From Wikipedia, the free encyclopedia
Тарас Рыгоравіч Шаўчэнка (укр.: Тарас Григорович Шевченко; 9 сакавіка 1814, в. Мо́рынцы, цяпер Звянігародскі раён, Чаркаскай вобласці, Украіна — 10 сакавіка 1861, Санкт-Пецярбург); — украінскі пісьменнік, мастак, грамадскі дзеяч; заснавальнік новай украінскай літаратуры і нацыянальнай літаратурнай мовы.
| Тарас Шаўчэнка | |
|---|---|
| укр.: Тарас Григорович Шевченко | |
 Тарас Шаўчэнка. Аўтапартрэт (1840) | |
| Асабістыя звесткі | |
| Імя пры нараджэнні | руск.: Тарас Григорьев сын Шевченко[1] |
| Псеўданімы | Т. Ш.[2], К. Дармограй[2] і Кобзарь Дармограй[2] |
| Дата нараджэння | 9 сакавіка 1814[3][4][…] |
| Месца нараджэння | |
| Дата смерці | 10 сакавіка 1861[4][3][…] (47 гадоў) |
| Месца смерці | |
| Пахаванне | |
| Грамадзянства |
 Расійская імперыя |
| Бацька | Hryhoriy Ivanovych Shevchenko[d] |
| Маці | Кацярына Якімаўна Бойка[d] |
| Альма-матар | |
| Месца працы |
|
| Прафесійная дзейнасць | |
| Род дзейнасці | |
| Гады творчасці | 1826–1861 |
| Кірунак | рамантызм |
| Мова твораў | украінская, руская |
| Подпіс |
 |
 Творы ў Вікікрыніцах | |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
 Цытаты ў Вікіцытатніку | |
Літаратурная спадчына Шаўчэнкі, цэнтральную ролю ў якой іграе паэзія, у прыватнасці зборнік «Кабзар», лічыцца асновай сучаснай украінскай літаратуры і шмат у чым літаратурнай украінскай мовы. Аб’яднаў у сваіх паэтычных творах жывую гутарковую мову са сродкамі мовы кніжнай, узнёс украінскую літаратурную мову на новы, якасна вышэйшы ўзровень. Шырока карыстаючыся лексікаю розных галін навукі і мастацтва, Шаўчэнка фактычна заклаў падмурак тэрміналагізацыі ўкраінскай лексікі.
.jpg)
Тарас Шаўчэнка нарадзіўся 9 сакавіка 1814 года[8][9] ў в. Морынцы Педзінаўскай воласці Звянігародскага павета Кіеўскай губерні. Быў трэцім дзіцем прыгонных сялян Рыгора Іванавіча Шаўчэнкі і Кацярыны Акімаўны пасля сястры Кацярыны (1804 – каля 1848) і брата Мікіты (1811 – каля 1870)[10].
Паводле роднасных паданняў, дзяды і прадзеды Тараса з бацькоўскага боку паходзілі ад казака Андрэя, які на пачатку XVIII стагоддзя прыйшоў з Запарожскай Сечы. Бацькі яго маці, Кацярыны Акімаўны Бойка, былі перасяленцамі з Прыкарпацця[11].
У 1816 годзе сям'я Шаўчэнка пераехала ў в. Кірылаўка Звянігародскага павета, адкуль паходзіў Рыгор Іванавіч[9]. Дзіцячыя гады Тараса мінулі ў гэтай вёсцы. У 1816 годзе нарадзілася Тарасава сястра Ярына[12], у 1819 годзе — сястра Марыя[13], а ў 1821 годзе нарадзіўся Тарасаў брат Ёсіп[14].
Увосень 1822 года Тарас Шаўчэнка пачаў вучыцца грамаце ў дзяка Саўгіра[15] [16]. Тады ж азнаёміўся з творамі Рыгора Скаварады.
10 лютага 1823 года яго старэйшая сястра Кацярына выйшла замуж за Антона Красіцкага — селяніна з Зялёнай Дзібровы, а 1 верасня 1823 года ад цяжкай працы і беднасці памерла маці Кацярына[9].
19 кастрычніка 1823 года бацька ажаніўся другі раз з удавой Аксанай Цярэшчанка[17], у якой ужо было трое дзяцей[9][18]. Яна жорстка абыходзілася з няроднымі дзецьмі, ў прыватнасці з малым Тарасам[19]. У 1824 годзе нарадзілася сястра Тараса Марыя — ад другога шлюбу бацькі[20]. Хлопец чумакаваў з бацькам. Бываў у Звэныгародку, Умані, Елісаветградзе (цяпер Крапыўныцкы)[21]. 2 красавіка 1825 года бацька памёр[9], і неўзабаве мачыха вярнулася са сваімі трыма дзецьмі ў Марынцы. Урэшце Тарас вымушаны быў пакінуць дом. Некаторы час Тарас жыў у дзядзькі Паўла, які пасля смерці яго бацькі стаў апекуном сірот. У гутарцы з біёграфам паэта М. Чалым Ярына характарызавала Паўла як «вялікага кацюгу», Тарас працаваў у яго разам з парабкам у гаспадарцы, але ў выніку не вытрымаў цяжкіх умоў жыцця і пайшоў у арэнду да новага кірылаўскага дзяка Пятра Багорскага[22].
Як штурхач насіў ваду, ацяпляў школу, абслугоўваў дзяка, чытаў псалтыр над памерлымі і вучыўся. Не стрываўшы здзекаў Багорскага і адчуваючы вялікую цягу да жывапісу, Тарас уцёк ад дзяка і пачаў шукаць у навакольных сёлах настаўніка-маляра[23]. Некалькі дзён парабкаў і «вучыўся» жывапісу ў дыякана Яфрэма (Лысянка Звэныгародскага павета, цяпер Чаркаскай вобласці)[24][25]. Таксама меў настаўнікаў-маляроў з вёскі Стэбліў, Канеўскага павета[26] і з вёскі Тарасаўкі Звенігародскага павета[27]. Намытваючы ў кірылаўскага папа Рыгора Кошыца, Тарас пабываў у Багуславе, у мястэчках Бурты і Шпола[28].
У 1828 годзе Шаўчэнку ўзялі казаком (слугой) да панскага двара ў Вільшанай (Звэныгародскага павета Кіеўскай вобласці), калі ён звярнуўся па дазвол вучыцца ў хліпноўскага маляра[29]. У тым жа годзе памёр Васіль Энгельгардт, і сяло Кірылаўка стала ўласнасцю яго сына — Паўла Энгельгардта[30], які прызначыў Тараса ўласным дваровым слугой у вільшанскім маёнтку.
Амаль два з паловай гады — з восені 1828 да пачатку 1831 — Шаўчэнка прабыў са сваім панам у Вільні[31]. 18 снежня 1829 года той заспеў Тараса ноччу за маляваннем казака Платава, героя вайны 1812 года, намяў яму вушы і загадаў выдраць на стайні[32]. На наступны дзень загад быў выкананы фурманам Сідоркам[33]. Падрабязнасці Віленскага жыцця малавядомыя. Верагодна, Тарас наведваў лекцыі па маляванні прафесара Віленскага ўніверсітэта Ёнаса Рустэмаса. Шаўчэнка мог быць відавочцам Польскага паўстання ў 1830 годзе. З тых часоў захаваўся Тарасаў малюнак «Жаночая галоўка», які сведчыць аб амаль прафесійным валоданні алоўкам[34]. У горадзе Тарас пазнаёміўся са швачкай — полькай Дуняй Гусікоўскай. Польскую мову ён ведаў яшчэ з Украіны, дзе ў той час яна была дастаткова распаўсюджаная. З Гусікоўскай юнак удасканаліў сваё веданне польскай мовы, мог чытаць у арыгінале творы Міцкевіча.
Пераехаўшы ў 1831 годзе з Вільні ў Пецярбург, памешчык П. Энгельгардт узяў з сабой Шаўчэнку[35], а каб пасля атрымаць выгаду на мастацкіх творах уласнага «пакаёвага мастака», падпісаў кантракт і аддаў яго ў навуку на чатыры гады да жывапісца В. Шыраева, у якога і пасяліўся Тарас да 1838 года[36]. У арцелі Шыраева Шаўчэнка акружалі такія ж, як і ён, здольныя маладыя людзі — выхадцы з нізкіх пластоў народа — прыгонныя сяляне або адпушчаныя з прыгону і мяшчане, якія імкнуліся авалодаць мастацтвам жывапісу, стаць мастакамі[37]. Шыраеў звяртаўся з вучнямі строга, у сваёй аўтабіяграфіі і аповесці «Мастак» Шаўчэнка пісаў пра яго як «чалавека прагнага, грубага, суровага і дэспатычнага». Звычайна Шыраеў заключаў кантракты на восем гадоў: пяць з іх адводзіліся на навучанне, а на працягу наступных трох гадоў вучань павінен быў «паслужыць майстру за навучанне», працуючы на яго[37]. На працягу пяці гадоў гаспадар вучыў вучня маляваць і пісаць «міфалагічныя і гістарычныя фігуры і фарцарнамент, кветкі і розныя ўпрыгажэнні клеевымі і алейнымі фарбамі»[37]. Ён павінен быў даць жыллё, карміць і апранаць вучня, а вучань — падпарадкоўвацца майстру і не адлучвацца без дазволу[37]. Пасля заканчэння дагавора ўладальнік абавязваўся даць вучню «прыстойнае адзенне» або замест яго 100 рублёў, а бацькам вучня выслаць 150 рублёў[37]. Падчас выканання арцеллю падрадаў Шаўчэнка авалодаў мастацтвам дэкаратыўнага роспісу, у прыватнасці падчас роспісу Вялікага тэатра як падмайстар-малявальшчык[38]. Пасля паспяховага завяршэння ў лістападзе 1836 года работ у Вялікім тэатры арцель працавала па кантракце з канторай імператарскіх тэатраў да лета 1838 г.: вырабляла жывапісныя і малярныя работы, вырабляла дэкарацыі, вясной 1838 года нанова распісала плафоны Александрынскага і Міхайлаўскага тэатраў[37]. Яшчэ адным з найадказнейшых падрадаў быў роспіс будынка Сената і Сінода, якія тады былі перабудаваны[37].
Яшчэ ў 1835–36 гадах Шаўчэнка стварыў некалькі складаных шматфігурных кампазіцый па тэме антычнай гісторыі і Кіеўскай Русі. У 1836–37 гадах Шаўчэнка стварыў малюнак «Смерць Багдана Хмяльніцкага»[37]. Але найдасканалейшым малюнкам на гістарычную тэму гэтага перыяду з'яўляецца «Смерць Сакрата» 1837 г., які адрозніваецца ўпэўненасцю малюнка, перадачы асвятлення, групаваннем фігур. Найбольшыя поспехі ў гэтыя гады Шаўчэнка меў у жанры акварэльнага партрэта, дзякуючы авалоданню вопытам іншых мастакоў, у прыватнасці П. Сакалова. Першы акварэльны партрэт ён намаляваў яшчэ ў 1833 годзе — гэта быў партрэт Паўла Энгельгардта[39]. У гэтыя гады Шаўчэнка ўзмоцнена займаўся самаадукацыяй, знаёміўся з творамі мастацтва — арыгіналамі і гравюрамі з іх[37].
Па начах, у вольны ад працы час, Шаўчэнка хадзіў у Летні сад, маляваў статуі. Летам 1836 года падчас аднаго з начных сеансаў малявання ў Летнім садзе ён пазнаёміўся са сваім земляком — мастаком Іванам Сашэнкам, а праз яго — з Яўгенам Грэбінкам, Васілём Грыгоравічам і Аляксеем Венецыянавым, які пазнаёміў Тараса з уплывовым пры двары паэтам Васілём Жукоўскім[40]. Сашэнка ўгаварыў Шыраева адпусціць Шаўчэнку на месяц, каб той наведваў залы жывапісу Таварыства заахвочвання мастакоў[41]. Камітэт гэтага таварыства, «разгледзеўшы малюнкі старонняга вучня Шаўчэнкі», прыняў «мець яго на ўвазе на будучыню»[37].
