Խաղող

Խաղող, խաղողազգիների^[1] ընտանիքին պատկանող 79 բույսերից^[2] մեկը, փաթաթվող ցողունով բույս։ Պտուղը հիմնականում աճում է հյուսիսային կիսագնդում։ Տնտեսապես կարևոր է թե՛ որպես խաղողազգիների տեսակի բուծում, թե՛ որպես գինու խմորման և արտադրման հումք։ Խաղողի մշակման մասին գիտությունը և խաղողազգիների աճեցումն ընդհանրապես ներկայացվում են մեկ ընդհանուր անվան ներքո՝ խաղողագործություն։ Խաղողազգիների տեսակների մեծամասնությունը փոշոտվում է քամու միջոցով՝ հերմաֆրոդ ծաղիկների միջոցով, որոնք ունեն արական և իգական սեռերի վերարտադրողական օրգաններ։ Այս ծաղիկները խմբավորված են բույլերում, որոնք կոչվում են ծաղկաբույլեր։ Առանձին տեսակների մոտ, այնպիսիների, ինչպիսին է Vitis vinifera-ն, յուրաքանչյուր հաջող փոշոտված ծաղիկ դառնում է խաղողի հատապտուղ, որը հետագայում դառնում է խաղողի ողկույզ։ Չնայած որթատունկերի ծաղիկները սովորաբար շատ մանր են, պտուղները հաճախ խոշոր են և ունեն վառ գունավորում, քաղցրաբույր են, ինչով գրավում են թռչուններին և այլ կենդանիներին, իսկ դա նպաստում է սերմերի տարածմանը, որոնք առկա են դրանց հատապտուղներում^[3]։

Խաղող
Դասակարգում
Թագավորություն	Բույսեր (Plantae)
Վերնաբաժին	Բարձրակարգ բույսեր (Embryophytes)
Տիպ/Բաժին	Անոթավոր բույսեր (Tracheophytes)
Ենթատիպ	Սերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
Կարգ	Խաղողածաղկավորներ (Vitales)
Ընտանիք	Խաղողազգիներ (Vitaceae)
Ենթաընտանիք	Խաղողայիններ (Vitoideae)
Ցեղ	Խաղող (Vitis) L., 1753

Խաղողի որթատունկերը սովորաբար արտադրում են պտուղներ, որոնք գտնվում են նախորդ վեգետացիոն շրջանում ծլած բողբոջներից առաջացած շիվերի վրա։ Խաղողագործության մեջ սա մշտական բերքատվություն ապահովող հիմնական սկզբունքներից է (միամյա ծառը ներառում է ձմռանը՝ բերքահավաքից հետո աճած շիվերը)։ Այս որթատունկերը 8-15 բողբոջ կրող թփերից ամբողջութամբ են կտրվում, իսկ 2-3 բողբոջ ունեցող թփերից՝ փոքր կտրվածքով^[3]։

Պտուղները լինում են տարբեր երանգի և կազմում են տարբեր ձևի, մեծության և խտության պտղաբույլեր՝ ողկույզներ (ճութեր)։ Ողկույզները հասած վիճակում քաղցր են։ Խաղողի տեսակների զգալի մասն առաջացել է եվրոպական վայրի խաղողից, որն աճում է նաև Հայաստանի տարածքում։ Խաղողի արդյունաբերական մշակումը զարգացած է հս. լ. 34-52°-ի և հվ. լ. 20-40°-ի միջև։ Խաղողի հայրենիքը Առաջավոր Ասիան է։ Հայտնի է մշակովի՝ արդյունաբերական խաղողի շուրջ 4000 տեսակ։ Հայաստանում մշակվող տեսակներից առավել լայն տարածում ունեն Ոսկեհատը, Գառան դմակը, Ճիլարը, Կախեթը, Մսխալին, Ռքածիթելին, Մուսկատը, Սապերավին, սև և սպիտակ Արաքսենին, սև և սպիտակ Սաթենին, դեղին և վարդագույն Երևանին, Թավրիզենին, Իծապտուկը, Արարատին, Ամբարին, Արենին, Արևիկը, Խնդողնին, Կարմիր կտենին, Լալվարին, Տոկունը, Հադիսին, Սևանը և այլն^[4]։

