքեր։ Հիմնական նպատակը աֆղանական Ազգային անվտանգության ուժերի մարզումն է։ Աֆղանական զինված ուժերը Պաշտպանության նախարարության հովանու ներքո են գտնվում, և դրանց մեջ են մտնում աֆղանական օդային ուժերը և աֆղանական ազգային բանակը։ Աֆղանստանի պաշտպանության համալսարանում զինված ուժերի համար կան բազմաթիվ ուսումնական հաստատություններ, այդ թվում՝ Աֆղանստանի ազգային ռազմական ակադեմիան[190]։
Աֆղանստանում իրավապահպանության հարցերով զբաղվում է Աֆղանստանի ազգային ոստիկանությունը (ԱԱՈ), որը Ներքին գործերի նախարարության մասն է կազմում։ ԱԱՈ-ն կազմված է երկու ճյուղից՝ աֆղանական Համազգեստավորված ոստիկանությունը և Սահմանային ոստիկանությունը։ Առաջինի առաքելություն է ապահովել անվտանգությունը երկրի ներսում, կանխել հանցագործությունները և պաշտպանել սեփականությունը։ Սահմանային ոստիկանությունը պատասխանատու է հարևան պետությունների հետ ազգային սահմանների անվտանգության և պահպանման համար, ինչպես նաև երկրում եղած բոլոր միջազգային օդանավակայանների համար[191]։ Աֆղանստանի հետախուզության գործակալությունը՝ Ազգային անվտանգության վարչությունը, անվտանգության հարցերով աջակցում է ԱԱՈ-ին[192]։
Աֆղանստանի բոլոր շրջանները համարվում են վտանգավոր՝ պայմանավորված ռազմական գործողություններով և ահաբեկչության հետ կապված պատահարներով։ Փրկագնի դիմաց առևանգումը և գողությունները սովորական երևույթ են խոշոր քաղաքներում։ Ամեն տարի հարյուրավոր աֆղան ոստիկաններ են սպանվում իրենց պարտականությունները կատարելիս[193]։ Աֆղանստանը նաև աշխարհում ափիոն արտադրող առաջատար պետություն է[194]։ Աֆղանստանի ափիոնի խոտաբույսից ստացվում է աշխարհում անօրինական ձևով տարածվող հերոինի ավելի քան 90%-ը, իսկ Եվրոպա մատակարարվող հերոինի ավելի քան 95%-ը[195][196]։ Աֆղանստանի Թմրանյութերի դեմ պայքարի նախարարությունը պատասխանատու է թմրաբիզնեսի մշտադիտարկման և վերացման համար։
Լրագրողները Աֆղանստանում առերեսվում են երկու սպառնալիքների հետ՝ անվտանգության ուժեր և ապստամբներ[197]։ Աֆղանական լրագրողների անվտանգության հանձնաժողովը 2017 թվականին հայտարարել է, որ աֆղանական կառավարությունը պատասխանատու է աֆղան լրագրողների վրա կատարված հարձակումների 46%-ի համար, իսկ մնացյալի համար պատասխանատու են ապստամբները[198]։
Համասեռականությունը Աֆղանստանում օրենքով արգելված է և պատժվում է մահապատժով[199]։
Աֆղանստանի ՀՆԱ-ն կազմում է 64 միլիարդ դոլար, մեկ շնչին հասնող ՀՆԱ-ն ընդամենը 2000 դոլար է։ Չնայած Աֆղանստանը ավելի քան 1 տրիլիոն դոլարի արժողությամբ օգտակար հանածոներ ունի[200]՝ այն համարվում է աշխարհի քիչ զարգացած պետություններից մեկը։ Երկիրը ներմուծում է 6 միլիարդ դոլար արժողությամբ ապրանք, սակայն արտահանում է միայն 658 միլիոն դոլար արժողությամբ ապրանք, որի հիմնական մասը կազմում են մրգերն ու ընկույզը։ Աֆղանստանի արտաքին պարտքը կազմում է նվազագույնը 1,5 միլիարդ դոլար։
Աֆղանստանի տնտեսության հիմքը կազմում է գյուղատնտեսությունը[201]։ Երկիրը հայտնի նռների, խաղողի, ծիրանի, սեխի և այլ թարմ և չորացրած մրգերի արտադրությամբ։ Այն նաև ափիոնի արտադրությամբ աշխարհում առաջատարն է։ Որոշ աղբյուրներ պնդում են, որ ափիոնի մշակումից և վաճառքից է ստացվում ազգային տնտեսության 11%-ը կա ավելին։
