Նախակենդանիներ

Նախակենդանիներ կամ պարզագույն օրգանիզմներ, օրգանիզմներ, որոնք կազմված են մեկ բջջից և կարողանում են գոյատևել։ Նրանցից են ամեոբան, հողաթափիկ ինֆուզորիան, մտրակավորները, վոլվոքսը՝ մտրակավորների գաղութային ձևը։

Paramecium aurelia

Նախակենդանիները մանրադիտակային չափեր ունեցող միաբջիջ օրգանիզմներ են, որոնց մարմինը կազմված է մեկ բջջից, սակայն այն կատարում է ամբողջական օրգանիզմի ֆունկցիաներ (մարսողական, արտազատական, շարժողական և այլն)։ Բազմաբջիջ օրգանիզմների այս կամ այն բջիջների խումբը կատարում է որևէ մեկ ֆունկցիա, ուստի չի կարող մեկուսացված գոյություն ունենալ։ Ի տարբերություն դրա, նախակենդանիների մեկ բջիջը համարվում է ամբողջական օրգանիզմ. այն կարող է ինքնուրույն տեղաշարժվել, սնունդ ընդունել, պաշտպանվել կենդանիներից և այլն։ Բացի բոլոր բջիջներին բնորոշ օրգանոիդներից, ինչպիսիք են միտոքոնդրիումները, էնդոպլազմային ցանցը և այլն, նախակենդանիներն ունեն իրենց բնորոշ սեփական օրգանոիդները, ինչպես՝ շարժողական, մարսողական, արտազատիչ և այլն։

Շարժողական օրգանոիդներն են.

1. կեղծ ոտքերը կամ պսևդոպոդները, որոնք ցիտոպլազմայի ժամանակավոր ելուստներն են
2. մտրակները, որոնք երկար, բարակ թելիկներ են և սկիզբ են առնում ցիտոպլազմայում գտնվող կինետոպլաստից
3. թարթիչներ, որոնք բազմաթիվ կարճ թելիկներ են (ֆիբրիլներ)՝ պատված բջջային մեմբրանով (թաղանթով)։

Էկտոպլազման միատարր է, ավելի հոծ, նրա արտաքին շերտը խտանում է և առաջացնում նախակենդանու արտաքին թաղանթը՝ պելիկուլան։ Երբեմն պելիկուլայի մակերեսին առաջանում է կուտիկուլա, որն արդեն կենդանի ցիտոպլազմայի հատկություններ չունի։ Վերջինս ունի պաշտպանական նշանակություն։

Էնդոպլազման կիսահեղուկ է, հատիկավոր, նրանում են գտնվում նախակենդանու կորիզը և օրգանոիդները։

Նախակենդանիների բջիջն ակտիվ գործունեության ժամանակ կոչվում է տրոֆոզոիտ, որի սնուցումը կարող է տեղի ունենալ.

ա) մարմնի մակերեսով սննդի ներծծման միջոցով
բ) ֆագոցիտոզով և պինոցիտոզով
գ) բջջաբերանով։

Արտազատիչ օրգանոիդը կծկողական կամ բաբախող վակուոլը (հեղուկով լցված ոչ մեծ բուշտ է), որը պարբերաբար կծկվում է և նրանում եղած նյութափոխանակության արգասիքներով հանդերձ բջջի մեջ եղած հավելյալ հեղուկը հեռացվում է։ Ի դեպ, նախակենդանիների ցիտոպլազմայում անօրգանական և օրգանական նյութերի քանակը ավելի բարձր է, քան միջավայրում, որով և պայմանավորված է օսմոտիկ ճնշումը։ Այսպիսով՝ կծկողական վակուոլը միաժամանակ կատարում է արտազատիչ և օսմոտիկ ճնշման կարգավորման ֆունկցիաներ։ Պարազիտ ձևերի, ինչպես նաև ծովում ապրող տեսակների մոտ, որտեղ օսմոտիկ ճնշումը բարձր է, կծկողական վակուոլը կարող է չլինել։

Նախակենդանիները բազմանում են անսեռ (միտոզ, ամիտոզ, շիզոգոնիա, էնդոգոնիա) և սեռական ճանապարհով (կոպուլյացիա և կոնյուգացիա)։ Որոշ ներկայացուցիչների մոտ նկատվում է անսեռ և սեռական բազմացման եղանակների հերթափոխություն։

Նախակենդանիների մեծ մասն անբարենպաստ պայմաններում առաջացնում է կայուն (ռեզիստենտ) ձև՝ ցիստ։ Նրանք ընդունում են կլոր ձև, դադարում են սնվելուց, նյութափոխանակությունը դադարում է, պատվում են ամուր թաղանթով, որը պաշտպանում է նրանց ջերմային և այլ վնասակար գործոններից։ Բացի պաշտպանական նշանակությունից, ցիստավորումը նպաստում է նաև նախակենդանիների տարածմանը։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նախակենդանիներ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Նախակենդանիներ» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 156)։