Կենսաբանական բնութագիր

Խաղողի ծաղիկներ

Vitis vinifera-ի զարգացող որթատունկ

Ծաղկաբույլերը ձևավորվում են վեգետացիոն շրջանի ավարտին և ձմռանը՝ հաջորդ տարվա գարնանը ծաղկելու համար։ Vitis-ը տարբերվում է այլ խաղողազգինրից իր պսակաթերթերով, որոնք միացված են մնում ծաղկապատյանում, որպեսզի հետո միասին ընկնեն՝ կալիպտրայի կամ «բաժակի» տեսքով։ Ծաղիկները հիմնականում երկսեռ են^[5], պենտամեր են, հիպոգենիկ դիսկով։ Տեսակների մեծամասնության մոտ բաժակը բավականին փոքրանում է կամ իսպառ բացակայում է, իսկ ծաղկաթերթերը ծաղկապատյանում միասին են, բայց բաժանվում են հիմքում։ Միրգը ձվաձև և հյութալի հատապտուղ է՝ երկբջիջ ձվարանով, որոնցից յուրաքանչյուրը պարունակում է 2 ձվաբջիջ, ինչը սովորաբար բերում է յուրաքանչյուր ծաղկում 4 սերմի զարգացման (կամ ավելի քիչ՝ ընդհատված սաղմերի հետևանքով)^[6]։

Որթատունկի այլ հատվածներ ներառում են բեղիկներ, որոնք ձևափոխված տերևներ են, ճյուղավորվում են մշակովի խաղողի մոտ և բույսերի համար օգտագործվում են որպես հենարան՝ շրջապատող առարկաներին կամ խաղողի հենակներին մագլցման (փաթաթվելու) համար։

Վայրի բնության մեջ Vitis-ի բոլոր տեսակները երկտուն են, բայց մշակովի դարձնելու դեպքում ընտրվում են իդեալական ծաղիկներով տարբերակները։

Vitis-ի տեսակների մեծամասնությունը 38 քրոմոսոմ ունի (n = 19)^[7],, , բայց Vitis rotundifolia-ում՝ 40 (n = 20) (Մուսկաթի ենթատեսակ)։

Խաղողի մատերին անվանում են խաղողի վազ։ Խաղողի սերմը ծլելուց հետո առաջին տարին փոքր մատ է տալիս։ Նրա տերևների բողբոջներից մյուս տարում նոր երկար, լավ զարգացած մատեր են աճում, այնուհետ հաջորդ տարում յուրաքանչյուր բողբոջ ավելի նվազ մատեր է տալիս, որոնք աշնանը չորանում են մինչ իրենց բողբոջը, այնպես որ այդ մատից մնում է միայն ստորին հանգույցը՝ կարճեցված մատ։ Կարճեցված մատի միակ բողբոջը մյուս վեգետացիոն շրջանում զարգացնում է հզոր երկար մատեր, որոնցից արդեն կարճ մատեր են աճում։ Երկար մատերը ծաղկում և բերք են տալիս, իսկ կարճերը՝ ոչ։ Մշակաբույսի մոտ մատերի երկար ու կարճ հերթափոխումը չի նկատվում շնորհիվ խաղողի կարճ հատմանը և այն ծաղկում ու բերք է տալիս ամեն տարի։ Ծաղիկները մանր են, ծաղկաբույլ են կազմում (բարդ վրձին). Կախված ծաղկում արական և իգական մասնաբաժնից նրանց զարգացածության աստիճանից առանձնացվում են ծաղիկների հետևյալ երեք տեսակները՝ իսկական-իգական, արական, երկսեռ, ֆունկցիոնալ արական, ֆունկցիոնալ իգական։ Խաղողի մոտ վերջին երեք տեսակները հիմնականն են։ Երկսեռ տեսակի ծաղիկը հատկանշական է ընտանի տեսակների համար։

