Լաջվարդ

Լաջվարդ կամ կապույտ քար, մուգ կապույտ կիսաթանկարժեք քար, որը հնուց գնահատվում է իր վառ գունավորման համար։ Լաջվարդ դեռ մ.թ.ա. 7-րդ հազարամյակում^[1] արդյունահանում էին Սար-ի Սանգի հանքահորերից^[2] և Աֆղանստանի հյուսիս արևելյան հատվածում գտնվող Բադախշան նահանգի այլ հանքահորերից։ Լաջվարդի ուլունքներ են հայտնաբերվել Մեհրգարհի, Կովկասի և նույնիսկ Մավրիտանիայի նեոլիթյան գերեզմանատեղերում։ Այն օգտագործվել է նաև Թութենհամոնի (1341–1323 BC) թաղման դիմակի ունքերը նկարելու համար^[3]։

Լաջվարդ
Լաջվարդն իր բնական վիճակում, Աֆղանստան
Ընդհանուր
Կատեգորիա	Ապար
Բանաձև (կրկնվող միավորը)	տարբեր միներալների խառնուրդ, որտեղ լազուրիտը հիմնական բաղադրիչն է
Նույնականացում
Գույն	Կապույտ, սպիտակ կալցիտ և մեղրագույն պիրիտ բծերով
Բյուրեղային համակարգ	Ոչ մի, քանի որ լաջվարդը ապար է։ Հիմնական բաղադրիչ լազուրիտը հաճախ հանդես է գալիս տասներկուանիստի տեսքով
Բեկում	կենտ-կոնխոիդալ
Մոոսի կարծրություն	5–5.5
Փայլ	խամրած
Շերտեր	վառ կապույտ
Ձգողականություն	2.7–2.9
Բեկման ցուցանիշ	1.5
Ենթակատեգորիա	փոխակերպված ապար

Միջին դարերի ավարտին լաջվարդն սկսում է արտահանվել Եվրոպա, որտեղ այն փոշիացնում են՝ ստանալով ծովազվարթ (ուլտրամարին) ներկը, որը կապույտ գունանյութերից ամենաթանկարժեքն էր։ Այն օգտագործվել է Վերածննդի և Բարոկկոյի ամենահայտնի նկարիչների կողմից՝ Մազաչչո, Պերուջինո, Տիցիան և Վերմեեր։ Նրանով ներկել են կենտրոնական կերպարների և հատկապես Մարիամ Աստվածածնի զգեստը։

Ներկայումս, հյուսիսային Աֆղանստանի և Պակիստանի հանքահորերը դեռ մնում են լաջվարդի ամենամեծ աղբյուրը։ Կարևոր են նաև Ռուսաստանի Բայկալ լճի արևմտյան հատվածում և Չիլիի Անդերում գտնվող հանքահորերը։ Քիչ քանակությամբ լաջվարդ է արդյունահանվում Իտալիայում, Մոնղոլիայում, ԱՄՆ-ում և Կանադայում^[4]։

Ծագումնաբանություն

Հայերենում լաջվարդ բառը (գրաբարում՝ լազուարդ) ծագել է պարսկերեն لاجورد lājavard, բառից, որը պարսկերեն քարի անվանումն է^[5] և այն վայրը, որտեղից արդյունահանում էին լաջվարդը^[6][7][8]։

Հայերենում «լազուր» գույնն արտահայտող բառը ծագել է քարի անվանումից։

Գիտություն և կիրառություն

• 
  Նմուշ Աղֆանիստանի Սար-ի Սանգ հանքահորից, որտեղից լաջվարդ է արդյունահանվել դեռ մ.թ.ա. 7-րդ հազարամյակում:
• 
  Ծովազվարթ գունանյութը, որը բնական ճանապարհով ստացվում է փոշիացված լաջվարդից: Ուլտրամարինը կամ ծովազվարթը Վերածննդի ժամանակ ամենաթանկարժեք կապույտ գունանյութն էր:

Բաղադրություն

Լաջվարդն ապար է, որի հիմնական բաղադրությունը լազուրիտն է^[9] (25% - 40%), որը ունի (Na,Ca)₈(AlSiO₄)₆(S,SO₄,Cl)_1-2^[10] քիմիական բանաձևը։ Լաջվարդը պարունակում է նաև կալցիտ (սպիտակ), սոդալիտ (կապույտ) և պիրիտ (մետաղական դեղին)։ Այլ բաղադրիչներից են՝ աուգիտ, դիոպսիդ, էնստատիտ, միկա, հաույնիտ և այլն։ Լաջվարդը սովորաբար առկա է բյուրեղների տեսքով։

