Հրաչյա Աճառյան

Հրաչյա Հակոբի Աճառյան (մարտի 8 (20), 1876^[1][2], Ստամբուլ, Օսմանյան կայսրություն^[3][1][2] - ապրիլի 16, 1953(1953-04-16)^[3][2], Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ^[3][2]), ականավոր հայ լեզվաբան և բառարանագիր, ՀԽՍՀ ԳԱ ակադեմիկոս (1943)^[5]։ Հայտնի է իր գիտական աշխատություններով հայոց լեզվի բարբառաբանության, լեքսիկոլոգիայի, լեքսիկոգրաֆիայի, պատմության վերաբերյալ և այլն։Գիտեր 20 լեզվից ավել։

Հրաչյա Աճառյան
Ծնվել է	մարտի 8 (20), 1876[1][2] Ստամբուլ, Օսմանյան կայսրություն[3][1][2]
Մահացել է	ապրիլի 16, 1953(1953-04-16)[3][2] (77 տարեկան) Երևան, Հայկական ԽՍՀ, ԽՍՀՄ[3][2]
Քաղաքացիություն	Օսմանյան կայսրություն և  ԽՍՀՄ
Ազգություն	հայ
Մասնագիտություն	լեզվաբան, բանասեր և համալսարանի դասախոս
Հաստատություն(ներ)	Արամյան դպրոց[1], Սանասարյան վարժարան[1] և Երևանի պետական համալսարան[1]
Գործունեության ոլորտ	լեզվաբանություն, բանասիրություն և ստուգաբանություն
Անդամակցություն	ՀՀ ԳԱԱ[1][2], Société de Linguistique de Paris?[1][2] և Institute of Archaeology of the Czech Academy of Sciences?[1][2]
Ալմա մատեր	Կեդրոնական վարժարան[1], Փարիզի արվեստների ֆակուլտետ[1] և Ստրասբուրգի համալսարան (1538-1970)[1]
Կոչում	պրոֆեսոր[2]
Տիրապետում է լեզուներին	հայերեն[4]
Հայտնի աշակերտներ	Վաչե Օհանյան
Պարգևներ
Ստորագրություն
Քաղվածքներ Վիքիքաղվածքում
Hrachia Acharian Վիքիպահեստում

Կենսագրություն

Ծնվել է Կոստանդնուպոլիսում՝ կոշկակարի ընտանիքում։ Սովորել է նախ իր ծննդավայրի Կենտրոնական վարժարանում, հետո մեկնել է Փարիզ՝ բարձրագույն կրթություն ստանալու Սորբոնի համալսարանում, որտեղ աշակերտել է Անտուան Մեյեին։ 1897 թվականին Փարիզի լեզվաբանական ընկերությանը ներկայացրել է իր ուսումնասիրությունը լազերենի մասին և ընտրվել է այդ ընկերության անդամ։ Նույն թվականին նա Փարիզում մասնակցել է արևելագետների 13-րդ կոնգրեսին և հայերենի մասին ներկայացրել է երկու զեկուցում։ 1898 թվականին մեկնելով Ստրասբուրգ՝ Աճառյանը մեկ կիսամյակ լսել է հայագետ Հյուբշմանի դասախոսությունները։ Ավարտելով մասնագիտական բարձրագույն կրթությունը՝ 1898 թվականին Աճառյանը գալիս է Հարավային Կովկաս և նվիրվում է ուսուցչությանն ու գիտական աշխատանքներին։

Երկար տարիներ նա ուսուցչություն է արել Էջմիածնում, Շուշիում, Թավրիզում, Նոր–Նախիջևանում, Կարինում և այլուր։ Կարինում Աճառյանը կազմել է Սանասարյան վարժարանի ձեռագրերի ցուցակը՝ կորստից փրկելով հայ մշակույթի որոշ արժեքներ։

Աճառյանը շրջել է պատմական Հայաստանի շատ վայրեր, ուսումնասիրել է մագաղաթներ, հուշարձաններ՝ հատկապես խորանալով մի շարք բարբառների հետազոտության մեջ և զանազան նյութեր է հավաքել հայագիտության տարբեր ճյուղերի համար։ Գավառական ուսուցչի թափառական դրությունը Աճառյանին թույլ չի տվել հրապարակելու իր կարևոր աշխատությունները։ Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո Աճառյանը նշանակվում է Պետական համալսարանի դասախոս, և ամբողջապես նվիրվում է գիտական ու մանկավարժական աշխատանքների և իրար ետևից լույս է ընծայում բազմաթիվ գիտական աշխատություններ^[6]։