Պտուղներ - գնդիկանման կամ ձվանման հատապտուղներ, կազմում են քիչ կամ շատ ցանցառ (սակավ խիտ) ողկույզներ. Հատապտուղների գունավորումը տեսակից կախված տատանվում է (դեղին, կանաչավուն, մուգ-կապույտ, մանուշակագույն, սև և այլն)։

Տեսակներ

Խաղող

Վայրի խաղող

Vitis տեսակների մեծամասնությունը գտնվում է Հյուսիսային կիսագնդի բարեխառն շրջաններում՝ Հյուսիսային Ամերիկայում և Ասիայում։ Գինու համար նախատեսված մշակովի խաղողն առաջացել է Հարավային Եվրոպայում և Հարավարևմտյան Ասիայում։ Տեսակները հանդիպում են ամենատարբեր աշխարհագրական շրջաններում և ներկայացնում են տեսակների բազմազանություն։

Դրանց աճը դժվարացնում է տերևների հավաքումը, իսկ պոլիմորֆ տերևները դժվարացնում են տեսակների նույնականացումը։ Հասուն խաղողի որթատունկերը կարող են աճել մինչև 48 սմ տրամագծով և հասնել ծառերի կատարներին՝ մինչև 35 մ^[8]։

Տեսակների հստակ թիվը որոշված չէ, իսկ հատկապես Ասիայում աճող տեսակները վատ են որոշված։ Գնահատականները տատանվում են 40-ից մինչև 60^[9]։ Ամենահյատնի տեսակներից մի քանիսը ներառում են․

• Մշակովի խաղող, եվրոպական խաղողի որթատունկ։ Բնորոշ է Միջերկրածովյան տարածաշրջանին և Կենտրոնական Ասիային։
• Vitis labrusca, երբեմն կիրառվում է գինու պատրաստման համար, բնորոշ է ԱՄՆ-ին և Կանադային։
• Vitis riparia, երբեմն կիրառվում է գինեգործության և մուրաբայի պատրաստման ժամանակ։ Բնորոշ է ԱՄՆ-ի արևելյան մասին։
• Vitis aestivalis, ամառային խաղող, բնորոշ է ԱՄՆ-ի արևելյան շրջաններին։
• Vitis rotundifolia մանուշակագույն մուսկաթ, բնորոշ է ԱՄՆ-ի հարավային շրջաններին։
• Vitis rupestris, ժայռային խաղողի որթատունկ, կիրառվում է ֆիլոքսերա վնասատուների դեմ պայքարելու համար։ Բնորոշ է Միացյալ Նահանգների հարավային շրջաններին։
• Vitis coignetiae, վարդագույն որթատունկ, տեսակն առաջացել է Արևելյան Ասիայում։ Իր վարդագույն տերևների համար աճեցվել էր որպես դեկորատիվ բույս։
• Vitis amurensis, բնորոշ է ասիական մայրցամաքին, ներառյալ՝ Սիբիրը և Ճապոնիան։
• Vitis vulpina, բնորոշ է Արևելյան Ամերիկային՝ Մասաչուսեթսից մինչև Ֆլորիդա և արևմուտք՝ Կանզաս, Տեխաս^[10]։
• Vitis californica, խաղողի վայրի տեսակ, որն առավելապես տարածված է Հյուսիսային Կալիֆորնիայում։

Vitis բառը լատիներենում ունի իգական սեռի քերականական ձև^[11], այդ իսկ պատճառով տեսակների անվանումները, որոնք ունեն կոնկրետ մակդիրներ, ընդունում են իգական ձևեր՝ այնպես, ինչպես V. vinifera-ն.^{[12][lower-alpha 1]}։