Մինչ բնակչության մեծ մասը ֆինանսավորում ստանում է հենց բարերարների դրամական նվիրատվությունների շնորհիվ, կառավարական բյուջեից ֆինանսավորում ստանում է բնակչության շատ քիչ հատվածը։ Մնացյալ մասը ֆինանսավորում ստանում է ՄԱԿ-ից կամ այլ հասարակական կազմակերպություններից[202]։ Աֆղանստանի Ֆինանսների նախարարությունը կենտրոնացել է եկամուտների հավաքագրման և հանրային սեկտորի ծախսերի կարգավորման վրա։ Օրինակ՝ կառավարության եկամուտները աճել են 31%-ով և 2011 թվականի մարտից մինչև 2011 թվականի մարտը հասել են 1.7 միլիարդ դոլարի։
Դա աֆղանական բանկը պետության կենտրոնական բանկն է[203], և «աֆղանին» ազգային արժույթն է (75 աֆղանին հավասար է 1 դոլարի)[204]։ Երկրում կան նաև տեղական և օտարերկրյա մի շարք բանկեր, այդ թվում Աֆղանստանի միջազգային բանկը, Քաբուլի նոր բանկը, Ազիզի բանկը, Փաշթանի բանկը, Ստանդարտ Չարթերդ բանկը և Առաջին միկրոֆինանսական բանկը։
Տնտեսական դրության բարելավման համար կարևոր դերակատարում են ունեցել 5 միլիոն հայրենադարձները, ովքեր իրենց հետ բերել են ձեռնարկատիրական հմտություններ, ինչպես նաև այդքան անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցները բիզնեսի ստեղծման համար։ Շատ աֆղաններ ներկայումս ներգրավված են շինարարական աշխատանքների մեջ, որը պետության խոշորագույն արդյունաբերություններից մեկն է[205]։ Ազգային խոշոր շինարարական նախագծերից են 35 միլիարդ դոլար արժողությամբ Նոր Քաբուլ քաղաքը՝ մայրաքաղաքի կողքին, Աինո Մենա ծրագիրը Քանդահարում, Ղազի Ամանուլլահ խան քաղաքը Ջալալաբադի մոտակայքում[206][207][208]։ Զարգացման նմանատիպ ծրագրեր սկսել են նաև Հերաթում, Մազարի Շարիֆում և այլ քաղաքներում[209]։ Որոշ հաշվարկների համաձայն շուրջ 400 000 մարդ ամեն տարի մտնում է աշխատաշուկա[210]։
Երկրի տարբեր շրջաններում սկսել են գործել փոքր ընկերություններ և գործարաններ, որոնք ոչ միայն եկամուտ են ապահովում կառավարության համար, այլև նոր աշխատատեղեր են ստեղծում։ Բիզնեսի զարգացման արդյունքում հեռահաղորդակցության ոլորտում ներդրվել է ավելի քան 1.5 միլիարդ դոլար, իսկ 2003 թվականից ի վեր ստեղծվել է ավելի քան 100 000 աշխատավայր[211]։ Աֆղանական գորգերը կրկին հայտնի են դարձել, որի շնորհիվ կարպետ վաճառողները հեշտորեն աշխատանք են գտնում։
Աֆղանստանը Առևտրի համաշխարհային կազմակերպության, Տարածաշրջանային համագործակցության համար Հարավային Ասիայի Ասոցիացիայի, Տնտեսական համագործակցության կազմակերպության և Իսլամական համագործակցության կազմակերպության տնտեսության անդամ է։ Շանհայի համագործակցության կազմակերպությունում դիտորդի կարգավիճակ ունի։ 2011 թվականին արտաքին գործերի նախարար Զալմայի Ռասուլին լրատվամիջոցերին տված հարցազրույցում ասել է, որ «ազգի նպատակն է հասնել աֆղանական այնպիսի տնտեսության, որի աճը հիմնվում է առևտրի, անհատ ձեռներեցության և ներդրումների վրա»[212]։
Բրուքինգս ինստիտուտից Մայքլ Օ՛Հանլոնը հաշվարկել է, որ եթե Աֆղանստանը հանքարդյունաբերության շնորհիվ տարեկան 10 միլիարդ դոլար եկամուտ ստանար, ապա ՀՆԱ-ն կկրկնապատկվեր և կայուն ու երկարաժամկետ ֆինանսներ կապահովեր աֆղանական ավտանգության ուժերի և այլ խիստ անհրաժեշտությունների համար[213]։
Միացյալ Նահանգների երկրաբանական հետազոտության հաշվարկների համաձայն 2006 թվականին Աֆղանստանի հյուսիսում եղել է 460 մլն մ³ նավթ, 440 մլրդ մ³ բնական գազ և 67 մլրդ լիտր բնական գազի կոնդենսատ[214]։ 2011 թվականին Աֆղանստանը նավթի ուսումնասիրությունների համաձայնագիր է կնքել Չինաստանի ազգային նավթային կորպորացիայի հետ հյուսիսում Ամուդարյա գետի երկայնքով երեք նավթային հանքահորերի զարգացման համար[215]։