Апалон Макрыцкі, мастак, вучань Брулова і прыяцель Шаўчэнка, які ўзяў на сябе ініцыятыву прыцягнуць Брулова для вызвалення Тараса ад прыгоннага права, адзначыў у сваім дзённіку, што ў сераду, 31 сакавіка 1837 года, ён паказаў Брулаву верш Шаўчэнкі. Брулоў быў ім «вельмі задаволены і, ўбачыўшы ў ім думкі і пачуцці маладога чалавека, вырашыў выняць яго з падаткага (прыгоннага) стану»[42]. Шаўчэнка пачаў практыкавацца ў вершаскладанні пад уражаннем сваёй сустрэчы з украінскімі творамі ў Грэбінкы ў ліпені 1836 года[43]. Грэбінка быў першым, хто прымеціў і падтрымаў паэтычны талент Шаўчэнка, стаў яго першым літаратурным натхняльнікам і настаўнікам[37]. Першым прызнаным паэтычным «шэдэўрам» Шаўчэнка лічыцца балада «Прычынная»[37]. Штотыдзень на кватэры Грэбінкы праходзілі літаратурныя вечарыны, на якіх бываў і Шаўчэнка[37].
Увесну 1838-га Карл Брулоў і Васіль Жукоўскі вырашылі выкупіць маладога паэта з прыгонніцтва. Энгельгардт пагадзіўся адпусціць прыгоннага за вялікія грошы — 2500 рублёў[44]. Каб атрымаць такія грошы, Карл Брулоў адлюстраваў партрэт Васіля Жукоўскага — выхавацеля спадчынніка прастола Аляксандра Мікалаевіча, і партрэт разыгралі ў латарэі, у якой прыняла ўдзел імператарская сям'я[45]. Латарэя адбылася 4 траўня 1838 года, а 7 траўня Шаўчэнку выдалі адпускную[9][46].
Засведчыўшы сваю адпускную ў пецярбургскай Палаце грамадзянскага суда, Шаўчэнка стаў вучнем Акадэміі мастацтваў, дзе яго настаўнікам стаў К. Брулоў[47]. Па словах Шаўчэнкі: «надышла найсветлейшая пара яго жыцця, незабыўныя, залатыя дні» вучобы ў Акадэміі мастацтваў, якім ён прысвяціў у 1856 годзе аўтабіяграфічную аповесць «Мастак».
З чэрвеня 1838 года Шаўчэнка пасяліўся ў кватэры ў доме № 100 другога квартала Васільеўскага вострава, недалёка ад пецярбургскай Акадэміі мастацтваў.[48] Але ў большасці сваёй праводзіў час у Акадэміі і ў майстэрні К. Брулова. З-за рэарганізацыі ў 1840 годзе Акадэміі мастацтваў спынілі выкладанне агульнаадукацыйных дысцыплін. Усе навучэнцы наведвалі толькі спецыяльныя класы, якіх было шэсць: два малявальныя, дзе навучэнцы малявалі з эстампаў-арыгіналаў; два гіпсавых, у адным з якіх малявалі з гіпсавых галоў, а ў другім — з гіпсавых фігур; класы натурныя, дзе малявалі з натуршчыкаў; і маляўнічы, дзе рабілі эцюды алеем.[47] Шаўчэнка прыйшоў у Акадэмію з дастаткова высокай падрыхтоўкай.[47] Першыя іспыты ён здаваў у класе «гіпсавых фігур». Папярэдні этап навучання — маляванне з «арыгіналаў» і «гіпсавых галоў» — быў пройдзены ім самастойна, яшчэ да паступлення ў Акадэмію, з дапамогай сяброў-мастакоў (І. Сашэнка, А. Макрыцкага і іншых) і як старонні вучань Таварыства заахвочвання мастацтваў.[47][49] З «гіпсавых галоў» Шаўчэнка таксама маляваў яшчэ да вызвалення з прыгоннага права ў рысавальнай класе Таварыства заахвочвання мастакоў і ў Акадэміі мастацтваў.[47][49]
Першы экзамен па маляванні Шаўчэнка здаваў 23 чэрвеня 1838 года. Ацэнкі выстаўлялі, пачынаючы з першага нумара, які быў найвышэйшым балам, і далей, у залежнасці ад колькасці прадстаўленых вучнямі малюнкаў.[47] І. Сашэнка атрымаў пяты нумар, Шаўчэнка — трынаццаты.[47] З верасня таго ж года на так званым трэцім экзамене (за трэць года), дзе чарговым прафесарам быў К. Брулоў, Шаўчэнка атрымаў адзінаццаты нумар, 4 кастрычніка 1838 года на месячным экзамене яму прысудзілі найвышэйшы бал — першы нумар, у канцы таго ж месяца — трэці нумар, яшчэ праз месяц, 30 лістапада, — другі.[47] Атрыманне тройчы такіх высокіх нумароў лічылася вялікім поспехам і давала падставы для пераводу ў наступны, натурны, клас яшчэ да заканчэння навучальнага года. На трэцім іспыце 24 снежня 1838 года Шаўчэнка маляваў ужо з натуры, дзе атрымаў чацвёрты нумар.[47] Разам з тым ён спрабаваў свае сілы і ў самастойных кампазіцыйных малюнках. Найраннейшы з іх — «Казацкі банкет» — створаны 25 снежня 1838 года.[47] Яго поспехі тады ж прыцягнулі ўвагу Таварыства заахвочвання мастакоў, Камітэт якога 16 снежня 1838 года, разгледзеўшы прадстаўленыя Шаўчэнкам малюнкі, вырашыў узяць яго на ўтрыманне пры першай жа вакансіі.[49] А праз месяц, 20 студзеня 1839 года Камітэт прыняў «прызначыць мастаку Шаўчэнку за 30 руб. у месяц утрымання, які і прызначаць з 1 студзеня гэтага года».[47] 23 лістапада 1838 года Шаўчэнка пасяліўся ў кватэры І. Сашэнка ў доме № 47 на 4-й лініі Васільеўскага вострава.[47][48]
Сашэнка папракаў Шаўчэнку не толькі за пісанне вершаў, але і за тое, што ён пачаў весці свецкае жыццё, у прыватнасці разам з К. Брулавым часта ездзіў на літаратурна-музычныя вечарыны, наведваў пісьменнікаў, дзеячаў мастацтва, стаў лепш апранацца.[47] Але насуперак асцярогам Сашэнкі легкадумнае жыццё Шаўчэнкі не перашкодзіла яму стварыць у гэты перыяд шэраг паэтычных шэдэўраў.[47] Новыя знаёмствы з мастакамі і пісьменнікамі, з літаратурна-мастацкім светам, наведванне гурткоў і літаратурна-музычных вечароў — наадварот, узбагачалі і пашыралі кругагляд Шаўчэнкі, падштурхоўвалі яго да паэтычнай творчасці.[47] Ад Сашэнкі ў лютым 1839 года Шаўчэнка пераехаў у дом № 182 другога квартала Васільеўскай часткі горада на кватэру мадам Ёгансан. Жыў ён там нядоўга і неўзабаве перабраўся на кватэру свайго сябра, вучня К. Брулова — Р. Міхайлава ў доме Г. Арэнса на 7-й лініі Васільеўскага вострава. З пачатку 1839 года Шаўчэнка знаходзіўся ў натурным класе Акадэміі мастацтваў, дзе з перапынкамі маляваў да 1844 года.[47] На першым трэцім іспыце 29 красавіка 1839 года К. Брулоў адзначыў яго малюнак як найлепшы.[48] Тады нікому не быў пастаўлены першы і другі нумар, Шаўчэнка атрымаў трэці.[47] Савет Акадэміі мастацтваў узнагародзіў яго сярэбраным медалём другой ступені.[48]
_Циганка-ворожка.jpg)
У 1839 годзе Шаўчэнка пачаў авалодваць тэхнікай алейнага жывапісу, да яго найраннейшых спроб адносіцца «Натуршчык у позе св. Себасціяна». З лістапада 1839 года Шаўчэнка жыў у маладога скульптара-медальера Фёдара Панамарова, які меў у Акадэміі майстэрню з антрэсолямі, у гэты ж час ён цяжка хварэў на тыф.[47] У сакавіку 1840 года ў сувязі з рэарганізацыяй Акадэміі ўсе навучэнцы з яе памяшкання былі выдвараныя.[47] У гэты час Шаўчэнка падаў на месячныя іспыты алейныя эцюды. 27 верасня 1840 года Савет Акадэміі мастацтваў адзначыў сярэбраным медалём другой ступені яго першую самастойную алейную карціну «Хлопчык-жабрак, які дае хлеб сабаку».[47] Акрамя таго, Савет і Агульны сход Акадэміі мастацтваў выказалі аўтару «пахвалу».[47] Поспех Шаўчэнка адзначыла і Таварыства заахвочвання мастакоў, Камітэт якога вырашыў пісьмова выказаць сваю гатоўнасць падтрымліваць яго і надалей у імкненні авалодаць мастацтвам жывапісу.[47] Вучачыся ў Акадэміі паступова ўтвараліся і матэрыялістычныя асновы мастацкіх поглядаў Шаўчэнкі.[47] На трэцім іспыце 24 снежня 1840 года Шаўчэнка атрымаў пяты нумар за малюнак «Натуршчыкі». Гэта — адзіны захаваны малюнак з тых, якія ён выканаў на трэціх іспытах у натурным класе.[47] Да гэтага ж часу адносіцца яго першы і найвядомейшы ў будучыні алейны аўтапартрэт.[47]
У 1840 годзе Шаўчэнка пазнаёміўся з Васілём Штэрнбергам, які стаў яго блізкім сябрам.[50] Пасябраваў Шаўчэнка і з мастаком К. Іаахімам, з якім яго таксама пазнаёміў Штэрнберг.[47] Прыблізна ў 1840 годзе, на думку даследчыкаў, у Пецярбургу адбылося знаёмства Шаўчэнка з Якавам Кухарэнкам, пісьменнікам і атаманам Чарнаморскага казачага войска, які ў далейшым таксама стаў яго таварышам і суразмоўцам па амаль 20-гадовай перапісцы.[51]
Яшчэ ў канцы 1839 года Шаўчэнка пазнаёміўся з П. Мартасам, таварышам Я. Грэбінкі, А. Макрыцкага, Н. Кукольніка.[52] Азнаёміўшыся выпадкова з рукапіснымі творамі і ўражаны імі, П. Мартас праявіў да іх вялікую цікавасць. Ён параіўся з Я. Грэбінкам і прапанаваў Шаўчэнку выдаць іх асобнай кнігай, якую пасля назвалі «Кабзарам». Як успамінаў Мартас, Шаўчэнка не адразу пагадзіўся на выданне, яго прыйшлося ўгаворваць.[52] Думкі і настроі Шаўчэнка перад выданнем зборніка адбіліся ў вершы «Думы мае, думы мае». Дзейны ўдзел у выданні «Кабзара» прымаў Я. Грэбінка, менавіта ён падаў рукапіс у Пецярбургскі цэнзурны камітэт.[48] Да гэтага Мартас выключыў з «Кабзара» тыя месцы, якія маглі павярнуцца супраць яго як выдаўца непрыемнасцямі.[52] Цэнзар П. Корсакаў, саступіўшы просьбу Мартаса і падпісаўшы «Кабзару» да друку, папярэдне не прачытаўшы яго «праблемныя месцы», пасля, азнаёміўшыся з друкаваным тэкстам, таксама канфіскаваў урыўкі нецэнзурнага зместу і толькі пасля гэтага даў дазвол на выпуск кнігі ў свет.[52]