Կիրառություն և նշանակություն

Vitis-ի մի քանի տեսակների պտուղներն աճեցվում են կոմերցիոն նպատակով՝ ինչպես թարմ օգտագործման, այնպես էլ գինու խմորման և պատրաստման նպատակով։ Մշակովի խաղողը հանդիսանում է այս խմբի առավել կարևոր տեսակը։

Որոշ տեսակների տերևներ ուտելի են և կիրառվում են տոլմաների պատրաստման ու արտադրության մեջ։

Գիտական բժշկությունը խաղողն օգտագործում է ախորժակի կորստի, նյութափոխանակության անկման, նյարդային համակարգի հյուծվածության, նեֆրիտի, թոքախտի դեպքում։ Խաղողից ստանում են «նատուրոզա» դեղամիջոցը, որն օգտագործվում է ներերակային ներարկումների ձևով՝ արյան կորստի, կոլլապսի, շոկի դեպքում։

Խաղողը մեղրի պես արագորեն թափանցում է արյան մեջ։ Երևի հեռու չէ այն օրը, երբ կվերացվի խաղողը շաքարախտով հիվանդներին թույլատրելու արգելքը, ինչպես դա արվեց մեղրի կապակցությամբ։ Եվ պատահական չէ, որ շտուդգարդցի բժիշկ Հեյնը բազմաթիվ ապացույցներ ունի խաղողի հյութով արյան շաքարի տոկոսը իջեցնելու վերաբերյալ։ Ինչպես մյուս մրգերի, այնպէս էլ խաղողի դեպքում, անհրաժեշտ է խաղողն ուտել անոթի վիճակում՝ դատարկ ստամոքսին, կամ ուտելաց 2-3 ժամ հետո։

Օգտագործվում է թարմ և վերամշակված՝ գինի, կոնյակ, մուրաբա, խաղողահյութ, դոշաբ, կոմպոտ, չամիչ, մարինադ, ընկույզի միջուկով սուջուխ և այլն։ Ունի նաև դիետիկ և բուժիչ նշանակություն (բժշկության մեջ կա առանձին բաժին՝ խաղողաբուժություն)։ Գինեգործության մնացորդներից ստանում են սպիրտ, քացախ, գինեքարային թթու, գինեքար, պոտաշ, սերմերից՝ թանկարժեք տեխնիկական և սննդային յուղ, տանին և այլն։ Տերևներն օգտագործվում են սննդում, թափոններն ու վազերից հեռացվող զանգվածը՝ որպես անասնակեր։

Խաղողի վազը ցրտին չի դիմանում, այդ պատճառով էլ որոշ շրջաններում, օրինակ՝ Արարատյան դաշտում, ուշ աշնանը այն ծածկում են հողով (այգեթաղ)։ Իսկ խաղողի բերքահավաքը (այգեկութ) շատ հին ժամանակներից համարվում է տոն։

Կոմերցիոն բաշխում

Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության (FAO, անգլերեն՝ Food and Agriculture Organization, ֆրանսերեն՝ Organisation des Nations unies pour l'alimentation et l'agriculture, իտալերեն՝ Organizzazione delle Nazioni Unite per l'Alimentazione e l'Agricoltura) տվյալների համաձայն՝ աշրահի մակերեսի 75 866 քառակուսի կիլոմետրը հատկացված է խաղողին։ Աշխարհի խաղողագործական արտադրության գրեթե 71 %-ը կիրառվում է գինու արտադրության համար, 27 %-ը՝ որպես թարմ միրգ, և 2 %-ը՝ որպես չիր։ Խաղողի արտադրության մի մասը խաղողի հյութի պատրաստումն է, որը կիրառվում է որպես մրգային պահածոների քաղցր հավելանյութ՝ «առանց շաքարավազի ավելացման» և «100 % բնական» որակներն ապահովելու նպատակով։ Խաղողի տնկարանների թիվը տարեկան ավելանում է 2 %-ով։