Երկիրն ունի լիթիումի, պղնձի, ոսկու, ածուխի, երկաթի և այլ հանքանյութերի հարուստ պաշարներ[216]։ Հելմանդի նահանգում գտնվող Կարնաշին քարբոնատիտը պարունակում է 1 մլն տոննա քիչ հանդիպող երկրային տարրեր[217]։ 2007 թվականին Այնակ պղնձահանքը 30 տարի ժամկետով վարձակալությամբ տրվել է Չինական մետալուրգիական խմբին 3 մլրդ դոլարով[218]։ Սա Աֆղանստանի պատմության մեջ օտարերկրյա ամենախոշոր ներդրումն է և մասնավոր բիզնես ձեռնարկությունը[219]։ Steel Authority of India-ն իրավունք է ստացել զարգացնելու Հաջիգակի երկաթի հանքաքարի հսկայական պաշարները[220]։ Կառավարական պաշտոնյաների հաշվարկների համաձայն պետության ձեռք չտրված հանքանյութերի պաշարների 30%-ը արժեք 1 տրիլիոն դոլար[148]։ Պաշտոնյաներից մեկը հայտարարել է, որ «սա կարող է դառնալ աֆղանական տնտեսության հենասյունը», իսկ Պենտագոնի հուշագրում ասվում է, որ Աֆղանստանը «կարող է դառնալ լիթիումի Սաուդյան Արաբիան»[221]։ 2011 թվականին CSM-ը զեկուցել է, որ «ԱՄՆ և այլ Արևմտյան երկրներ, որոնք կրել են Աֆղանական պատերազմի վնասները, ակնհայտորեն չեն մասնակցել Աֆղանստանի հանքային պաշարները ձեռք բերելու գործընթացին՝ թողնելով այն հիմնականում տարածաշրջանային հզոր պետություններին»[222]։
Օդային տրանսպորտը Աֆղանստանում ապահովում է ազգային Արիանա ավիաընկերությունը[223], ինչպես նաև մասնավոր Քամ Էյր ընկերությունը։ Այլ երկրների ավիաընկերություններ ևս չվերթներ են ապահովում են դեպի Աֆղանստան և հակառակը։ Դրանցից են՝ Air Inida, Emirates Airline, Gulf Air, Iran Aseman Airlines, Pakistan International Airlines, Turkish Airlines:
Աֆղանստանում կան 4 միջազգային օդանավակայաններ՝ Համիդ Քարզայի միջազգային օդանավակայան (նախկինում Քաբուլի միջազգային օդանավակայան), Քանդահարի միջազգային օդանավակայան, Հերաթի միջազգային օդանավակայան և Մազարի Շարիֆի միջազգային օդանավակայան։ Կան նաև տեղական օդանավակայաններ, որոնց թիվը 43 է։
Աֆղանստանում կա երեք երկաթգիծ՝ 75 կմ երկարությամբ երկաթգիծը, որը ձգվում է Մազարի Շարիֆից մինչև Ուզբեկստանի սահման[224], 10 կմ երկարությամբ երկաթգիծը, որը ձգվում է Թորաղունդիից մինչև Թուրքմենստանի սահման (որտեղից այն շարունակվում է՝ դառնալով Թուրքմենական երկաթուղու մասը), և Ագինայից թուրքմենական սահմանը հատելով Քերքի գնացող կարճ երկաթգիծը, որը ծրագրվում է ընդլայնել Աֆղանստանի տարածքով[225]։ Այս երկաթգծերն օգտագործվում եմ միայն բեռնափոխադրումների համար։ 2019 թվականի դրությամբ կառուցվում է մի նոր երկաթգիծը, որը ձգվում է Խաֆից (Իրան) դեպի Հերաթ (արևմտյան Աֆղանստան), և նախատեսված է ինչպես բեռնափոխադրումների, այնպես էլ ուղևորափոխադրումների համար[226][227]։ Երկաթգծի ավելի քան 125 կմ լինելու է աֆղանական հատվածում[228][229]։ Երկրում հավելյալ երկաթգծեր կառուցել տարբեր առաջարկներ կան[230]։
Աֆղանստանի ամենակարևոր ճանապարհը մայրուղի 1-ն է, որը կոչվում է Օղակաձև ճանապարհ։ Այն ձգվում է 3210 կմ և իրար է կապում 4 խոշոր քաղաքներ՝ Քաբուլ, Ղազնի, Քանդահար և Հերաթ[231]։ Մայրուղի 1-ի կարևոր մասն է կազմում Սալանգի թունելը, որի կառուցման աշխատանքներն ավարտվել են 1964 թվականին։ Այս թունելը անցնում է Հինդուկուշի լեռնաշղթայով և միավորում Աֆղանստանի հյուսիսային և հարավային շրջանները[232]։ Ավտոբուսով երթևեկելը Աֆղանստանում վտանգավոր է համարվում՝ պայմանավորված ռազմական գործողություններով[233]։ Աֆղանական ճանապարհների և մայրուղիների վրա ճանապարհատրանսպորտային պատահարները սովորական երևույթ են, մասնավորապես Քաբուլ-Քանդահար և Քաբուլ-Ջալալաբադ ճանապարհներին[234]։