4 траўня 1840 года з'явілася першая друкаваная аб'ява аб продажы «Кабзара», які хутка разышоўся, яго выхад, нават урэзанага цэнзурай, быў падзеяй вялікага літаратурна-грамадскага значэння.[47] У першага «Кабзара» яшчэ не было адкрытых заклікаў да рэвалюцыйных дзеянняў, аднак увесь ён утрымліваў пратэст супраць грамадскай несправядлівасці і імкнення да вольнага жыцця.[47] У распрацоўцы гістарычных тэм Шаўчэнка не адышоў ад пэўнай ідэалізацыі мінулага Украіны.[47] Творы Шаўчэнкі патрапілі ў Беларусь, на Каўказ і за мяжу (у Прагу). А. Афанасьеў-Чужбінскі, які ў сярэдзіне XIX стагоддзі служыў на Каўказе, пісаў: «Усюды, дзе знаходзіў некалькі ўкраінцаў, у крузе службоўцаў або ў нейкім палку, усюды сустракаў я пацёртыя асобнікі „Кабзара“ і „Гайдамакаў“ і поўнае, шчырае спачуванне да іх аўтара».[47] Рэакцыя расійскіх крытыкаў у большасці сваёй была агрэсіўная: рэцэнзент з «Паўночнай пчолы» пісаў, што «асаблівай украінскай мовы няма», іншыя рэцэнзенты называлі ўкраінскую мову «гібрыдным дыялектам», «бесперспектыўнай» і «мужыцкай» і лічылі, што ўкраінская мова не мае шанцаў на існаванне.[47][53][54]
Амаль адначасова з «Кабзарам», 12 сакавіка 1840 года, Я. Грэбінка падаў у Пецярбургскі цэнзурны камітэт рукапіс альманаха «Ластаўка», у якую ўвайшлі і творы Шаўчэнкі, у прыватнасці «Прычынная» і вершы «Ветру буйны, ветру буйны!» і «Цячэ вада ў сіняе мора».[55] Калі «Кабзар» быў надрукаваны праз месяц пасля атрымання цэнзурнага дазволу, то «Ластаўка» выйшла толькі праз год.[55] Цэнзар П. Корсакаў падпісаў дазвол на выпуск альманаха ў свет 27 красавіка 1841 года.[55]
8 лістапада 1841 года Шаўчэнка падаў рукапіс «Гайдамакаў» у Пецярбургскі цэнзурны камітэт, цэнзураваў яго зноў П. Корсакаў, які не падаваў творы на разгляд цэнзурнага камітэта і даў дазвол на выпуск яго ў продаж на свой страх і рызыку.[47][55] У «Гайдамаках» былі апеты падзеі Каліеўшчыны, у яе аснову ляглі народныя паданні, перш апавяданні дзеда Шаўчэнкі, Івана.[56] Спачатку «Гайдамакі» палохалі цэнзара сваім рэвалюцыйным духам, з-за чаго ён пратрымаў у сябе рукапіс без ухвалення васемнаццаць дзён, на працягу якіх ён зрабіў прафілактычныя выняткі асобных радкоў і выслоўяў, дазвол на продаж паэмы ён даў з трохмесячнай затрымкай.[47][55] Насуперак спадзяванням Шаўчэнкі, яго заступнік Рыгоравіч не стаў выдаўцом паэмы.[47] Калі «Кабзар» выдаў за свой кошт П. Мартас, то на гэты раз усе клопаты, звязаныя з публікацыяй «Гайдамакаў», ляглі на Шаўчэнка.[47][55] Вострай крытыкай сустрэў паэму В. Бялінскі, у часопісе «Айчынныя запіскі» ён абвінавачваў Шаўчэнку ў «схільнасці да рамантычнай высакапарнай вычварнасці» і «вялікай колькасці найбольш вульгарных і майданных слоў і выразаў».[47] Праз сорак гадоў вельмі негатыўна ацаніў паэму і Іван Франко, лічачы, што ў ёй не было «дакладнай характарыстыкі дадзенага гістарычнага часу».[57] Услед за «Гайдамакамі» Шаўчэнка напісаў паэму «Мар'яна-чарніца», баладу «Утопленая», вялікую паэму на расейскай мове «Сляпая».[47] Першыя два творы разам з песняй з расейскай драмы «Нявеста» і вершам «Цяжка-цяжка ў свеце жыць» ён паслаў 8 снежня 1841 года Р. Квіткі-Аснаўяненку для змяшчэння ў альманасе «Маладзік».[47] Таксама ў гэты час Шаўчэнка напісаў драматычны твор «Сляпая прыгажуня», які не захаваўся.[47]
26 верасня 1841 года Савет Акадэміі мастацтваў у трэці раз узнагародзіў Шаўчэнку сярэбраным медалём другой ступені — за карціну «Цыганка-варажбітка».[47] 28 лістапада на малявальным іспыце ён атрымаў пяты нумар. Наступныя іспыты яму не прынеслі гэтак высокіх вынікаў, але адзнак, ніжэй сярэдніх, ён не атрымаў.[47] 23 снежня 1841 года яму паставілі 19 нумар з 49; 31 студзеня 1842 — 39-й з 59-ці, за жывапіс з натуры — 11-й; 26 лютага таго ж года — 17-ты нумар з 53-х.[47] 16 траўня 1842 года Таварыства заахвочвання мастакоў выключыла Шаўчэнку з ліку сваіх пансіянераў, задаволіўшы патрабаванне скарбніка Андрэя Сапожнікава, які абвінавачваў мастака ў тым, што ён «на працягу 7 месяцаў не наведваў акадэмічных класаў і не прадстаўляў Камітэту ніякіх сваіх прац, нягледзячы на зробленыя заўвагі».[47][49] Аднак неўзабаве, у справаздачы аб дзейнасці таварыства з 28 красавіка 1842 года па 28 красавіка 1843 года, з'явілася іншае тлумачэнне выбыцця Шаўчэнкі з ліку пансіянераў, без спасылкі на яго недастатковыя поспехі, дзе ўказвалася, што некаторыя мастакі «могуць падтрымліваць сябе і існаваць уласнымі працамі».[47] Нечакана пазбаўлены матэрыяльнай падтрымкі Шаўчэнка мог разлічваць толькі на ўласныя заробкі, якія не былі ні сістэматычнымі, ні значнымі.[47] Засталіся ўспаміны сучаснікаў пра яго напружаную працу падчас вучобы ў Акадэміі мастацтваў над акварэльнымі партрэтамі па замове.[47] Недахоп грошай прымусіў Шаўчэнка выступіць і ілюстратарам кніжных выданняў, якія па зместу і накіраванні яму не імпанавалі.[58] Першая створаная ім кніжная ілюстрацыя — малюнак «Каталіцкі чарнец» да апавядання Мікалая Надзеждзіна «Сіла волі».[47] У тым жа годзе Шаўчэнка прыняў удзел у ілюстраванні выдання Аляксандра Башуцкага «Нашы, спісаныя з натуры расейцамі».[47] У новай для таго часу тэхніцы гальванакаўстыкі Шаўчэнка выканаў ілюстрацыю да расейскага выдання кнігі Ф. Кобеля «Гальванаграфія» (1843).[47] Выдавец расейскага перакладу гэтай кнігі Валяр'ян Семяненка-Крамарэўскі прыцягнуў Шаўчэнку да ілюстравання і іншай выдадзенай ім кнігі — «Гісторыя Суворава» (1843), дзе яму належалі жанравыя сцэны, разам — 32 ілюстрацыі.[59] Акрамя гэтага Шаўчэнка стварыў ілюстрацыі і да яшчэ адной кнігі Палявога — «Расейскія палкаводцы» (1843).[58] Гравюры на метале па малюнках Шаўчэнка і іншых мастакоў выконваў англійскі мастак Джон Рабінзон, яны таксама друкаваліся ў Лондане.[58]
Увосень 1842 года Шаўчэнка адправіўся ў марскую паездку ў Швецыю і Данію, але з-за нядужання ён даплыў на параходзе толькі ў Рэвель і вярнуўся назад у Пецярбург.[48]
25 мая 1843 года Шаўчэнка з Пецярбурга з'ехаў ва Ўкраіну. Прыехаў да паэта Віктара Забілы на ягоным хутары Кукурыкыўшчына пад Барзной.[60] Спыніўся ў Качаніўцы Чарнігаўскай вобласці, у маёнтку памешчыка Рыгора Тарноўскага.[61] Пабываў Шаўчэнка і ў суседніх гарадах і сёлах: Іваніцы, Ічне, Грыгарыўцы, Батурыне і Власіўцы.[60] У Грыгарыўцы ён гасцяваў у маёнтку памешчыка П. Скарападскага. У чэрвені 1843 года Шаўчэнка прыбыў у Кіеў, дзе пазнаёміўся з Міхаілам Максімовічам, Панцеляймонам Кулішам і многімі мастакамі, у прыватнасці, з Аляксеем Сенчыла-Стэфаноўскім.[60][62] Тады паэт пабываў на знакамітых «кантрактавых кірмашах» на кіеўскім Падоле.[60] У гэты час ён пазнаёміўся з будучым кірыла-мяфодзіеўцам В. Білазерскім. Пазнаёміўся паэт і з многімі студэнтамі Кіеўскага ўніверсітэта, моладзь цёпла прывітала яго як свайго любімага паэта.[63] Аглядаючы і любуючыся гістарычнымі славутасцямі Кіева, Шаўчэнка рабіў замалёўкі ў сваім альбоме, пачатым яшчэ ў Пецярбургу.[63] Разам з Кулішам Шаўчэнка наведаў Вышгарад і Межыгор'е, дзе агледзелі Кіева-Межыгорскі манастыр, гісторыя якога цесна звязана з Запарожскай Сеччу, і ў сваім альбоме паэт зрабіў малюнак алоўкам гэтага манастыра. На Палтаўшчыне наведаў Яўгена Грэбінку ў яго прытулку ў Мар'яніўцы.[64] 11 ліпеня 1843-га — у дзень св. Пятра і Паўла — наведаў разам з ім пышную бяседу у хроснай маці Грабёнкі, удавы-генеральшы Таццяны Вільхіўскай у яе «ўкраінскім Версалі» ў Майсіўцы, дзе пазнаёміўся з паэтам Аляксандрам Афанасьевым-Чужбінскім і афіцэрам Якавам дэ Бальменам (пазней прысвяціў яму паэму «Каўказ»).[60] У ліпені 1843 года ў Каваліўцы Шаўчэнка наведвае Аляксея Капніста — удзельніка руху дзекабрыстаў, сына аўтара «Оды на рабства» і камедыі «Ябяда» Васіля Капніста. У абодвух яны паехалі ў Ягатын, да Мікалая Рэпніна-Валконскага, дзе, жывучы на працягу кастрычніка – снежня 1843 года, па замове Аляксея Капніста Шаўчэнка выканаў дзве копіі з партрэта Мікалая Рэпніна (работы швейцарскага мастака Ё. Гарнунга). Знаёмства з сям'ёй Рэпніных стала адной з найважнейшых падзей у жыцці Шаўчэнкі. У гэтай сям'і паэт знайшоў не толькі прыхільнікаў свайго таленту, але і верных сяброў, найадданейшым з якіх была князёўна Варвара, якую ён пасля называў «незабыўным сябрам», а ён для яе стаў каханнем.[60][65] Знаходзячыся ў Ягатыне, Шаўчэнка напісаў паэму «Трызна», якую прысвяціў князёўне.[66] У тое ж лета паэт наведаў маёнткі сваіх новых знаёмых: Закрэўскіх у Бярозавай Рудцы, Якава дэ Бальмена ў Лыновыцы, Пятра Сялецкага ў Малютынцах, Аляксандра Афанасьева-Чужбінскага ў Іскіўцах і быў з ім на кірмашы ў Лубнах, Рэвуцкіх[67] ў Іржаўцы, Галаганаў у Сакырынцах і Дзігцярах. 2 кастрычніка 1843 года гасцяваў у родным сяле Кырылаўцы, Звенігародскага павета, на Кіеўшчыне ў сястры і братоў.[68] Вандраваў ён і такімі сёламі і гарадамі Чаркашчыны, як: Будышчэ, Лысянка, Шэндэрыўка, Гудзіўка, Мошны, Звэныгародка, Трахтэміраў і іншыя.[60]