Ներքոհիշյալ ցանկը ցույց է տալիս գինեգործական այն շրջանները, որտեղ ամենամեծ ծավալով գինին է արտադրվում․^[14]

Երկիր	Գինեգործության համար նախատեսված տարածք (հա)	Խաղողի արտադրություն (տոննա)
Աշխարհ	7511	75,7
Իսպանիա	1021	6,0
Չինաստան	830	12․6
Ֆրանսիա	786	6,3
Իտալիա	682	8,2
Թուրքիա	497	3,6
ԱՄՆ	419	7,0
Արգենտինա	225	2․4
Իրան	223	2,1
Պորտուգալիա	217
Չիլի	211	3․1
Ռումինիա	192
Ավստրալիա	149	1․7
Մոլդովա	140
Հարավային Աֆրիկա	130	2․0
Հնդկաստան	120	2․6
Բրազիլիա	85	1․5
Նոր Զելանդիա	39

Վնասատուներ և հիվանդություններ

«Palatina» հունգարական խաղող

Խաղողի ֆիլոքսերան խաղողի արմատի վրա ապրող ամերիկյան միջատ է, որը Եվրոպայի V vififera խաղողի տնկիները ոչնչացրեց, որտեղ XIX դարի վերջին պատահաբար էր ներթափանցել։ Միջոցներ ձեռնարկվեցին ամերիկյան տեսակների հետ խաչասերելու համար, բայց գինեգործներից շատերին հիբրիդային որթատունկերի համային նոր որակը դուր չեկավ։ Սակայն V. vinifera-ն հեշտությամբ փոխպատվաստվում է ամերիկյան տեսակի և V vififera -ից ստացված նրա հիբրիդների հետ, և այժմ խաղողի կոմերիցիոն արտադրության մեծամասնությունն ուղղորդվում է դեպի նմանատիպ փոխպատվաստումները։

Սև որթատունկը մեկ այլ արմատային վնասատու է։

Տնային կուլտիվացիա

Խաղողի ողկույզներ

Խաղողի որթատունկները բավականին շատ են մշակվում այգեպանների կողմից, իսկբազմաթիվ ներդրողներ նախատեսված են հատուկ դրանց աճեցմանը նպաստելու համար։ Բոյսերը գնահատվում են իրենց դեկորատիվ տեսքի համար, որոնք վառ գունավորում են ստանում աշնանը։ Խաղողի որթատունկերի առանձահատկությունը պատերը և պերգոլաները խաղողի տերևներով և ողկույզներով ծածկելն է՝ դրանով իսկ ստվեր ապահովելով, և նրա պտուղները, որոնքկարելի է ուտել որպես աղանդեր կամ օգտագործել որպես տնական գինու հումք։ Տարածված տեսակներից են․

Schiava Grossa (սև աղանդեր) Muscat of Alexandria (սպիտակ աղանդեր) Buckland Sweetwater (սպիտակ աղանդեր)

Foster's Seedling (սպիտակ աղանդեր) Müller-Thurgau (սպիտակ գինի) Seyval blanc (սպիտակ գինի)

Phoenix (սպիտակ գինի) Chardonnay (սպիտակ գինի) Pinot noir (սև գինի) Regent (սև գինի)[15]

Հետևյալ տեսակները հիմնականում աճեցվել են՝ հաշվի առնելով դրանց դեկորատիվ որակները, և ստացել են «Այգուն մատուցած ծառայության համար արքայական այգեգործական հասարակության միցանակ»․

Brant[16] (սև աղանդեր) Vitis coignetiae[17] (դեկորատիվ)

New York Muscat[18] (սև աղանդեր) Purpurea[19] (դեկորատիվ)