Համաձայն Մարդկանց զարգացման ինդեքսի Աֆղանստանը աշխարհի ամենաքիչ զարգացած երկրների ցանկում 15-րդն է։ Կյանքի միջին տևողությունը 60 տարի է[235][236]։ Մայրական մահացության ցուցանիշը յուրաքանչյուր 100 000 ծնունդից 396 է, իսկ մանկական մահացությունը 1000 ծնունդից 66-ից[236] 112,8 է։ Առողջապահության նախարարությունը նախատեսում է մինչև 2020 թվականը մանկական մահացության ցուցանիշը 100 000-ի մեջ հասցնել 400-ի։ Երկրում կա ավելի քան 3000 մանկաբարձ, միևնույն ժամանակ տարեկան 300-400 մանկաբարձ է վերապատրաստվում[237]։
Աֆղանստանում կան շուրջ 100 հիվանդանոցներ[238], սակայն լավագույն բժշկական պայմանները հասանելի են միայն Քաբուլում։ Քաբուլում գտնվող Երեխաների համար ֆրանսիական բժշկական ինստիտուտը և Ինդիրա Գանդիի անվան մանկական հիվանդանոցը երկրի ամենաառաջատար մանկական հիվանդանոցներն են։ Քաբուլի այլ առաջատար հիվանդանոցներից են Ջամհուրիյաթ հիվանդանոցը և Ջիննահ հիվանդանոցը[239]։ Չնայած այս ամենին՝ շատ աֆղաններ մեկնում են Պակիստան և Հնդկաստան՝ ստանալու առաջատար բժշկական օգնություն։
2006 թվականին հայտարարվել է, որ աֆղան բնակչության գրեթե 60%-ը ապրում է մոտակա բժշկական հաստատությունից 2 ժամ հեռավորության վրա[240]։ Հաշմանդամության ցուցանիշն Աֆղանստանում ևս շատ բարձր է՝ պայմանավորված տասնամյակներ տևող պատերազմով[241]։ Վերջերս տարածված զեկույցի համաձայն շուրջ 80 000 մարդ չունի վերջույթներ[242][243]։ Կառավարության ենթակառուցվածքների հետ համագործակցելով՝ հասարակական բարեգործական այնպիսի կազմակերպություններ, ինչպիսիք են Save the Children և Mahboba's Promise-ը, օգնում են որբերին[244]։ Ժողովրդագրական և առողջապահական հետազոտությունները աշխատում է Առողջապահության կառավարման հնդկական ինստիտուտի հետ և Աֆղանստանում իրականացնում է հետազոտություն՝ կենտրոնանալով մայրական մահացությունների վրա[245]։
Աֆղանստանում կրթական համակարգը ներառում է 12-ամյա կրթություն և բարձրագույն կրթություն, որը վերահսկվում է Կրթության նախարարության և Բարձրագույն կրթության նախարարության կողմից։ Երկրում կան ավելի քան 16 000 դպրոցներ և 9 մլն ուսանողներ։ Ուսանողների 60%-ը տղամարդիկ են, իսկ 40%-ը՝ կանայք։ Ավելի քան 174 000 ուսանողներ սովորում են երկրի տարբեր համալսարաններում։ Նրանց 21%-ը կանայք են[246]։ Կրթության նախկ%ին նախարար Ղուլամ Ֆարուք Վարդակը հայտարարել է, որ 8000 դպրոցների կառուցումը անհրաժեշտություն է, որի շնորհիվ մյուս երեխաներն էլ հնարավորություն կունենան ֆորմալ կրթություն ստանալ[247]։
Աֆղանստանի առաջատար համալսարաններն են Աֆղանստանի ամերիկյան համալսարանը, Քաբուլի համալսարանը, որոնք երկուսն էլ գտնվում են Քաբուլում։ Աֆղանստանի ազգային ռազմական ակադեմիան, որը ստեղծվել է ԱՄՆ Ռազմական ակադեմիայի նմանությամբ, քառամյա ռազմական ինստիտուտ է, որը ավարտողները դառնում են Աֆղանստանի Զինված ուժերի մասը։ Աֆղանստանի պաշտպանության համալսարանը կառուցվել է Կարգայի մոտակայքում՝ Քաբուլում։ Քաբուլից դուրս գտնվող այլ առաջատար համալսարաններից են Քանդահարի համալսարանը հարավում, Հերաթի համալսարանը հյուսիս արևմուտքում, Բալխի համալսարանը և Քունդուզի համալսարանը հյուսիսում, Նանգահարի համալսարանը և Խոսթի համալսարանը արևելքում։ ԱՄՆ ստեղծում է 6 կրթական ֆակուլտետ, 5 քոլեջ գավառական ուսուցիչների վերապատրաստման համար, Քաբուլում երկու մեծ միջնակարգ դպրոց և մեկ դպրոց Ջալալաբադում։
