Թագավորություն (կենսաբանություն)

Թագավորություն (լատին․՝ regnum), կենսաբանական տեսակների գիտական դասակարգման մեջ հիերրարխիկ աստիճաններից` տաքսոններից երկրորդ ամենաբարձր տաքսոնոմիական աստիճանն է. թագավորությանը նախորդում է դոմենը, հաջորդում է տիպը։ Կենդանի օրգանիզմների դասակարգումը միանշանակ չէ. այն փոփոխվում է գիտության նորանոր հայտնագործություններին համընթաց։

Կյանքի դասակարգման կենսաբանական կարգաբանություն

Պատմականորեն առանձնացում են կենդանի օրգանիզմների դասակարգման 5 թագավորություններ

1. Կենդանիներ
2. Բույսեր
3. Սնկեր
4. Բակտերիաներ
5. Վիրուսներ

1977 թվականից դրանց նաև ավելացնում են ևս երկու թագավորություն՝

• Նախակենդանիներ
• Արքեաներ

Իսկ 1998-ից նաև մեկը՝

• Քրոմիստներ

Պատմություն

Դեռևս հնուց մարդիկ բոլոր կենդանի օրգանիզմները բաժանել են երկու խմբի` կենդանիներ և բույսեր։ Առաջին անգամ կենդանիներին դասակարգել է հույն փիլիսոփա Արիստոտելը (մ. թ. ա. 384-322) իր «Կենդանիների պատմություն» գրքում<sup>[1]</sup>, իսկ նրա աշակերտը` Թեոփրաստեսը (մ. թ. ա. մոտ 371-287) զուգահեռաբար գրել է «Բույսերի պատմություն» աշխատությունը^[2]։

Լիննեյը (1707-1778) կազմել է ժամանակակից երկնոմինալ կարգաբանությունը 1735 թվականին։ Բոլոր կենդանի օրգանիզմները բաժանել է երկու թագավորության` կենդանիների թագավորություն (լատին․՝ Regnum Animale) և բույսերի թագավորություն (լատին․՝ Regnum Vegetabile)։ Նա զուգահեռաբար առանձնացրել է միներալների թագավորությունը (լատին․՝ Regnum Lapideum)^[3]։

1674 թվականին Անտոն Լևենհուկը Լոնդոն ուղարկեց միաբջիջ օրգանիզմների իր հետազոտությունները։ Դրանից առաջ այդ օրգանիզմները հայտնի չէին և բաշխվեցւն կենդանիների և բույսերի թագավորությունների մեջ։ 1866 թվականին Օուենի և Հոգի (1800-1869) ավելի վաղ կատարած հետազոտությունների հիման վրա Հեկկելն առանձնացրեց կենդանի օրգանիզմների երրորդ թագավորությունը, որն անվանեց Պրոտիստների թագավորություն^[4]։

Մանրադիտակի կատարելագործումը և էլեկտրոնային մանրադիտակների ստեղծումը գիտնականներին հնարավորություն տվեց նկատել միաբջիջ օրգանիզմների միջև էական տարբերությունները. դրանցից մի մասն (էուկարիոտներ) ունեին բջջակորիզ, իսկ մյուս մասը (պրոկարիոտներ)` չունեին։ 1938 թվականին Կոուպլենդը առաջարկեց կենդանի օրգանիզմների դասակարգման քառաստիճան համակարգ։ Չորրորդ թագավորության` մոներայի մեջ նա միավորեց բակտերիաները և կապտականաչ ջրիմուռները, որոնք բջջակորիզ չունեին։

Պրոկարիոտների և էուկարիոտների միջև տարբերությունները շուտով ակնհայտ դարձան, և 1960 թվականին Ստանիերը և վան Նիելը` հիմնվելով Շատոնի գաղափարի վրա, ստեղծեցին նոր տաքսոնոմիական կարգ` վերնաթագավորություն^[5]։