Սիմվոլիզմ

Որթատունկը (սովորաբար մշակովի խաղողի) դեռևս հնագույն ժամանակներից կիրառվել է որպես խորհրդանիշ։ Հունական դիցաբանության մեջ Դիոնիսոսը այգեկութքի աստվածն էր, այդ իսկ պատճառով նրա ատրիբուտները մրգի փնջերով որթատունկն է։ Հետևապես բաքոսատոնական միջոցառումների ժամանակ նրա ծառաները որպես ատրիբուտ որթատունկ էլ էին պահում թիրսոսի հետ միասին, իսկ վերջինս հաճախ միահյուսվում էր խաղողի ճյուղերի հետ։ Այդ իսկ պատճառով գինու հունական գավաթը (կանտարոսը) սովորաբար զարդարվում է որթատունկով և խաղողով, իսկ գինեխմություննն ընդունվում է որպես աստվածային գինարբուք։

Քրիստոնեական պատկերագիտության մեջ հաճախ կարելի է տեսնել խաղողի պատկերներ։ Այն մի քանի անգամ հիշատակվում է Նոր կտակարանում։ Օրինակ՝ ամերիկացիները երկնային արքայության մասին առակ ունեն, որում երկնային արքայությունը նմանեցնում են Աստծուն, ով սկսում է իր աշխատողների ուշադրությունը հրավիրել իր խաղողի տնկարաններին։ Որթատունկը կիրառվում է որպես Հիսուս Քրիստոսի խորհրդանիշ՝ հիմնվելով իր իսկ հայտարարության վրա․ «Ես որթատունկ եմ»։ Այդ իմաստով որթատունկ է տեղակայվել Կոստանդիանոս Ա Մեծի քրոջ՝ Ֆլավիա Յուլիա Կոնստանտիայի շիրմի վրա և այլ տեղերում։ Բյուզանդական արվեստում խաղողի որթատունկը և խաղողային կազմվածքը վաղ շրջանի խճանկարներում և Մաքսիման Ռավեննայի գահի վրա ՝որպես զարդարանք։

Որթատունկը, որպես ընտրյալների խորհրդանիշ, մի քանի անգամ հիշատակվում է Հին կտակարանում։ Որոշ դեպքերում խաղողը կիրառվում է որպես օրհնության խորհրդանիշ։

Տես նաև

• Խաղողագործությունը Հայաստանում
• Խաղողագրություն

Ծանոթագրություններ

1. «Vitis L.grape».
2. «The Plant List: Vitis». Royal Botanic Gardens, Kew.
3. Wine & Spirits Education Trust "Wine and Spirits: Understanding Wine Quality" pgs 2-5, Second Revised Edition (2012), London, ISBN 9781905819157
4. Գրգեարյան, Հարությունյան, Տնտեսական աշխարհագրության տեղեկատու բառարան, 1985թ. էջ 155
5. «Vitis».
6. Gleason, and Cronquist volume 2, New Britton and Brown Illustrated Flora of the Northeastern United States and Adjacent Canada, p. 517 (1963). «The new Britton and Brown illustrated flora of the northeastern United States and adjacent Canada, by Henry A. Gleason with the assistance of specialists in certain groups». Library of Congress.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
7. Bennett, M.D.; Leitch, I.J. (2012). «Royal Botanic Gardens, Kew: Plant DNA C-values database, release 6.0». Royal Botanic Gardens, Kew. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 29-ին.
8. Everhart SE (2010). «Upper Canopy Collection and Identification of Grapevines (Vitis) from Selected Forests in the Southeastern United States». Castanea (from University of Nebraska Digital Commons). 75 (1): 141–149.
9. Galet, Pierre (2000). Dictionnaire encyclopédique des cépages. Hachette Pratique. ISBN 2-01-236331-8.
10. «PLANTS Profile for Vitis vulpina (snow grape)». USDA. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 30-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 16-ին.
11. Lewis, C.T.; Short, C. (1958), A Latin Dictionary, Oxford: Clarendon Press
12. McNeill, J.; Barrie, F.R.; Buck, W.R.; Demoulin, V.; Greuter, W.; Hawksworth, D.L.; Herendeen, P.S.; Knapp, S.; Marhold, K.; Prado, J.; Prud'homme Van Reine, W.F.; Smith, G.F.; Wiersema, J.H.; Turland, N.J. (2012), International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants (Melbourne Code) adopted by the Eighteenth International Botanical Congress Melbourne, Australia, July 2011, vol. Regnum Vegetabile 154, A.R.G. Gantner Verlag KG, ISBN 978-3-87429-425-6, Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 4-ին, Վերցված է 2018 թ․ սեպտեմբերի 29-ին Article 23.5
13. Stearn, W.T. (1992), Botanical Latin: History, grammar, syntax, terminology and vocabulary, Fourth edition, David and Charles
14. «OIV Statistical Report on World Vitiviniculture 2016» (PDF). Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 7-ին.
15. Klein, Carol (2009). Grow your own fruit. United Kingdom: Mitchell Beazley. էջեր 224. ISBN 9781845334345.
16. «RHS Plant Selector - Vitis 'Brant '». Վերցված է 2013 թ․ հունիս-ին.(չաշխատող հղում)
17. «RHS Plant Selector Vitis coignetiae». Վերցված է 2013 թ․ հունիս-ին.(չաշխատող հղում)
18. «RHS Plant Selector - Vitis 'New York Muscat'». Վերցված է 2013 թ․ հունիս-ին.(չաշխատող հղում)
19. «RHS Plant Selector - Vitis 'Purpurea'». Վերցված է 2013 թ․ հունիս-ին.(չաշխատող հղում)