Գրագիտության մակարդակը ամբողջ բնակչության շրջանում 38.2% է (տղամարդիկ՝ 52%, կանայք՝ 24.2%): 2010 թվականին ԱՄՆ-ը Աֆղանստանում ստեղծել է Լինքոլնի ուսուցման մի շարք կենտրոններ։ Այս կենտրոններում կա անգլերենի ուսուցման դասընթացներ, գրադարանային պայմաններ, ծրագրավորման համար նախատեսված սրահներ, ինտերնետի հասանելիություն և կրթական ու խորհրդատվական ծառայություններ։ Ծրագրի նպատակն է հասնել նրան, որ յուրաքանչյուր վայրում ամեն ամիս նվազագույնը 4000 աֆղանցի հաճախի այդ կենտրոններ[248][249]։ Աֆղանստանի անվտանգության ուժերին ապահովում են գրագիտության տարածման համար պարտադիր դասընթացներով[250]։ Ավելին՝ Baghch-e-Simsim-ի (հիմնված ամերիկյան Քնջութի փողոցի վրա) նպատակն է զարգացնել կրթության նկատմամբ հետաքրքրությունը աֆղանցի երեխաների շրջանում։ 2017 թվականին Ղազախստանը սկսել է զարգացման աջակցության պաշտոնական մի ծրագիր, որը աֆղանցի կանանց ապահովում է ղազախական համալսարաններում կրթության հնարավորությամբ։ Ծրագրի նպատակն է ուժեղացնել աֆղան կանանց անկախությունը տնտեսական ոլորտում՝ Ղազախստանի առաջատար կրթական հաստատություններում ապահովելով նրանց կրթության հնարավորությամբ հանրային կառավարման և առողջապահության ոլորտներում[251]։
Աֆղանստանում գիտական առաջին հիմնարկությունները ստեղծվել են երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ։ Բնական և տեխնիկական գիտությունների բնագավառում ազգային կադրեր են պատրաստում հիմնականում Քաբուլի համալսարանում։ Աֆղան առաջին գիտնականների թվում են՝ Մուհամմեդ Անասը, Աբդուլագիմ Զիյաին, Աբդուլզաֆար Կակարը, Մուհամմեդ Ֆաքարը, Մուհամմեդ Սիդդիկը։ 1960 թվականին Քաբուլում ստեղծվել է գիտաքիմիական կենտրոն՝ բնական գիտությունների ակադեմիայի նախահիմքը։ Ընդլայնվում են գիտահետազոտական աշխատանքները ջրաբանության, գյուղատնտեսության, երկրաբանության, բժշկության և այլ բնագավառներում։ Մի շարք գիտական լաբորատորիաներ են ստեղծել ՄԱԿ-ի մասնագիտացված հիմնարկությունները։ Բնական հարստությունների ուսումնասիրման ուղղությամբ զգալի աշխատանքներ են կատարել արտասահմանյան արշավախմբերն ու գիտնականները։ Մինչև Դուրանիական իշխանության կազմավորումը (1747) աֆղանական պատմագրությունը ներկայացվում էր գլխավորապես աֆղանական առանձին ցեղերի կամ ցեղախմբերի պատմությանը նվիրված երկերով։ 18-րդ դարի երկրորդ կեսից մեծ տեղ են գրավում աֆղան ժողովրդի պատմության իրադարձությունները։ Ժամանակակից պատմագրությունը սկսել է ձևավորվել անկախություն ստանալուց հետո (1919)։ Զգալի ուշադրություն է դարձվում Աֆղանստանի միջնադարյան և նոր ժամանակների պատմությանը։ 1950-1960-ական թթ․ սկսած առավել ուշադրություն է նվիրվում Աֆղանստանի նորագույն պատմության ուսումնասիրությանը։ Աֆղան պատմաբաններ Ահմադ Ալի Կոխգադը, Աբդուլհայ Հաբիբին, Մուհամմեդ Օսման Սիդղին, Ալի Ահմադ Նաիմին, Աբդուռաուֆ Բենավան, Միր Գուլյամ Մուհամմեդ Գուբարը, Շահ Վալին, Մուհամմեդ Ալին և ուրիշներ մեծ ներդրում ունեն Աֆղանստանի պատմության ուսումնասիրության գործում։
Աֆղանստանում հիմնականում տարածված է ցեղային հասարակությունը, որը տարբեր շրջաններում ունի իրեն հատուկ ենթամշակույթ։ Նրանց պատմությունը հետ է գնում ընդհուպ մինչև Աքեմենյան կայսրության շրջան մ.թ.ա. 500 թվական[252]։ Հարավային և արևելյան շրջաններում մարդիկ ապրում են՝ հետևելով փաշթուն մշակույթին[253]։ Փաշթունները (և բալոխները) մեծապես կապված են Հարավային Ասիայի մշակույթին։ Մնացյալ աֆղանները կրում են պարսկական և թյուրքական մշակութային տարրեր։ Շատ ոչ փաշթուններ, ովքեր ապրում են փաշթունների մոտակայքում, սկսել են ընդունել աֆղանական մշակույթի տարրեր մի գործընթացքում, որը կոչվում է փաշթունացում, մինչդեռ որոշ փաշթուններ էլ պարսկացման միտումներ ունեն։ Նրանք, ովքեր ամենաքիչը 30 տարի ապրել են Պակիստանում և Իրանում, ավելի շատ են կրել իրենց վրա հարևան ազգերի մշակույթների ազդեցությունը։