У Бэрэзане, у маёнтку Платона Лукашэвіча, 9 кастрычніка 1843 года Шаўчэнка напісаў верш «Разрытая магіла». Гэты найраннейшы твор, які ўвойдзе ў рукапісную кнігу вершаў «Тры лета» (1843–1850). Непасрэдным штуршком да напісання верша былі археалагічныя раскопкі курганоў-магілаў у 1830–40-х гадах, якія ажыццяўляліся ва Украіне археаграфічнай камісіяй (немала магіл было каля Бэрэзані). Шаўчэнка, як іншыя ўкраінскія паэты-рамантыкі, негатыўна ставіўся да гэтай з'явы, лічачы гэтыя магілы-курганы помнікамі казацкага часу і сімвалам яго гераічнага мінулага.[69] Акрамя таго, у 1843 годзе выйшла паэма Яўгена Грэбінкі «Багдан» на расейскай мове, якая ўзмацніла негатыўнае стаўленне Шаўчэнкі да Багдана Хмяльніцкага (асобныя ўрыўкі паэмы друкаваліся яшчэ ў 1839 годзе).[70] У паэме Грэбінка праслаўляў Хмяльніцкага за тое, што ён «ля ног цара маскоўскага склаў свае гетманскія клейноды і шчасце прамое ўказаў з родаў у роды». Пахвальная тырада Грэбінкі выклікала абурэнне Шаўчэнкі адносна «Багдана», якое не праходзіла да канца яго жыцця. Пасля гэтага Шаўчэнка, на думку даследчыкаў, астудзеў да Грэбінкі, і, магчыма, спыніў з ім прыяцельства.[71]
Паводле ўспамінаў даследчыка жыцця і творчасці Шаўчэнкі П. Жура, восенню 1843 года паэт падчас падарожжа на Дняпровыя парогі і месца апошняй Запарожскай Сечы — наведаў такія гарады і вёскі: Пыратын, Лубны, Харол, Крэмэнчук, Вэрхнёдніпроўск, Екацярынаслаў (сучасны Дніпро), Аляксандраўск (Запарожжа), Нікапаль, Пакроўскэ, Крылоў (Новагеоргііўск), Чыгырын, Чаркасы, Шполу і іншыя.[60] У лютым 1844 года Шаўчэнка выехаў з Украіны ў Пецярбург праз Маскву, дзе прабыў адзін тыдзень і пасябраваў з Міхаілам Шчэпкіным і Восіпам Бадзянскім.[72] Шчэпкін стаў блізкім сябрам Шаўчэнкі, паэт прысвяціў яму ў 1844 годзе дзве паэзіі — «Заваражы мне, вяшчуне» і «Чыгрынэ, Чыгрынэ».[73] Пасля дзевяцімесячнага знаходжання ва Украіне Шаўчэнка пражыў у Пецярбургу больш за год. Асноўнай мэтай вяртання Шаўчэнкі ў імперскую сталіцу было завяршэнне навучання ў Акадэміі мастацтваў, ён так напружана працаваў, што нават улетку 1844 года не наведваў Украіну.[63]
Падчас першай паездкі ва Украіну Шаўчэнка задумаў выдаць серыю афортаў «Жывапісная Украіна», а на атрыманыя сродкі выкупіць сваіх родных з прыгонніцтва. 11 лістапада 1844 года камітэт Таварыства заахвочвання мастакоў прыняў рашэнне аказаць Шаўчэнку грашовую дапамогу (300 рублёў) для гэтага выдання.[74] Першыя 6 афортаў («У Кіеве», «Выдубецкі манастыр у Кіеве», «Судная рада», «Старасці», «Казка» («Салдат і Смерць»), «Дары ў Чыгірыне 1649 года») выйшлі ў лістападзе.[75] Нягледзячы на неверагодныя намаганні Шаўчэнкі па прасоўванні, на дзейную дапамогу В. Рэпнінай і некаторых знаёмых мастака, продажы першага выпуску «Жывапіснай Украіны» ішлі занадта марудна.[76] Шаўчэнка меў намер выдаць і другі выпуск зборніка афортаў, але за адсутнасцю сродкаў гэта так і не было ўвасоблена.[76] Яго мара аб выкупе з прыгонніцтва братоў і сясцёр так і не здзейснілася.
У 1844 годзе апублікавана перадрук першага выдання «Кабзара» з дадаткам паэмы «Гайдамакі» пад назвай «Чыгірынскі Кабзар і Гайдамакі».[77] У тым жа годзе Шаўчэнка напісаў гістарыясофска-палітычную «камедыю» «Сон» — паэму-гратэск, якая раскрывае чытачам наступствы заняволення Украіны Масквой.[78]
3 красавіка 1845 года Тарас Шаўчэнка падаў заяву ў Савет Акадэміі мастацтваў з просьбай прысвоіць яму званне мастака. Савет прыняў рашэнне, а агульны сход Акадэміі 18 лістапада 1845 года зацвердзіў «Тараса Шаўчэнка ў акадэмічным званні некласны мастак у жывапісе гістарычным і партрэтным» і выдала яму па яго заяве білет на права праезду ва Украіну і назад «для мастацкіх заняткаў», а таксама бесперашкоднага там знаходжанне.[74]
31 сакавіка 1845 года Шаўчэнка адправіўся з Пецярбурга праз Маскву ва Украіну. У Маскве сустрэўся з Міхаілам Шчэпкіным і агледзеў Крэмль. Далей ён праехаў Падольск, Тулу, Арол, Кромы, Эсмань. Першай станцыяй ва Украіне, дзе спыніўся Шаўчэнка, быў Глухаў. Наступны прыпынак ён здзейсніў у Кралэвцы, дзе маляваў партрэт ротмістра І. Рудзінскага.[79]
Затым Шаўчэнка наведаў Ягатын, каб выказаць спачуванні смерці бацькі В. Рэпнінай. Паміж сябрамі адбылася размова пра альбом «Жывапісная Украіна». Князёўна з асаблівай стараннасцю займалася ўладжанням падпіскі на гэтае выданне.[60] Праз Пераяслаў, Барыспіль, Бравары паэт адправіўся ў Кіеў.[60] У Кіеве паэт пашырыў знаёмства са студэнцкай моладдзю і сустрэўся з М. Максімовічам, якому таксама падарыў паэму «Трызна».[80] Свае кіеўскія сустрэчы вясной 1845 года паэт звязваў, перш за ўсё, з неабходнасцю распаўсюджвання «Жывапіснай Украіны».[60] Дзякуючы Максімавічу ён стаў неафіцыйным супрацоўнікам Кіеўскай археаграфічнай камісіі.[80] Выконваючы задачы камісіі, Шаўчэнка шмат падарожнічаў па Украіне, збіраў фальклорныя і этнаграфічныя матэрыялы, адлюстроўваў гістарычныя і архітэктурныя помнікі і вёў «Археалагічныя нататкі».[81] Знаходзячыся ў Кіеве, Шаўчэнка працягваў літаратурную дзейнасць, у прыватнасці, менавіта тут ён пачаў паэму пра Яна Гуса «Ерэтык», чытаў гістарычныя крыніцы гэтай асобы і распытваў знаёмых.[80] Асоба гэтага чэшскага рэфарматара і прапаведніка зацікавіла Шаўчэнка сваёй рэвалюцыйнай дзейнасцю. Крыху пазней, 22 лістапада, знаходзячыся ўжо ў Пераяславе, Шаўчэнка зацікавіўся і іншым чэшскім асветнікам Павелам Шафарыкам, з-за чаго напісаў пасвячэнне ў паэму — «Шафарыку».[80][82]
Улетку, па даручэнні камісіі, Шаўчэнка выехаў з Кіева на Левабярэжжа, у Прылукы, для вывучэння помнікаў гэтага горада і яго наваколляў. Затым наведаў Гусцінскі манастыр, дзе быў пахаваны М. Рэпнін.[83] Падарожнічаючы па Палтаўшчыне ён наведаў Лубны, паблізу якіх у сяле Мгар агледзеў старадаўні Праабражэнскі мужчынскі манастыр і старадаўнія земляныя ўмацаванні, званыя «Замком».[60] Далей у сваіх нататках ён паказаў Саланыцю, дзе ў свой час быў узяты ў палон гетман С. Налівайка, і апісаў таксама горад Лукім'я.[60] Па дарозе ў Рамны паэт наведаў маёнтак Р. Галагана ў Сакырынцах.[60] Быў Шаўчэнка і ў маёнтку іншага Галагана — Пятра Рыгоравіча. 20–22 ліпеня, паэт наведаў знакаміты раменскі Ільінскі кірмаш. Тут ён пазнаёміўся з К. Саленікам, адным з заснавальнікаў новага рэалістычнага ўкраінскага тэатра.[84] Падчас кірмашу Шаўчэнка тры дні жыў у намёце ўладальніка маёнтка ў Гарадышчы на Чаркашчыне П. Свечкі, сына палкоўніка, які славіўся ва Украіне сваімі дзівацтвамі.[84] Пазнаёміўся ён таксама з памешчыкам І. Якубовічам, раменскім павятовым маршалкам — бацькам дзекабрыста А. Якубовіча.[84] Па дарозе ў Палтаву паэт наведаў Рэшэтыліўку, дзе спыняўся ва ўладальніка гэтай мясцовасці А. Папова, у якога захавалася бібліятэка і архіў з мноствам рэдкіх кніг і дакументаў па гісторыі Украіны — што ўяўляла немалую цікавасць для Камісіі. У Палтаве і яе наваколлях паэт азнаёміўся з многімі архітэктурнымі славутасцямі — Крыжаўзвіжанскім манастыром, Успенскім саборам, домам І. Катлярэўскага. На Палтаўшчыне Шаўчэнка некалькі разоў наведаў і маёнтак А. Радзянкі ў Вясёлым Падоле.[84] Пабываў тады Тарас Рыгоравіч і ў маёнтку брата Аркадзя — Платона Радзянкі ў Вышняках. У жніўні Шаўчэнка выехаў на Чаркашчыну у Пераяслаў, дзе жыў яго сябар, лекар А. Казачкоўскі. У гэтым горадзе паэт наведаў Вазнясенскі сабор, Успенскую, Пакроўскую і Міхайлаўскую цэрквы.[82] Наведаў вёскі недалёка ад Пераяслава: Манастырышчэ, Трахтэмыріў, Андрушы і В'юнышчэ.[60]
У В'юнышчы Шаўчэнка наведаў былога дзекабрыста С. Самойлава.[82] Падарожнічаючы па роднай Чаркашчыне, Шаўчэнка некалькі разоў наведаў родных у Кырыліўцы і Зэлэнай Дзіброве (дзе жыла яго старэйшая сястра Кацярына), пабываў у сёлах Лысянка, Рызынэ, Русаліўка, Лузаніўка.[60] Затым, у жніўні, падарожнічаючы па Кіеўшчыне, паэт наведаў у Паціке свайго сябра Васіля Тарноўскага-старшага, з сястрой якога, Надзеяй, ахрысціў дзіця ў мясцовага дыякана М. Гавядоўскага.[85][86] Ёсць звесткі, што ў гэты час ён напісаў вершы, якія не захаваліся. Калі Шаўчэнку арыштавалі, Надзея Тарноўская схавала рукапісы ў скрыню і закапала ў зямлю.[80] Пасля вызвалення паэта яна адкапала скрыню і доўга захоўвала паперы ў сябе.[85] У Паціке паэт пражыў каля двух тыдняў. Затым ён адправіўся ў Білу Цэркву, дзе агледзеў помнік садова-паркавай архітэктуры «Александрыя».[60] У Тарашчы мастак звярнуў увагу на галоўную архітэктурную славутасць горада — казацкую царкву. У Віце-Паштовай Шаўчэнка агледзеў старажытнарускае гарадзішча і магільнік.[60] У Мытныці ён азнаёміўся са старажытнымі землянымі валамі, якія называюць «Змяінымі». Пабываў у Шаўчэнка і ў Чыгырыне, дзе замаляваў наваколлі горада з Замкавай гарой, там ён наведаў Халодны Яр, Матронінскі манастыр.[60] Наведаў ён і Субоціў, дзе агледзеў тры калодзежы з гаючай вадой, выканаў малюнак Багданавай царквы і руіны дома гетмана Б. Хмяльніцкага.