Գրականություն

• Francesco Emanuelli, Silvia Lorenzi, Lukasz Grzeskowiak, Valentina Catalano, Marco Stefanini, Michela Troggio, Sean Myles, José M. Martinez-Zapater, Eva Zyprian, Flavia M. Moreira, and M. Stella Grando (2013). «Genetic diversity and population structure assessed by SSR and SNP markers in a large germplasm collection of grape». BMC Plant Biology. BioMed Central Ltd. 13: 39. doi:10.1186/1471-2229-13-39.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
• Hui Ren & Jun Wen։ Vitis, S. 210 - textgleich online wie gedrucktes Werk, In։ Wu Zheng-yi, Peter H. Raven, Deyuan Hong (Herausgeber)։ Flora of China, Volume 12 - Hippocastanaceae through Theaceae, Science Press und Missouri Botanical Garden Press, Beijing und St. Louis, 19. November 2007, ISBN 978-1-930723-64-1. (Abschnitt Beschreibung, Verbreitung und Systematik)
• S. Nazimuddin & M. Qaiser։ Vitis in der Flora of Pakistan.
• Siegmund Seybold (Hrsg.)։ Schmeil-Fitschen interaktiv (CD-Rom), Quelle & Meyer, Wiebelsheim 2001/2002, ISBN 3-494-01327-6 (für Merkmale)
• Walter Hillebrand, Heinz Lott, Franz Pfaff։ Taschenbuch der Rebsorten, 13. Auflage, Fachverlag Dr. Fraund GmbH, Mainz 2003, ISBN 3-921156-53-X (für Systematik)

Արտաքին հղումներ

• Wissenswertes zum Thema Wein.
• Rolf Blaich: Weinbau und Reben in der Flora Mitteleuropas - Ein online-Lehrbuch der Universität Hohenheim. Արխիվացված 2012-01-19 Wayback Machine
• bundderweinkenner.ch: Systematische Gliederung der Reben. (7. Dezember 2010)
• List of 48 descriptors defined in the GRAPEGEN06 project (selected from the 151 OIV descriptors published in June 2007)

Վիքիբառարան

Ընթերցե՛ք «խաղող» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 5)։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խաղող» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Խաղող» հոդվածին։

1. -fer is an adjectival suffix, with forms -fer (M), -fera (F), and -ferum (N).^[13]