Աֆղանցիներին բնորոշ հատկանիշներից են ներողամտությունն ու ըմբռնողականությունը, նրանց համար շատ կարևոր է պատիվը, ցեղին հավատարմությունը և պատրաստակամությունը օգտագործել ուժեր վեճերը լուծելու համար։ Այն պատճառով, որ ցեղային պատերազմը և ներքին երկպառակտչությունը մշտապես եղել է նրանց գլխավոր զբաղմունքներից մեկը, օտարների համար դժվար է եղել նվաճել նրանց։ Հետազոտողներից մեկը նշում է, որ ցեղային համակարգը լավագույն տարբերակն է բարդ աշխարհագրություն ունեցող երկրներում և նյութականին կարևորություն տվող հասարակությունում մեծ խմբերով մարդկանց կազմակերպման համար[254]։ Կան աֆղանական տարբեր ցեղեր, ըստ որոշ հաշվարկների շուրջ 2-3 մլն քոչվորներ[255]։
Ազգը ունի խառը պատմություն, որը պահպանվել է ներկայիս մշակույթների մեջ կամ արտահայտվել է տարբեր լեզուների և հուշարձանների տեսքով։ Սակայն պատմական բազմաթիվ հուշարձաններ մեր օրերում վնասվել են[256]։ Թալիբանի կողմից ոչնչացվել են երկու Բամիան բուդդաները՝ կռապաշտության պատճառաբանությամբ։ Չնայած դրան՝ հնէաբանները կարողացել են գտնել բուդդայական հետքեր երկրի տարբեր մասերում, որոնցից շատերը թվագրվում են 2-րդ դարով[257][258]։ Սա ապացուցում է, որ բուդդիզմը տարածված է եղել Աֆղանստանում։ Այլ պատմական վայրերից են Հերաթ, Քանդահար, Ղազնի, Մազարի Շարիֆ և Զարանջ քաղաքները։ Հարի գետի վրա Ջամի մինարեթը համարվում է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգություն։ Մուհամմադ մարգարեի կրած ժամացույցը պահպանվում է Ժամացույցի մզկիթում՝ Քանդահարում, որը ստեղծվել է Ալեքսանդր Մակեդոնացու կողմից և եղել է Աֆղանստանի առաջին մայրաքաղաքը։ Վերջին տարիներին վերանորոգվել է Հերաթի արևմտյան մասում գտնվող Ալեքսանդրի միջնաբերդը։ Այն շատ հայտնի վայր է զբոսաշրջիկների շրջանում։ Երկրի հյուսիսային մասում է գտնվում Ալիի սրբավայրը, որը, ըստ որոշ մարդկանց, այն վայրն է, որտեղ թաղված է Ալին։ Աֆղանստանի ազգային թանգարանը գտնվում է Քաբուլում։
Համաշխարհային իրավունքի համաձայն Աֆղանստանի կանանց 90%-ը ենթարկվում է ֆիզիկական, սեռական, հոգեբանական բռնության և հարկադրված ամուսնության։ Այս հանցագործությունները կատարվում են զոհի ընտանիքի կողմից[259]։
2009 թվականին կանանց նկատմամբ բռնության դեմ օրենքի առաջարկը անցկացվել է միմիայն թագավորական հրամանագրի միջոցով[259]։
2018 թվականին Ամնեսթի ինթերնեշնլը հայտարարել է, որ կանանց դեմ բռնությունը կազմակերպվում է ինչպես պետական, այնպես էլ ոչ պետական դերակատարների կողմից[260]։
Աֆղան կանայք կարող են կրթություն ստանալ Ղազախստանում Եվրամիության և Ղազախստանի կողմից համատեղ ներդրված կրթական ծրագրի շրջանակներում։ Սա Ղազախստանի կողմից նախաձեռնված բազմաթիվ ծրագրերից մեկն է, որի նպատակն է պաշտպանել կանանց իրավունքները Աֆղանստանում։ 2018 թվականի սեպտեմբերի 5-ին Ղազախստանի մայրաքաղաքում տեղի է ունեցել «Կանանց հզորացումը Աֆղանստանում» վերնագրով տարածաշրջանային համաժողովը, որը միավորել է համաշխարհային առաջնորդների՝ գտնելու ճանապարհներ աֆղան կանանց իրավունքների պաշտպանության համար[261]։