Восенню 1845 года паэт зноў накіраваўся на Палташчыну. У Мыргарадзе ён спыніўся ў П. Шаршавіцкага, чыноўніка канцылярыі павятовага маршалка, у якога аднавіў літаратурную дзейнасць.[60] 4 кастрычніка паэт запісаў дзве новыя лірычныя паэзіі: «Не зайздросці багатаму» і «Не ажаніся з багатай», якія ўвайшлі ў рукапісную кнігу «Тры гады». Агледзеўшы гістарычныя і архітэктурныя помнікі Мыргарада і яго наваколля, у прыватнасці вёскі Яноўшчыну, Сарочынці, Білыкі, Шаўчэнка на час спыніўся ў Мар'янскім (першы прыезд туды адбыўся вясной 1845 года) у маршалка шляхты Мыргарадскага павета А. Лук'яновіча, дзе намаляваў яго партрэт.[87] Затым Шаўчэнка спыняўся ў А. Афанасьева-Чужбінскага ў Іскіўцах і В. Закрэўскага ў Бярозавай Рудцы, дзе аглядаў славутасці мясцовасці. Па дарозе Шаўчэнка трапіў пад лівень і застудзіўся і ў апошніх чыслах кастрычніка 1845 года зноў прыбыў у Пераяслаў да А. Казачкоўскага, дзе пражыў працяглы час лечачыся ў яго.[88] У гэты час паэт напружана працаваў, напісаў наступныя творы: «Ерэтык», «Сляпы», «Вялікі склеп», «Наймічка», «Каўказ», «І мёртвым, і жывым…», «Халодны Яр», «Давідавыя псалмы».[82] Але з-за яскрава антыімперскага характару большасць новых паэтычных твораў не маглі быць надрукаваны, але яны распаўсюджваліся ў спісах.[80] У далейшым рукапіс «Каўказа» паэт перадаў 1846 года праз свайго знаёмага, М. Савіча, які ехаў у Парыж, паважаным ім Адаму Міцкевічу.[89] У канцы лістапада 1845 года Шаўчэнка прыехаў у Кіеў, паказаў Археаграфічнай камісіі свае запісы, малюнкі гістарычных помнікаў і быў афіцыйна залічаны ў склад яе супрацоўнікаў. 28 лістапада ён атрымаў падарожную і грошы для раз'ездаў з мэтай апісання помнікаў даўніны. Акрамя сустрэчы з заснавальнікам камісіі, прафесарам гісторыі М. Іванішавым, Шаўчэнка пазнаёміўся з прафесарам А. Селіным.[80]
У пачатку снежня Шаўчэнка зноў прыехаў у В'юнішчэ да С. Самойлава, дзе пражыў каля месяца, там ён напісаў шэраг лірычных вершаў: «Маленькай Мар'яне», «Мінаюць дні, мінаюць ночы…», «Тры лета». У канцы снежня Шаўчэнка зноў цяжка захварэў, пасля чаго заклапочаны С. Самойлаў неадкладна адвёз яго на лячэнне ў Казачкоўскага.[82] 25 снежня 1845 года ў доме Казачкоўскага паэт напісаў палітычны, рэвалюцыйны запавет — «Як памру, то пахавайце…», які быў адлюстраваннем сялянскіх супрацьпамешчыцкіх паўстанняў.[80] Гэтымі вершамі завяршаецца альбом «Тры лета». Пасля акрыяння, у пачатку 1846 года Шаўчэнка па ўдзеле камісіі зноў адправіўся на Левабярэжжа, дзе ў чарговы раз наведаў гарады і вёскі: Ягатын, Майсіўку, Іскіўці, Бярозавую Рудку, Лэмэшы, Маркіўці і Прылукы. У Майсіўцы, на традыцыйных імянінах Т. Вільхоўскай, Шаўчэнка сустрэў многіх сваіх знаёмых: В. Забілу, Г. Тарноўскага, М. Маркевіча, Закрэўскіх, пазнаёміўся з М. Кейкуатавым і сямействам Катэрынычаў.[80] Там Шаўчэнка намаляваў алейны партрэт дробнай памешчыцы А. Шосткі (лёс якога невядомы), разгуляны на яе карысць у латарэю. Партрэт выйграла М. Корсун, памешчыца Вялікай Кручы Пыратынскага павета.[80]
Далей, працягваючы гісторыка-этнаграфічныя даследаванні, Шаўчэнка зноў заехаў у Іскіўці да А. Афанасьева-Чужбінскага, з якім адправіўся ў Ніжын, дзе захавалася нямала важных помнікаў архітэктуры: саборы, цэрквы, жылыя будынкі XVII–XVIII ст.[60] У Ніжыне ён сустракаўся са студэнтамі юрыдычнага ліцэя, наведаў карцінную галерэю і сустрэўся са сваім даўнім сябрам І. Сашэнкам.[60] Затым Шаўчэнка наведаў Чарнігаў, дзе агледзеў Спаскі сабор, Траецкі манастыр, Барысаглебскую царкву, Царкву св. Параскевы, Царква Успення Божай Маці, дом Чарнігаўскай семінарыі і бібліятэка, якая калісьці належала палкоўніку Паўлу Палуботку.[60] Акрамя гэтага, з А. Афанасьевым-Чужбінскім ён наведаў Чарнігаўскі дваранскі сход.[60] Па запрашэнні А. Лызагуба, які вельмі высока шанаваў яго творчасць, у сакавіку 1846 года Шаўчэнка прыбыў у Сэдніў каля Чарнігава.[90] Ён наведаў драўляную Георгіеўскую драўляную і Васкрасенскую мураваную царкву. Багатае гісторыяй і славутасцямі мястэчка натхняў паэта на творчую дзейнасць.[60][90] Бываў Шаўчэнка і ў маёнтку старэйшага брата Андрэя Лызагуба — Ільі. Адпраўляючыся з Чарнігаўшчыны ў Кіеў, паэт спыняўся ў Лэмэшах і ў Казэльцы, дзе агледзеў два архітэктурныя помнікі гэтай мясцовасці, якія пабудавала графіня Н. Разумоўская — яе дом і Сабор Раства Багародзіцы. Наведаў ён і Маркіўці, дзе выканаў восем партрэтаў памешчыкаў Катэрынычаў.[60]
Увесну 1846 года Шаўчэнка прыбыў у Кіеў і пасяліўся ў доме ў завулку «Казінае балота». Выконваючы далейшыя задачы камісіі, ён заняўся аглядам гістарычных помнікаў горада, шмат працаваў на схілах Дняпра, асабліва любіў бываць ля Выдубіцкага манастыра.[60] Маляваў кіеўскія пейзажы, руіны Залатых варот. Не раз бываў у Кіева-Пячэрскай лаўры.[90] У гэты час ён напісаў балады «Лілея» і «Русалка». У красавіку Шаўчэнка далучыўся да Кірыла-Мяфодзіеўскага братэрства — таемнага таварыства, заснаванага па ініцыятыве М. Кастамарава.[91] У палеміцы з Кастамаравым і іншымі членамі грамадства-лібераламі Шаўчэнка адстойваў рэвалюцыйны шлях барацьбы супраць прыгону і самадзяржаўя.[91] У той час як Кастамараў у тыя часы стаяў на ліберальна-рэфармісцкіх пазіцыях. Улетку 1846 года Шаўчэнка разам з М. Іванышавым удзельнічаў у раскопках буйных курганоў VI–V ст. да н.э. Пэрэп'ят і Пэрэп'ятыха, што паміж Васыльковам і Фаставам. У абавязкі мастака ўваходзіла стварэнне малюнкаў, якія адносяцца да раскопак, і збор у насельніцтва этнаграфічнага матэрыялу.[60]
21 верасня 1846 года Шаўчэнка атрымаў ад Археаграфічнай камісіі новае даручэнне і неўзабаве ён з'ехаў з Кіева. Яго пошукі і даследаванні пачаліся з Камянец-Падольскага, дзе ён азнаёміўся са шматлікімі сярэднявечнымі архітэктурнымі збудаваннямі, у прыватнасці агледзеў крэпасць.[60] Затым паэт адправіўся ў Пачаіў, тут ён па заданні намаляваў чатыры акварэлі: «Пачаеўская лаўра з поўдня», «Пачаеўская лаўра з захаду», «Сабор Пачаеўскай лаўры» (унутраны выгляд) і «Выгляд на ўскраіне з тэрасы Пачаеўскай лаўры».[80] З Пачаіва ён з'ехаў у Астрог і Крэмэнэць, дзе агледзеў ансамбль мясцовага ліцэя.[81][92] Далей шлях яго пралягаў на Корэць. У канцы восені 1846 года паэт пабываў у Бэрэстэчку, дзе наведаў руіны крэпасцяў і месца Бэрэстэцкай бітвы 1651 года — адной з найзначнейшых падзей вызваленчай вайны ўкраінскага народа 1648–57 гадоў.[60] Знаходзячыся ў гэтых краях, Шаўчэнка звярнуў увагу на вялікую колькасць развалін замкаў і палацаў.[60] Аб'ехаўшы большую частку Украіны з усходу на захад, паэт прыйшоў да высновы аб адзінстве ўкраінскага народа, землі якога не раз былі раз'яднаны межамі захопнікаў: «Ад берагоў ціхага Дона да крэмністых берагоў хуткаплыннага Днястра — адна глеба зямлі, адна гаворка, адзін побыт, адна фізіяномія народа; нават і песні адны і тыя ж. Як адной маці дзеці».[80] Падчас вандровак Шаўчэнка ў альбомах запісаў нямала народных песень: «Ой сядзіць казак ды на дарозе», «Ой павіншуй, Божа, цара Нікольца», «Ці не гэта ж тая кумася», «І ў бабы душа не з лапуцкая», «Пакахала маскаля» і іншыя.[81] Праз Звягель і Жытомір, у канцы кастрычніка 1846 года, Шаўчэнка вярнуўся з камандзіроўкі ў Кіеў.[80]
27 лістапада 1846 года Шаўчэнка падаў прашэнне на імя куратара А. Траскіна і генерал-губернатара Д. Бібікава аб прызначэнні яго на пасаду настаўніка малявання ў Кіеўскім універсітэце, замест мастака К. Паўлава, які выйшаў на пенсію. Шаўчэнка меў усе падставы атрымаць гэтую пасаду: у яго была адпаведная адукацыя, у яго было шмат апублікаваных прац, якія атрымалі станоўчую адзнаку ў прэсе.[80][93] Таксама ён быў добра знаёмы са станам універсітэцкай літаграфіі.[80][93] У той час літаграфіяй ва ўніверсітэце займаліся двое замежнікаў, аплата якіх каштавала вельмі дорага, з-за чаго гэтая галіна давала шкоду. Жадаючы дапамагчы ўніверсітэту ў гэтай галіне, Шаўчэнка быў гатовы бясплатна выконваць абавязкі літографа.[80] 6 снежня куратар універсітэта адказаў згодай на просьбу Шаўчэнкі.[80][93] Цяпер патрабаваўся дазвол па просьбе Шаўчэнкі ад міністра народнай асветы С. Уварава, запыт якому на гэта накіраваў Д. Бібікаў. Дапамагала паэту ў яго хадайніцтве і В. Рэпніна праз сваю маці.[80]
У канцы снежня 1846 года Шаўчэнка зноў адправіўся ў службовую камандзіроўку, наведаўшы з Кастамаравым Бравары.[94] У пачатку 1847 года паэт некаторы час жыў у Барзне, у свайго сябра, пісьменніка У. Забілы, дзе выканаў ягоны партрэт.[94] У студзені Шаўчэнка пабываў у маёнтку Белазерскіх (Васіля і Мікалая) — у Матроніўцы і Мыкалаіўцы.[94] Некалькі дзён паэт пражыў на хутары Сарокі, дзе намаляваў два партрэты Ю. Срэбдольскай.[94] 22 студзеня 1847 года ён быў у Алэніўцы старшым баярынам на шлюбе П. Куліша і А. Белазерскай (сёстры Васіля, пасля пісьменніцы — Ганны Барвінак), а затым на вяселлі ў Матроніўцы.[94] Наведаў Шаўчэнку і сяло Бігач, маёнтак Кейкуатавых, дзе выканала некалькі партрэтаў — дружыны князя і дзяцей.[94]