Գույն

Վառ կապույտ գունավորումը պայմանավորված է բյուրեղում եռածծմբի (S
3) ռադիկալ անիոնի առկայությամբ^[11]։

Կիրառություն

Լաջվարդը շատ լավ հղկվում է, որի պատճառով օգտագործվում է զարդերում, փորագրություններում, խճանկարներում, նախշազարդերում, փոքր քանդակներում և անոթներում։ Փոշիացված այն օգտագործվում է ուլտարամարին գունանյութի պատրաստման մեջ, որը լայնորեն կիրառվել է Վերածննդի որմնանկարներում և յուղանկարներում։ Այն դադարեց կիրառվել յուղանկարներում 19-րդ դարում, երբ արհեստական ճանապարհով ստացվեց ներկի սինթետիկ տարբերակը։

Լաջվարդի արհեստական տարբերակը սինթեզվում է Գիլսոնի գործընթացի ընթացքում, որի ժամանակ ստանում են արհեստական ծովազվարթ և ցինկի հիդրոֆոսֆատ^[12]։

• 
  Միջագետքից գտնված կախազարդ՝ պատրաստված լաջվարդից, մոտ մ.թ.ա. 2900 թվական:
• 
  Լաջվարդից անոթ, Իրան, մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակի ավարտ և 2-րդ հազարամյակի սկիզբ:
• 
  Էբիհ-Իլի արձանի խոշոր պլանով լուսանկարը, մ.թ.ա. 25-րդ դար:
• 
  Թութանհամոնի թաղման դիմակը (մ.թ.ա. 1341-1323), լաջվարդով է նկարվել փարավոնի ունքերը:
• 
  Փղի քանդակ բարձր որակի լաջվարդից:
• 
  Լաջվարդից պատրաստված քանդակ՝ լեռների պատկերով, չինական Քինգ արքայատոհմ (1644-1912):
• 
  Մարգարտե ականջօղով աղջիկը, հոլանդացի նկարիչ Յան Վերմեերի մոտավորապես 1665 թվականի գեղանկարն է, որտեղ նկարիչն օգտագործել է ուլտրամարին:
• 
  Սանկտ Պետերբուրգի Էրմիտաժում գտնվող 2 մետր բարձրությամբ լաջվարդե կուժ:

Ծանոթագրություններ

1. Moorey, Peter Roger (1999). Ancient Mesopotamian Materials and Industries: the Archaeological Evidence. Eisenbrauns. էջեր 86–87. ISBN 978-1-57506-042-2.
2. David Bomford and Ashok Roy, A Closer Look- Colour (2009), National Gallery Company, London, (ISBN 978-1-85709-442-8)
3. Alessandro Bongioanni & Maria Croce
4. «"All about colored gemstones," the International Colored Gemstones Association». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
5. Oxford English Dictionary
6. Senning, Alexander (2007). «lapis lazuli (lazurite)». Elsevier's Dictionary of Chemoetymology. Amsterdam: Elsevier. էջ 224. ISBN 978-0-444-52239-9.
7. Weekley, Ernest (1967). «azure». An Etymological Dictionary of Modern English. New York: Dover Publications. էջ 97.
8. Հրաչյա Աճառյան, Հայերեն արմատական բառարան, հ. 2, Երևան, «Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն», 1926, էջ 256-257։
9. Mindat entry relating to lapis lazuli
10. Mindat – Lazurite
11. Boros, E.; Earle, M. J.; Gilea, M. A.; Metlen, A.; Mudring, A.-V.; Rieger, F.; Robertson, A. J.; Seddon, K. R.; Tomaszowska, A. A.; Trusov, L.; Vyle, J. S. (2010). «On the dissolution of non-metallic solid elements (sulfur, selenium, tellurium and phosphorus) in ionic liquids». Chem. Comm. 46: 716–718. doi:10.1039/b910469k.
12. Read, Peter (2005). Gemmology, Elsevier, p. 185. ISBN 0-7506-6449-5

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Լաջվարդ կատեգորիայում։