2012 թվականին Աֆղանստանում գրանցվել է պատվի սպանության 240 դեպք, սակայն կարծիքներ կան, որ ընդհանուր թվաքանակը շատ ավելին է։ Կատարված պատվի սպանությունների 21%-ը իրականացվել է զոհերի ամուսինների կողմից, 7%-ը՝ եղբայրների, 4%-ը՝ հայրերի, իսկ մնացածը՝ բարեկամների[262][263]։
2017 թվականի մայիսին Աֆղանստանում ՄԱԿ-ի աջակցության առաքելությունը հանգել է եզրակացության, որ պատվի սպանությունների և կանանց սպանությունների դեպքերի մեծագույն մասի դեպքում իրականացնողները չեն պատժվել[264]։
Աֆղանստանն ունի շուրջ 150 ռադիոալիքներ և 50 հեռուստաալիք, որի մեջ է մտնում նաև պետական RTA TV և բազմաթիվ մասնավոր ալիքներ, ինչպես օրինակ ՏՕԼՕ-ն և Շամշադ TV: Աֆղանական առաջին թերթը հրատարակվել է 1906 թվականին։ Մինչև 1920-ական թվականները ռադիո Քաբուլը հեռարձակել է տեղական ռադիոհաղորդումները։ Հեռուստահաղորդումները սկսել են հեռարձակվել 1970-ականների սկզբից։ Ամերիկայի ձայնը, BBC-ը և Ազատ Եվրոպա ռադիոն/Ազատություն ռադիոն հեռարձակվել են Աֆղանստանի 2 պաշտոնական լեզուներով։
2002 թվականից ի վեր մամուլի սահմանափակումները աստիճանաբար վերացվել են, և մասնավոր լրատվամիջոցները սկսել են ավելանալ։ Մամուլի և խոսքի ազատությունը ամրագրվել է 2004 թվականի սահմանդրության մեջ, գրաքննությունն արգելվել է։ Չնայած դրան՝ անհատների անվանարկումը կամ իսլամի սկզբունքներին հակառակ նյութերի ստեղծումն արգելված է։ Աֆղանական կառավարությունը նշում է լրատվամիջոցների ոլորտում գրանցված աճը՝ իբրև իր նվաճումներից մեկը[265]։ 2019 թվականին Լրագրողների առանց սահմաններին, հիմնվելով Մամուլի ազատության ինդեքսի վրա, 179 երկրների շարքում Աֆղանստանին տվել է 121-րդ տեղը[266][267]։
Քաբուլ քաղաքտ բազմաթիվ երաժիշտների՝ ինչպես ավանդական, այնպես էլ ժամանակակից աֆղանական երաժշտության գիտակների տունն է եղել։ Ավանդական երաժշտությունը հատկապես տարածված է Նովրուզի (Նոր տարի), ինչպես նաև Ազգային անկախության օրերին։ Աֆղան հայտնի երաժիշտներից են Ահմադ Զահիրը, Նաշենասը, Ուսթադ Սարահանգը, Սարբանը, Ուբայդուլլահ Ջանը, Ֆարհադ Դարյան և Նաղման[268]։ Աֆղանները տարիներ շարունակ դիտել են հնդկական Բոլիվուդի ֆիլմերը և լսել դրանց երգերը։ Բոլիվուդի շատ աստղեր արմատներով Աֆղանստանից են, այդ թվում Սալման խանը, Սայիֆ Ալի խանը, շահ Ռուխ խանը, Աամիր խանը, Ֆերոզ խանը, Քադեր խանը, Նասերուդդին շահը, Զարինե խանը, Սելինա Ջայթլին և շատ ուրիշներ։ Մի շարք բոլիվուդյան ֆիլմեր նկարահանվել են Աֆղանստանում, այդ թվում Դարմաթմա, Խուդա Գավահ, Փախուստ Թալիբանից և Քաբուլի ճեպընթաց։
Հեռահաղորդակցությունն Աֆղանստանում ապահովվում է Afghan Telecom, Afghan Wireless, Etisalat, MTN Group և Roshan-ի կողմից։ Երկիրն օգտագործում է իր սեփական արբանյակը, որը կոչվում է Աֆղանստան 1։ Այն ապահովում է միլիոնավոր մարդկանց հեռախոսի, համացանցի և հեռուստացույցի ծառայությունները։ Քաղաքացիական պատերազմին հաջորդած տարիներին մինչև 2001 թվականը հեռահաղորդկցությունը գոյություն չուներ, սակայն մինչև 2016 թվականը այն վերաճել էր 2 միլիարդ դոլար արժողությամբ արդյունաբերության՝ ունենալով 22 միլիոն բջջային հեռախոսի բաժանորդ և 5 միլիոն ինտերնետ օգտագործող։ Այս ոլորտում աշխատում է 120 000 մարդ[269]։
Աֆղանական խոհանոցը հիմնականում կազմված է ցորենից, գարուց, բրնձից և եգիպտացորենից։ Բացի այդ շատ տարածված են մրգերն ու բանջարեղենը, ինչպես նաև կանթամթերքը՝ կաթ, մածուն և շիճուկ։ Քաբուլի փլավը Աֆղանստանի ազգային ուտելիքն է[270]։ Ազգի խոհարարական յուրահատկություններն արտահայտում են նրա էթնիկ և աշխարհագրական բազմազանությունը[271]։ Աֆղանստանը այժմ հայտնի է իր բարձրորակ նռներով, խաղողով և քաղցր սեխով[272]։