У канцы зімы 1847 года Шаўчэнка зноў прыбыў у Сэдніў, дзе завяршыў паэму «Асіна» (у пазнейшай рэдакцыі паэт даў ёй новую назву «Ведзьма»), якую перапісаў у той жа сшытак, што і балады «Лілея» і «Русалка».[80][90] У гэты ж сшытак 8 сакавіка ён перапісаў прадмову да новага выдання «Кабзара». У гэты час паэт планаваў выдаць збор сваіх твораў і хацеў назваць яго другім «Кабзарам» (так званы «Чыгірынскі Кабзар», які быў толькі перадрукам першага выдання).[80] Сюды павінны былі ўвайсці некаторыя вершы са зборніка «Тры лета», якія маглі прайсці цэнзуру, і новыя творы, напісаныя ў 1846–47 гадах. Для прадмовы Шаўчэнка ўзяў радкі з камедыі А. Грыбаедава «Гора ад розуму», якую ён не раз бачыў на сцэне.[80][95] Гэтым эпіграфам паэт падкрэсліваў вядучыя ідэі прадмовы — ідэі патрыятызму і народнасці.[80] Звяртаючыся да ўкраінскіх чытачоў з заклікам актыўней працаваць на карысць роднай культуры.[80]
4 красавіка 1847 года Шаўчэнка прыбыў у Чарнігаў і ў той жа дзень з'ехаў у Кіеў. Па шматлікіх успамінах сучаснікаў Шаўчэнка, наведваючы ў Кіеве літаратурныя вечарынкі, чытаў свае творы са зборніка «Тры лета».[80] Недрукаваныя творы Шаўчэнкі публіка перапісвала і вывучала на памяць, яго паэзіі чыталі з вялікім захапленнем студэнты розных нацыянальнасцяў.[80] Некаторыя з іх спецыяльна вывучалі ўкраінскую мову, каб добра разумець яе вершы.[80] Многія недрукаваныя творы Шаўчэнкі распаўсюджваліся ў рукапісах не толькі ў гарадах, але і ў вёсках.[80] 5 ліпеня 1846 года цёзка па прозвішчу В. Шаўчэнка ў лісце да Тараса Рыгоравіча зноў перасцерагаў яго, раіў быць абачлівым.[80] Са знаходжаннем Шаўчэнкі ў Кырыліўцы і распаўсюджваннем яго твораў мясцовыя ўлады звязвалі беспарадкі сялян 1848 года падчас правядзення інвентарнай рэформы.[80] Аднак Шаўчэнка занядбаў перасцярогу і далей распаўсюджваў свае рэвалюцыйныя творы. У шматлікіх успамінах сучаснікаў зафіксаваныя эпізоды аб нагляднай «агітацыі» Шаўчэнкі сярод сялян з дапамогай зерняў пшаніцы ці жыта: адно збожжа — цар, купка іншых — міністры і генералы, яшчэ больш — памешчыкі, затым жменяй збожжа ён засыпаў гэтыя маленькія купкі, паказваючы гэтым сілу народа.[80]
21 лютага 1847 года С. Увараў паведаміў куратару ўніверсітэта аб зацвярджэнні Шаўчэнкі на пасадзе настаўніка малявання.[96] Аднак працаваць настаўнікам яму не прыйшлося. У сакавіку таго года пачаліся арышты кірыла-мяфодзіяўцаў. Для тайнага нагляду чарнігаўскі губернатар адправіў за паэтам чыноўніка А. Семянюту.[80][96] Пакуль Шаўчэнка, нічога не падазраючы падарожнічаў па Украіне, царская ўлада рыхтавала ягоны арышт.[80] Яшчэ 28 лютага 1847 года правакатар А. Пятроў з'явіўся да памочніка куратара Кіеўскай навучальнай акругі М. Юзэфовіча і зрабіў данос аб існаванні ва ўніверсітэце тайнага палітычнага таварыства.[96] 3 сакавіка ў прысутнасці Юзэфовіча ён падаў спачатку вусны, а затым і пісьмовы данос куратару акругі А. Траскіну.[96] 7 сакавіка Траскін далажыў аб гэтым кіеўскаму ваеннаму губернатару Д. Бібікаву, успомніўшы аб рэвалюцыйных вершах Шаўчэнкі. Бібікаў паведаміў аб раскрыцці тайнага таварыства ў III аддзяленне, дзе справе надалі важнае значэнне. Начальнік III аддзялення, шэф жандараў А. Арлоў даклаў аб гэтым Мікалаю I.[96] Пачаліся ператрусы і арышты чальцоў таварыства. Першым арыштавалі ў Пецярбургу М. Гулака. У Кіеве затрымалі і пачаліся першыя допыты іншых арыштаваных: Н. Кастамарава, І. Пасяды, А. Маркавіча, Г. Андрузскага, А. Тулуба; у Палтаве — В. Белазерскага і А. Наўроцкага.[96] 22 сакавіка III аддзяленне загадаў даставіць усіх арыштаваных у Пецярбург. Пасля даносу Пятрова Археаграфічная камісія 3 сакавіка звольніла Шаўчэнку з ліку супрацоўнікаў нібыта за тое, што ён без згоды камісіі з'ехаў з Кіева.[80] Не ведаючы пра ўсе гэтыя падзеі, паэт спяшаўся ў Кіеў на вяселле Кастамарава. 17 красавіка 1847 года пры ўездзе ў Кіеў на правым беразе Дняпра ён быў арыштаваны.[96]
Падчас арышту ў Шаўчэнкі адабралі паперы, у тым ліку кнігу «Тры лета» і пад канвоем адправілі ў Пецярбург. На допытах у каземаце Трэцяга аддзялення імператарскай канцылярыі (зараз вул. Пестэля, 9) паэт не выказаў нікога з членаў таварыства. Знаходзячыся каля двух месяцаў за кратамі, Шаўчэнка напісаў вершы, якія пасля аб'яднаў у цыкл «У каземаце».[97] Шаўчэнку абвінавацілі ў напісанні вершаў, з якімі «маглі пасеяцца і пасля ўкараніцца думкі аб выдуманым шчасці часоў Гетманшчыны, аб шчасці вярнуць гэтыя часы і аб магчымасці Украіне існаваць як асобная дзяржава».[97] Удзелу паэта ў Кірыла-Мяфодзіеўскім таварыстве следства не даказала. Шаўчэнку як «надзеленага моцнай будовай цела» прызначылі радавым у Арэнбургскі асобны корпус на нявызначаны тэрмін з забаронай пісаць і маляваць.[98] У яго жыцці наступіла паласа працяглай і цяжкай няволі ў пустыннай ускраіне царскай Расіі. 30 мая 1847 года паэта перадалі ў інспектарскі дэпартамент ваеннага міністэрства, дзе ён быў узяты пад арышт у якасці «сакрэтнага арыштанта», устанавіўшы спецыяльную пасаду вартавага.[97]
Раніцай наступнага дня «радавога» Шаўчэнку пад наглядам фельдзьегера адправілі ў Арэнбург, у распараджэнне камандзіра Асобнага арэнбургскага корпуса В. Обручава. У суправаджальным сакрэтным лісце быў паўтораны прысуд і зроблены акцэнт на неабходнасці найстрогага нагляду за Шаўчэнкам.[97] Прысуд над паэтам быў адначасова прысудам над усёй украінскай культурай: акрамя распараджэння выключыць з бібліятэк і забараніць продаж выдадзеных раней твораў Шаўчэнкі, М. Кастамарава, П. Куліша і ў далейшым іх не выдаваць, III аддзяленне патрабаваў узмацніць нагляд перш за ўсё за тымі дзеячамі, «якія пераважна займаюцца „маларасейскімі“ старажытнасцямі, гісторыяй і літаратурай».[97]
Да такіх мер цара заахвочвалі не столькі ідэі і справы кірыла-мяфодзіеўцаў, колькі творы Шаўчэнкі.[97] Ва ўсіх дакументах III аддзялення асаблівы ўпор зроблены на паэме «Сон», за якую Мікалай I лічыў Шаўчэнку «асабістым ворагам», і на вершах, у якіх выразна гучаць матывы сацыяльнай і нацыянальна-вызваленчай барацьбы, — таму паэта хоць і прызналі недатычным да Кірыла-Мяфодзіеўскага таварыства, — пакаралі найстрогае.[97] Выступленні паэта супраць самадзяржаўна-прыгонніцкай сістэмы кваліфікаваліся як злачынства, учыненае ў выніку «ўласнай сапсаванасці».[97]
Шаўчэнку везлі ў Арэнбург без перадышкі з вялікай хуткасцю як небяспечнага палітычнага злачынца. Шлях больш за 2500 км быў пераадолены за восем з паловай сутак. Не даязджаючы 30 км да Сімбірска, у сяле Тагай Шаўчэнка правёў ноч з 6 на 7 чэрвеня ў турме сярод арыштантаў. 8 чэрвеня паэт прыбыў у Арэнбург, дзе быў накіраваны ў казармы трэцяга Арэнбургскага батальёна, раскватараванага побач.[99] У горадзе аказалася нямала людзей, якія ведалі Шаўчэнку і высока шанавалі яго творы, адным з такіх быў чыноўнік памежнай камісіі Ф. Лазарэўскі, які адразу наведаў паэта.[99] У першы ж дзень знаёмства з паэтам Лазараўскі звярнуўся да чыноўніка асаблівых даручэнняў пры камандзіры Арэнбургскага корпуса падпалкоўніка Ю. Мацвеева з просьбай дапамагчы Шаўчэнка, які добразычліва паставіўся да гэтай прапановы і дазволіў яму пакідаць казарму. Праз два дні, 11 чэрвеня, паэт, знаходзячыся на кватэры ў Лазарэўскага, пазнаёміўся там яшчэ з адным палкім прыхільнікам сваёй паэзіі — С. Лявіцкім.[99] 10 чэрвеня 1847 года з'явіўся загад камандуючага корпусам аб залічэнні Шаўчэнкі радавым 5-га батальёна першай брыгады 23-й пяхотнай дывізіі, які знаходзіўся ў Орску.[99] Сябры Шаўчэнкі адразу ж звярнуліся да камандзіра гэтага батальёна Д. Мяшкова з просьбай па магчымасці палегчыць яго лёс, аднак гэта не толькі не дапамагло, але і ў нейкай меры ўзмацніла ў грубым «салдафоне» смагу ў далейшым муштраваць паэта з асаблівай лютасцю ў імкненні выслужыцца перад начальствам.[99] 22 чэрвеня 1847 года Шаўчэнку даставілі ў Орскую крэпасць, а на наступны дзень залічылі ў трэцюю роту пад № 191. Ён прыбыў у крэпасць, калі шматгадовы кашталян яе генерал-маёр Д. Ісаеў ужо чакаў адстаўкі. Як чалавек гуманны і інтэлігентны, ён паставіўся да апальнага паэта са спагадай.[99] З яго дазволу Шаўчэнка спачатку некаторы час жыў не ў казарме, а на кватэры, наведваў дом кашталяна, карыстаўся яго бібліятэкай. Але гэта доўжылася нядоўга, праз некалькі месяцаў Ісаеў быў звольнены са службы і неўзабаве пасля гэтага ён памёр.[99]
Новы камендант адразу распарадзіўся перавесці Шаўчэнку ў жаўнерні, патрабаваць ад яго захавання статута і строгага рэжыму, для паэта наступілі «беспрасветныя» дні салдацкай муштры, сэнс якой складаўся ў дасканалым авалоданні крокаваннямі, ружэйнымі прыёмамі, бравай папраўкай і ўменнем аддаваць гонар начальству.[99] Па словах М. Лазарэўскага, які даведаўся пра Шаўчэнку ад брата Фёдара, і наведаў яго ў ліпені-жніўні ў Орску — перавод у казармы, дзе ён «спаў і праводзіў цэлыя дні на сваёй бруднай пасцелі, што было ў казарме сярод іншых», «п'яныя і брутальныя салдаты, невыноснае паветра, бруд, пастаянны крык» — усё гэта вельмі душыла паэта.[99][100] Трэцяй ротай, куды ён патрапіў, спачатку камандаваў капітан Глоба, а затым яго замяніў штаб-капітан А. Сцяпанаў.[99] На іх, перш за ўсё, Мяшковым і ўскладаліся абавязкі наглядаць за выкананнем «манаршай волі» адносна Шаўчэнкі.[99] Старанныя «служакі», інтэлект якіх абмяжоўваўся толькі веданнем ваеннага статута, не толькі старанна муштравалі паэта, але і пастаянна сачылі за ім, імкнуліся паказаць над ім сваю перавагу і ўладу.[99][100] Акрамя таго, М. Лазарэўскі ўспамінаў, што паэт з «літасці» Мяшкова некалькі разоў сядзеў на гаўптвахце.[99]