Ստալինյան ռեպրեսիաների հետևանքով 1937 թվականին խորհրդային իշխանությունները Երևանում նրան անհիմն ձերբակալել են և մեղադրանք առաջադրել «հակահեղափոխական, հակախորհրդային, ազգայնամոլական գործունեություն» ծավալելու համար։ Երկու տարի անցկացրել է աքսորավայրում, 1939 թվականին արդարացվել է և վերադարձել Երևան։

Իր կյանքի վերջին տարիներին Աճառյանը նվիրվել էր «Լիակատար քերականություն հայոց լեզվի» մեծածավալ աշխատությանը՝ կազմված 12 հատորներից, որտեղ քննարկվում են հայոց լեզվի քերականությունը և պատմական զարգացումը 562 լեզուների համեմատությամբ։ Բացի նշված աշխատություններից, Աճառյանը մոտ քառասուն տարի աշխատակցել է հայ բազմաթիվ պարբերականների, մի քանի տասնյակ հոդվածներ է գրել թե՛ հասարակական հարցերի և թե՛ գիտական-լեզվաբանական ուղղությամբ։ 1935 թվականին նրան շնորհվել է Գիտական վաստակավոր գործչի կոչում, իսկ 1943 թվականին նա ընտրվել է Հայաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի անդամ։

Զարմանալի աշխատասիրությամբ ու աշխատունակությամբ օժտված մեծանուն գիտնականը ստեղծեց բազմաթիվ մեծարժեք գիտական աշխատություններ` հավատարիմ մնալով հավաքած նյութի փաստական տվյալների խորահմուտ վերլուծությանը և հիմնավոր փաստարկումներին, որով նրա յուրաքանչյուր աշխատություն, բացի գիտական հետազոտություն լինելուց, նաև յուրահատուկ տեղեկություն է՝ տվյալ առարկային վերաբերող բոլոր հարցերի պարզաբանումների ամբողջությամբ։ - Էդուարդ Բագրատի Աղայան, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս

Աշխատություններ

Հրաչյա Աճառյանի կիսանդրին Երևանում

Հրաչյա Աճառյանի կիսանդրին Երևանի Ավան համայնքի Աճառյան փողոցում

Հրաչյա Աճառյանի հուշակոթողը Մաշտոցի պողոտա 45 հասցեում

• «Քննութիւն Ղարաբաղի բարբառի» Վաղարշապատ (1901)^[7]
• «Թուրքերէնէ փոխառեալ բառերը Պօլսի հայ ժողովրդական լեզուին մէջ համեմատութեամբ Վանի, Ղարաբաղի եւ Նոր-Նախիջեւանի բարբառներուն», Մոսկուա-Վաղարշապատ (1902).
• «Classification des dialectes arméniens» (1909)
• «Հայ Բարբառագիտութիւն» (1911)
• «Հայերէն Գաւառական Բառարան» (1913)
• «Տաճկահայոց հարցի պատմութիւնը» (Սկզբից մինչև 1915 թ.). Նոր Նախիջևան, 1915։
• «Քննություն Նոր–Նախիջևանի բարբառի» (1925)
• «Քննություն Մարաղայի բարբառի» (1926)
• «Հայերէն Արմատական Բառարան» (1926-1935)
• «Քննություն Ագուլիսի բարբառի» (1936)
• Հայոց լեզվի պատմություն։ Մաս 1 (1940)^[8]
• Պատմութիւն հայոց նոր գրականութեան (1940)^[9]
• «Քննություն Նոր-Ջուղայի բարբառի», Երևան (1940)
• «Քննություն Պոլսահայ բարբառի» (1940)
• «Հայ բառագիտություն» (1941)
• «Քննություն Համշենի բարբառի» (1941)
• «Հայոց անձնանունների բառարան» (1942-1962)
• «Եւրոպական փոխառեալ բառեր հայերէնի մէջ» (1951)
• «Քննություն Վանի բարբառի» Երևան (1952)
• «Քննություն Առտիալի բարբառի» Երևան (1953)
• «Կյանքիս հուշերից» Երևան (1967)^[10]
• Հայերեն արմատական բառարան։ Ա-Դ. Ա. հատոր^[11]։

Գրականություն

• Էդուարդ Բագրատի Աղայան։ Հրաչյա Հակոբի Աճառյան։ Նյութեր Հայ գիտնականների կենսագրության եվ բիբլիոգրաֆիայի համար։ ՀԽՍՌ ԳԱ հրատարակչություն, 1956, 104 էջ^[12]:
• Խաչիկ Բադիկյան։ Հրաչյա Աճառյան մարդը և գիտնականը։ Զանգակ-97, 2005, 420 էջ^[13]։