Աֆղանական մշակույթի ամենակարևոր մասն են կազմում դասական պարսկական և փաշթո պոեզիան։ Հինգշաբթի օրերը ավանդաբար «պոեզիայի երեկոյի» օրեր են Հերաթ քաղաքում, որտեղ տղամարդիկ, կանայք և երեխաները հավաքվում են և անգիր արտասանում հին և ժամանակակից բանաստեղծությունները[273]։ Պոեզիան մշտապես եղել է տարածաշրջանում կրթական հիմնական հենսյուներից մեկը այն աստիճան, որը ձուլվել է մշակույթին։ Հայտնի բանաստեղծներից են Ռումին, Ռաբիա Բալխին, Սանային, Ջամին, Խուշալ Խան Խաթաքին, Ռահման Բաբան, Խալիլուլահ Խալիլը և Փարվեն Փաժվաքը[274]։
_vs_Jeje_Lalpekhlua_(in_blue_uniform).jpg)
.jpg)
Աֆղանստանում սպորտային հարցերով զբաղվում է Աֆղանստանի սպորտի ֆեդերացիան։ Երկրում ամենահայտնի սպորտաձևերն են կրիկետը և ֆուտբոլը[275][276]։ Աֆղանստանի սպորտի ֆեդերացիան աջակցում է ֆուտբոլի, կրիկետի, բասկետբոլի, գոլֆի, ձեռքի գնդակի, բռնցքամարտի, թեկվանդոյի, ծանրամարտի, բոդիբիլդինգի, չմշկասահքի, բոուլինգի, շախմատի, սնուկերի և այլ սպորտաձևերի տարածմանը։
Աստիճանաբար Աֆղանստանի սպորտային հավաքականները սկսել են միջազգային միջոցառումներում տիտղոսներ ստանալ։ 2010 թվականի Հարավային Ասիայի խաղերում բասկետբոլի հավաքականը զբաղեցրել է առաջին հորիզոնականը[277]։ Նույն տարում կրիկետի հավաքականը հաղթել է 2009-2010 Կրիկետի միջազգային խորհրդի (ԿՄԽ) միջցամաքային գաավթի խաղերում[278]։ 2012 թվականին 3 ընդդեմ 3-ի բասկետբոլի հավաքականը ոսկե մեդալ է ստացել 2012 թվականի Լողափի ասիական խաղերում։ 2013 թվականին Աֆղանստանի ֆուտբոլի հավաքականը հաղթել է Հարավային Ասիայի ֆուտբոլի ֆեդերացիայի առաջնությունում[279]։
Աֆղանստանի կրիկետի հավաքականը, որը ձևավորվել է 2001 թվականին, մասնակցել է 2009 թվականի ԿՄԽ գավաթի որակավորմանը, 2010 թվականի ԿՄԽ աշխարհի կրիկետի լիգայի առաջին դիվիզիոնին և 2010 թվականի ԿՄԽ համաշխարհային Քսան20-ին։ Աֆղանստանը հաղթել է 2007, 2009, 2011 և 2013 թվականների Կրիկետի ասիական խորհրդի Քսան20 գավաթում։ Ի վերջո հավաքականը կարողացել է հաղթահարել և մասնակցել 2015 թվականի Կրիկետի աշխարհի գավաթին[280]։ Աֆղանստանի կրիկետի խորհուրդը այս սպորտաձևի ղեկավար մարմինն է, իսկ կենտրոնակայանը գտնվում է Քաբուլում։ Ալոքոզայի Քաբուլի կրիկետի միջազգային դաշտը հիմնական մարզադաշտն է կրիկետի համար։ Կան նաև բազմաթիվ այլ մարզադաշտեր, այդ թվում Ջալալաբադի մոտակայքում գտնվող Ղազի Ամանուլլահ խանի կրիկետի միջազգային մարզադաշտը։ Տեղական կրիկետի խաղերին մասնակցում են տարբեր նահանգների հավաքականները։
Աֆղանստանի ֆուտբոլի ազգային հավաքականը 1941 թվականից ի վեր մասնակցել է ֆուտբոլի միջազգային խաղերին[281]։ Տնային հանդիպումները անցկացվում են Քաբուլի Ղազի մարզադաշտում։ Ֆուտբոլային հարցերով զբաղվում է Աֆղանստանի ֆուտբոլի ֆեդերացիան։ Ազգային հավաքականը երբեք չի մասնակցել կամ որակավորվել ՖԻՖԱ-ի աշխարհի գավաթի համար, սակայն 2013 թվականին շահել է միջազգային ֆուտբոլի գավաթ[279]։ Աֆղանստանն ունի նաև ֆուտզալի ազգային հավաքական։
Աֆղանստանի ավանդական և ազգային սպորտաձևը բուզքաշին է, որը հատկապես տարածված է հյուսիսային աֆղանների շրջանում։ Այն շատ նման է պոլոյին, խաղում են ձիավորները երկու խմբով։ Յուրաքանչյուրը փորձում է բռնել և պահել այծի մարմինը[282]։ Աֆղանական որսաշունը ծագել է Աֆղանստանում և նախկինում օգտագործվել է գայլորսության ժամանակ։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