Усё далей жыццё рабілася невыноснейшым. «Трэба хіліцца, куды нагінае лёс», — пісаў у той час паэт у лісце А. Лызагубу.[99] Праз два дні ён напісаў свайму сябру-мастаку А. Чарнышову ліст і перадаў некалькі лістоў уплывовым асобам у Пецярбургу, каб тыя хадайнічалі аб дазволе яму маляваць, ён звяртаўся з просьбай да К. Брулова, У. Даля, В. Жукоўскага, Л. Дубельта, што не дало вынікаў.[99] Але насуперак забароне Шаўчэнка ўсё ж употай маляваў і пісаў вершы ў Орскай крэпасці.[99] У 1847 годзе ён у прыватнасці напісаў шэраг паэм і балад і завяршыў цыкл вершаў «У каземаце».[97][99]
У 5-м, як і ў іншых лінейных батальёнах Асобнага арэнбургскага корпуса, служыла шмат польскіх ссыльных, людзей, якія так ці інакш былі ў апазіцыі да самадзяржаўя, з якімі Шаўчэнка знайшоў агульную мову і нават пасябраваў — што было пэўным суцяшэннем у гары.[99] Аднак найбольш у гэты час паэт даражыў сяброўствам братоў Лазарэўскіх, якія, акрамя хадайніцтва аб аблягчэнні салдацкага жыцця паэта, аказвалі яму і матэрыяльную дапамогу, па магчымасці пастаўлялі яму кнігі, часопісы, дапамагалі з карэспандэнцыяй.[99] Тады як большасць былых сяброў спачувалі паэту, але ім не хапала мужнасці падтрымліваць з ім сувязі. Толькі А. Лызагуб і В. Рэпніна не парывалі з Шаўчэнкам і стараліся падтрымаць яго.[99][100] Увосень 1847 года ў Орскай крэпасці Шаўчэнка захварэў спачатку на рэўматызм, а пасля яшчэ і на моцную цынгу, пра што напісаў у лістах да А. Лызагуба (11 снежня) і Лазарэўскага (20 снежня): «Да трубак, смуроду і гоману стаў я пакрысе прывыкаць, а тут напаткала мяне цынга лютая, і я зараз як Ёў на гноішчы, толькі мяне ніхто не наведае…».[100]
У пачатку 1848 года капітан-лейтэнант Аляксей Бутакоў, які добразычліва ставіўся да Шаўчэнкі, уключыў яго ў склад сваёй Аральскай апісальнай экспедыцыі.[99][101] Экспедыцыя дазваляла Шаўчэнку нейкі час мець дазвол маляваць, вызваліцца ад ваеннай муштры і строгага нагляду.[99] Шаўчэнка адправіўся разам з экспедыцыяй 11 мая 1848 года, трэба было пераадолець шлях амаль у 750 км, з Орска да ўмацавання Раім.[99] У склад экспедыцыі ўваходзіла 1500 башкірскіх аднаконных фурманак, рота пяхоты, дзве сотні арэнбургскіх казакоў і дзве гарматы (трэба было засцерагчы сябе ад магчымых нападаў рабаўнікоў з Хівінскага ханства).[99] Пры пераходзе з Орскай крэпасці да берагоў мора экспедыцыя транспартавала ў разабраным выглядзе два караблі — «Канстанцін» і «Мікалай».[99] Вярблюджы транспарт складаўся з 3000 вярблюдаў, з ім ішло 565 казахаў і паўтары сотні ўральскіх казакоў.[99] У шляху Шаўчэнка жыў у будынку штабскапітана генеральнага штаба А. Макшэева.[99] Спачатку экспедыцыя ішла па левым беразе ракі Ор, а 15 траўня пераправілася праз яе і далей перасякала прытокі Іргіза і рушыла па цячэнні гэтай ракі. Затым экспедыцыя рухалася на паўднёвы ўсход спачатку па саланчаковай раўніне, а далей па заходняй ускраіне пяскоў Каракумаў.[99] Хоць па дарозе сустракалася нямала азёр, аднак вада ў іх была непрыдатнай для піцця. Таму паходы ў стэп ажыццяўляліся зімой, калі снег мог замяніць ваду.[99] Такім, у прыватнасці, быў Хівінскі паход 1839–40 гадоў пад камандай генерал-ад'ютанта В. Пяроўскага, які суправаджаўся значнымі ахвярамі, таму што зімой у стэпе лютавалі снежныя бураны і маразы.[99] Прыйшлося адмовіцца ад паходаў узімку і здзяйсняць увесну, калі яшчэ не паспелі перасохнуць азёры і невялікія рэкі са снежнай вадой.[99] Аднак вясновую ваду трэба было чысціць, па словах Шаўчэнкі ў яго аўтабіяграфічнай аповесці «Блізнюкі» ён «ніколі ў жыцці не адчуваў такой страшнай смагі і не піў такой бруднай вады».[99][102] Не даходзячы да ўмацавання Карабутак, экспедыцыя сустрэла адно-адзінае зялёнае дрэва ў стэпе — джангісагач.
30 траўня транспарт дасягнуў Уральскага ўмацавання (сёння вёска Іргіз), дзе меў трохдзённы адпачынак.[91][99] Паўднёвая частка шляху пераадольвалася з вялікай цяжкасцю. У паход адпраўляліся а шостай раніцы, праходзілі 3–4 кіламетры за гадзіну, на паўдарогі здзяйснялі гадзінны прывал. Толькі калі пераходзілі праз пяскі Каракумаў, выступалі на дзве-тры гадзіны раней, каб пераадолець вызначаны шлях да таго, як пякучае сонца дасягне зеніту.[91][99] На бераг Аральскага мора экспедыцыя выйшла 14 чэрвеня і далей на працягу пяці сутак пераходы здзяйсняла ноччу, паколькі днём спякота дасягала 40 °C.[91][99] За дзень караван працягласцю дзве вярсты пераадольваў 20–25 км. У Раімскае ўмацаванне, размешчанае на Сырдар'і, за 64 км ад Аральскага мора, экспедыцыйны транспарт прыбыў раніцай 19 чэрвеня 1848 года, там экспедыцыя затрымалася больш за месяц. За гэты час былі сабраны шхуны «Канстанцін» і «Мікалай», складзены маршруты і планы вывучэння Аральскага мора і вызначаны задачы кожнаму ўдзельніку экспедыцыі.[103]
Абавязкі Шаўчэнкі супадалі па яго жаданні: як мастак ён шмат маляваў не толькі па тым, што здавалася неабходным для экспедыцыі, але і па ўласнаму пачыну. 25 ліпеня 1848 шхуны былі спушчаны на ваду, а праз два дні па Сырдар'і яны дасягнулі выспы Касарал і 30 ліпеня «Канстанцін» выйшаў у мора — так пачалася марская частка экспедыцыі.[101][103] На невялікім судне размясціўся экіпаж з 27 чалавек, шасцёра з якіх, у тым ліку Шаўчэнка, пасяліліся ў адной каюце з капітанам Бутаковым.[99] Першае даследаванне Арала доўжылася 56 дзён і завяршылася ў канцы верасня. Навуковая экспедыцыя ўпершыню апісала Аральскае мора, якое да Бутакова ніхто не даследаваў, з пункту гледжання гідралогіі, геалогіі, батанікі, кліматалогіі: быў вызначаны рэжым мора, праведзена агульная рэкагнасцыроўка Арала, зроблены прамер глыбінь, зроблены поўны здым вострава Барсакельмес, адкрыта і вывучана група астравоў Адраджэння, аб існаванні якіх не ведалі і мясцовыя жыхары-казахі, праведзены астранамічныя назіранні, зроблены збор узораў карысных выкапняў, сярод якіх знайшлі паклады каменнага вугалю на адным з астравоў і іншае.[103][104]
У канцы верасня 1848 каманда вярнулася на востраў Касарал, на якім была ўладкована зімовая стаянка — для гэтага быў створаны невялікі форт (прыкладна на 50 чалавек), дзе размяшчалася база для экспедыцыі і рыбацкая чарада.[103] Студзень–сакавік 1849 года Шаўчэнка пражыў у Раіме, а затым зноў вярнуўся на Касарал. Зімоўка ў Раіме і на Касарале стала для Шаўчэнкі часам актыўнай мастацкай і літаратурнай творчасці, ён працаваў над акварэлямі і напісаў больш за 70 вершаў.[103][104] Пасля сямімесячнай зімоўкі, з пачатку траўня і да канца верасня 1849 праходзіла другое плаванне па Аральскім моры.[103] Нягледзячы на цяжкасці і небяспекі плавання ў невядомым для мараплаўцаў мора, якое ўвесь час штарміла і штылела, з-за чаго Бутакоў зваў яго «надзвычай бурным», экспедыцыя правяла велізарны аб'ём працы, здолеўшы даследаваць больш за 64 000 квадратных кіламетраў яго плошчы і правяла доследную працу надзвычайнай навуковай вагі.[101][104] За час плавання Шаўчэнка здолеў стварыць больш за 200 малюнкаў і нарысаў, якія наглядна ілюстравалі праведзеную навуковую працу. У 1850 годзе гідраграфічным дэпартаментам Марскога міністэрства была выдадзена Марская карта Аральскага мора.[104] У канцы верасня даследчыкі адправіліся ў Раім, а адтуль 10 кастрычніка — ў Арэнбург, куды і прыбылі 31 кастрычніка 1849 года.[103]
З прыбыццём у Арэнбург Шаўчэнка адчуваў сябе лепш, амаль паўтарагадовае знаходжанне ў Аральскай экспедыцыі забрала нямала здароўя.[99] У горадзе ў яго з'явілася магчымасць выкарыстоўваць бібліятэкі, былі сябры, аднавілася магчымасць перапісвацца з некаторымі знаёмымі і прыяцелямі, якія не баяліся размаўляць з ім.[99] Кароткі час Шаўчэнка жыў на кватэры Ф. Лазарэўскага, пасля чаго ён перайшоў на кватэру Бутакова, які знарок здымаў вялікую чатырохпакаёвую кватэру, каб у ёй магла працаваць цэлая група спецыялістаў над завяршэннем палявых работ.[104] Шаўчэнка дамалёўваў пейзажы. Паколькі аб'ём працы быў вельмі вялікі, яму, па хадайніцтве А. Бутакова, далі ў дапамогу польскага ссыльнага, радавога (пасля унтэр-афіцэра і прапаршчыка) Браніслава Залескага, як чалавека, які «ўмее маляваць». З першых жа дзён знаёмства паміж Шаўчэнкам і Залескім склаліся адносіны настаўніка і вучня.[99] Мастак-аматар Браніслаў Залескі вучыўся ў яго, па многіх пытаннях раіўся з ім, неўзабаве ён стаў шчырым, сардэчным сябрам паэта, дапамагаў яму ў рэалізацыі мастацкіх прац.[99] Акрамя Бр. Залескага, у гэты час сярод новых сяброў паэта з'явіліся і іншыя палякі-палітычныя ссыльныя, у прыватнасці Л. Турна, М. Зелянко, А. Венгжыноўскі, М. Цэйзік, а таксама вядомы дзеяч польскага рэвалюцыйнага руху С. Серакоўскі.[105][106] У студзені 1850 года, пасля ад'езду А. Бутакова ў Пецярбург, Шаўчэнка перайшоў на кватэру свайго сябра К. Герна.[99]