Գիտնականները հասկանում էին, թե սնկերը, որոնք մտնում էին բույսերի թագավորության մեջ, որքանով տարբեր էին մյուս բույսերից։ Հեկկելը ենթադրում էր, որ պետք է սնկերին բուսերի թագավորությունից տեղափոխել պրոտիստների թագավորություն, սակայն շուտով հրաժարվեց այդ մտքից։ Ուիտեկերն առաջարկեց սնկերը առանձին թագավորության մեջ միավորել։ 1969 թվականին նա դասակարգման նոր` հինգ թագավորությամբ համակարգ առաջարկեց, որը առ այսօր հեղինակություն է վայելում։ Այն հիմնված է օրգանիզմների սնվելու տարբերությունների վրա. բույսերի թագավորության ներկայացուցիչները բազմաբջիջ աֆտոտրոֆներ են, սնկերը` բազմաբջիջ սապրոտրոֆներ։ Պրոտիստների և բակտերիաների թագավորությունները իրենցում ներառում են միաբջիջ և պարզագույն օրգանիզմները։ Բոլոր հինգ թագավորությունները բաժանվում են էուկարիոտների և պրոկարիոտների ենթաթագավորությունների, որը կախված է այդ օրգանիզմների բջիջների բջջակորիզ ունենալով կամ չունենալով։

Գենետիկայի և մոլեկուլային կենսաբանության զարգացմամբ ակնհայտ դարձավ, որ պրոտիստների թագավորությունը իրենից ներկայացնում է նաև հավաքական ոչ տաքսոնոմային խումբ։

Թագավորությունների գիտական դասակարգման աղյուսակ

Լիննեյ 1735[6] 2 թագավորություն	Հեկկել 1866[7] 3 թագավորություն	Շատտոն 1925[8][9] 2 գերթագավորություն	Կոուպլենդ 1938[10][11] 4 թագավորություն	Ուիտեկեր 1969[12] 5 թագավորություն	Վյոզե և այլք 1977[13][14] 6 թագավորություն	Վյոզե և այլք 1990[15] 3 վերնաթագավորություն	Սմիթ 1993[16][17][18] 8 թագավորություն	Սմիթ 1998[19][20][21] 6 թագավորություն	Մ. Ռուջիերո և այլք 2015[22] 7 թագավորություն
-	Պրոտիստներ	Պրոկարիոներ	Մոներաներ (Պրոկարիոտներ)	Մոներաներ	Էուբակտերիաներ	Բակտերիաներ	Էուբակտերիաներ	Բակտերիաներ	Բակտերիաներ
-					Արքեբակտերիաներ	Արքեաներ	Արքեբակտերիաներ		Արքեաներ
-		Էուկարիոտներ	Պրոտիստներ (Էուկարիոտներ)	Պրոտիստներ	Պրոտիստներ	Էուկարիոտներ	Արխեզոյներ	Պրոտոզոյներ	Պրոտոզոյներ
-							Պրոտոզոյներ
-							Քրոմիստներ	Քրոմիստներ	Քրոմիստներ
Բույսեր	Բույսեր		Բույսեր	Բույսեր	Բույսեր		Բույսեր	Բույսեր	Բույսեր
				Սնկեր	Սնկեր		Սնկեր	Սնկեր	Սնկեր
Կենդանիներ	Կենդանիներ		Կենդանիներ	Կենդանիներ	Կենդանիներ		Կենդանիներ	Կենդանիներ	Կենդանիներ

Տես նաև

• Տաքսոն

Գրականություն

• Արիստոտել History of Animals. London: Henry G. Bohn, 1862.
• Թեոփրաստես Enquiry into Plants (Hort). Books 1 to 5 (հունարեն և անգլերեն զուգահեռ տեքստ)
• Թեոփրաստես Enquiry into Plants (Hort). Books 6 to 9 (հունարեն և անգլերեն զուգահեռ տեքստ)