Дазволіўшы Шаўчэнка прыехаць у Арэнбург для дапрацоўкі матэрыялаў экспедыцыі, камандзір Арэнбургскага корпуса У. Обручаў памятаў строгі загад аб забароне яму маляваць і ў пазбяганне непрыемнасцяў 20 лістапада 1849 года звярнуўся да шэфа жандараў А. Арлова з запытам, ці можна яму маляваць пад наглядам начальства.[99][107] Атрымаўшы апісанне паводзін Шаўчэнкі, А. Арлоў зрабіў на дакуменце запіс: «Можна, але працу прадстаўляць для перагляду генерал-губернатару». Але пасля падпарадкавання Мікалаю I, удакладніўшы: «Найвышэйшага дазволу не дадзена».[99] Аднак пакуль распараджэнне А. Арлова У. Обручаву паступіла ў Арэнбург, Шаўчэнка завяршыў сваю працу над матэрыяламі экспедыцыі. 23 снежня 1849 года А. Бутакоў здаў у штаб корпуса разам з картамі і рознымі апісаннямі таксама гідраграфічныя віды берагоў Аральскага мора і малюнкі выкананыя Шаўчэнкам.[99] Спецыялісты высока ацанілі іхняе пазнавальнае значэнне.[99] Малюнкі спадабаліся У. Абручову, з-за чаго ён не пярэчыў, каб паэт намаляваў партрэт яго жонкі Мацільды Пятроўны.[99]
У пачатку 1850 года Шаўчэнка зрабіў яшчэ адну спробу дабіцца афіцыйнага дазволу маляваць, напісаўшы ліст Лявонцію Дубельту, які застаўся без адказу.[106] Не даў плёну і ліст паэта да Васіля Жукоўскага, з просьбай выклапатаць дазвол маляваць.[99] Адначасова сябры паэта ўмольвалі ўплывовых людзей Пецярбурга хадайнічаць перад былым арэнбургскім губернатарам, а затым членам Дзяржаўнай рады В. Пяроўскім, каб той таксама замовіў слова перад Л. Дубельтам, што таксама было бескарысна.[99] Перад ад'ездам у Пецярбург у студзені 1850 года А. Бутакоў падаў рапарт камандзіру 2-га лінейнага батальёна Г. Чыгіру аб перадачы Шаўчэнкі ў распараджэнне прапаршчыка корпуса флоцкіх штурманаў К. Паспелава, прызначанага начальнікам Аральскай флатыліі.[99] 1 студзеня 1850 года паэт з трывогай пісаў В. Рапнінай, што наступнай вясной яго зноў адправяць на Аральскае мора для даследавання пакладаў каменнага вугалю, адкуль ён ужо можа не вярнуцца.[99] Але 22 студзеня з'явілася афіцыйнае распараджэнне аб камандзіроўках Шаўчэнкі і Т. Вернера ў Новапятроўскае ўмацаванне для ўдзелу ў экспедыцыі ля гары Каратау з той жа мэтай.[99]
Нават пад строгім наглядам начальства Шаўчэнка ўпотай працягваў маляваць.[106] Пасля завяршэння працы над марскімі відамі ён раўнамерна аднавіў і паэтычную дзейнасць. За чатыры гады (1847–1850) яму ўдалося стварыць і захаваць чатыры рукапісныя кніжачкі без назваў, адзначаных на тытульных старонках гадамі: «1847», «1848», «1849», «1850».[99] Аднак напружаная творчая праца была спынена другім арыштам паэта.[106]
Да арышту прывёў выпадак, у якім Шаўчэнка заўважыў, што прапаршчык М. Ісаеў даглядае за жонкай яго сябра К. Герна і тая адказвае яму ўзаемнасцю.[99] Заступаючыся за гонар свайго прыяцеля, Шаўчэнка выкрыў гэтыя патаемныя спатканні і разам з К. Гернам з ганьбай выправадзіў прыхільніка.[99] На наступны дзень, 22 красавіка 1850 года, разгневаны М. Ісаеў падаў данос камандзіру Арэнбургскага корпуса аб тым, што Шаўчэнка ходзіць у цывільным адзенні, жыве на прыватнай кватэры і малюе, гэта значыць не выконвае «манаршую волю».[106][107] Хоць у даносе не значылася нічога такога, чаго б ні ведаў камандзір корпуса, але цяпер яму давялося адрэагаваць.[99] Калі б данос дайшоў да Пецярбурга, там маглі зрабіць непрыемныя для У. Обручава высновы, у тым ліку і тое, што ён не выконвае «манаршую волю» і патурае «палітычнаму злачынцу».[107] Асцерагаючыся такога развіцця справы, У. Обручаў распарадзіўся зрабіць ператрус на кватэры Шаўчэнка і арыштаваць яго.[48] Па версіі даследчыкаў У. Обручаў свядома распарадзіўся ў прысутнасці К. Герна, каб той паспеў папярэдзіць аб ператрусе Ф. Лазарэўскага, а апошні — Шаўчэнку.[99] Пасля чаго Шаўчэнка спаліў большую частку сваіх папер.[99] Каб не выклікаць падазрэння следства, што нехта папярэдзіў аб ператрусе, паэт пакінуў невялікую частку папер. Пры ператрусе вайсковыя ўлады знайшлі ў Шаўчэнкі лісты (сярод іх — ад С. Лявіцкага, А. Лызагуба, братоў Лазарэўскіх, М. Александрыйскага), скрыня з малярнымі прыладамі і паперамі, два альбомы і некалькі кніг.[48] Але некаторыя эскізы, паперы і кніжачку з вершамі, Шаўчэнка, як сведчыў К. Герн, перадаў яму на захаванне.[99]
Да асаблівага распараджэння Шаўчэнку пасадзілі на гаўптвахту. Распараджэнне паступіла 27 красавіка: не чакаючы наступстваў расследавання справы, У. Обручаў у гэты дзень падпісаў загад аб вяртанні паэта з 4-га па 5-ы батальён. 12 траўня паэта звольнілі з гаўптвахты і адправілі ў Орскую крэпасць, дзе быў размешчаны 5-ы батальён.[107] Начальніку 23-й пяхотнай дывізіі загадалі ўсталяваць за Шаўчэнка найстрогі нагляд і не дазваляць перапісвацца з якімі-небудзь асобамі. Ротай, у якую залічылі Шаўчэнку ў Орску, камандаваў падпаручнік Растопчын, а батальёнам — усё той жа «салдафон» Д. Мяшкоў.[99][107] У загадзе наконт паэта значылася: «… за радавым жа Шаўчэнкам ў роце даручыць, звыш батальённага і ротнага камандзіраў, мець нагляд добранадзейнаму унтэр-афіцэру і яфрэйтару, якія павінны строга назіраць за ўсімі яго дзеяннямі…».[99] Пад такім крыжаваным назіраннем паэт пражыў у Орску лета 1850 гады, часам суцяшэннем былі сустрэчы са старымі знаёмымі.[99][107]
З Арэнбурга Шаўчэнку даставілі ва Уральск, а затым, 13 кастрычніка 1850 года, у Гур’еў, адкуль, у той жа дзень, на паштовай лодцы, ён адплыў на Мангышлакскі паўвостраў. Там ён караўся сем гадоў.[108] Умовы Новапятроўскага ўмацавання былі жудаснымі: мясцовая вада была саланаватай, прадукты ў асноўным сухія і таксама салёныя — з-за гэтага салдаты хварэлі на цынгу, ад якой вельмі пакутаваў і Шаўчэнка. Цынга была агульнай бядой усіх стэпавых умацаванняў, асабліва ўзімку.[108] Кожны год ад хвароб, спароджаных цяжкімі бытавымі ўмовамі, знясільваючай муштры, фартыфікацыйных работ, няшчасных выпадкаў (пераважна падчас навучальных стрэльбаў) гінулі салдаты. Так, у 1852 годзе ва ўмацаванні па розных прычынах памерла адзінаццаць салдат, а двое былі забіты падчас стрэльбаў. Буднія ўмацаванні для Шаўчэнкі былі агідныя сваім недарэчнасцю, аднастайнасцю, п'янствам і плюгавымі паводзінамі некаторых афіцэраў.[108] Зрэдку, праўда, узнікала неабходнасць паслаць атрад на барацьбу з ваяўнічымі бандамі хівінцаў, якія рабавалі мірныя казахскія аулы.[108] Па словах Шаўчэнкі: «салдат — быў найбеднейшай, найжалюгоднейшай праслойкай у нашай праваслаўнай айчыне. У яго аднята ўсё, чым толькі жыццё прыгожае: сямейства, радзіма, свабода, адным словам, усё».[108] З-за цяжкага лёсу салдаты знаходзілі хвіліннае суцяшэнне ў гарэлцы. Шаўчэнка не аддзяляў сябе ад салдат, жыў проста, некаторых з іх цішком вучыў грамаце.[108] Асоба сяброўскія адносіны ў яго склаліся з салдатамі Скобелевым і Абяременкам. Шаўчэнка быў адным з нямногіх салдат, якія правялі ва ўмацаванні найбольш працяглы час — сем гадоў без перапынку.
Пераводзячы Шаўчэнку ў Новапятроўскае ўмацаванне, камандзір корпуса Валадмір Обручаў даў загад начальніку 23-й пяхотнай дывізіі Афанасію Талмачову, які стварыў паэту ўмовы, мала адрозныя ад турэмных.[108] Загад прадугледжваў, акрамя назірання за паводзінамі Шаўчэнкі з боку самага ротнага камандзіра, даручыць найбліжэйшы нагляд за ім добранадзейным унтэрафіцэру і яфрэйтару, якія павінны былі строга сачыць за ўсімі яго дзеяннямі.[108] Калі гэтыя чыны заўважалі непадпарадкаванне і нешта падазронае з боку Шаўчэнкі, то ротны камандзір павінен быў неадкладна дакладваць сакрэтнымі лістамі аб гэтым Обручеву. У выпадку паслаблення нагляду за Шаўчэнкам гэтыя чыны падвяргаліся строгай адказнасці перад самім Обручавым.[108]
Не пашанцавала Шаўчэнку і з непасрэднымі начальнікамі: ротны камандзір, штабскапітан М. М. Патапаў, быў чалавекам настолькі «жорсткім і бяздушным», што яго ненавідзелі не толькі салдаты, але і афіцэры.[108] Патапаў вельмі старанна выконваў загад Обручава: акрамя замацавання за Шаўчэнкам назіральніка «асаблівага дзядзькі з салдат», яго сталі вадзіць на штодзённыя «фартавыя працы, на муштру», якія даводзілі паэта ці ледзь не да роспачы і па яго фармулёўцы мелі на мэце «ператварыць думаючага чалавека на аўтамат са ружжом».[108] Такім жа абмежаваным быў і памочнік Патапава — падпаручнік П. І. Абрадзін, чалавек не толькі «брутальны і жорсткі, але і ганебны».[108]
Сярод афіцэраў, якія добразычліва ставіліся да паэта, у прыватнасці, былі: харунжы Уральскага войска М. Ф. Савічаў, урач С. Р. Нікольскі, сотнікі Ахмет Хаіраў і Ф. Ю. Чаганаў, прапаршчык В. А. Міхайлаў, падпаручнік В. П. Варанцоў, падпаручнік А. Я. Фралоў, паручнік К. Зялінскі.[108] Акрамя Зялінскага, сяброўскія адносіны з Шаўчэнкам мелі і іншыя польскія палітычныя ссыльныя — унтэр-афіцэры М. Мастоўскі, Ф. Фіялкоўскі і Ф. Куліх; радавыя І. Плашчэўскі і С. Пшаўлацкі, які ў 1857 годзе перадаў Шаўчэнку з Уральска кнігу «Эстэтыка» К. Лібельта.[105][108] Менавіта згаданыя афіцэры ў значнай ступені спрыялі збліжэнню кашталяна ўмацавання А. П. Маеўскага і салдата Шаўчэнкі.[108] Чалавек разумны і гуманны, падпалкоўнік Маеўскі карыстаўся сярод падначаленых пашанай і прыязнасцю, з-за забароны паэта перапісвацца, камендант нават згадзіўся атрымліваць і дасылаць яго лісты.[108] У Шаўчэнкі з'явілася магчымасць перапісвацца з сябрамі, якія час ад часу дасылалі яму грошы. Акрамя гэтага камендант запрасіў Шаўчэнку вучыць двух сваіх невялікіх сыноў, саджаў яго за адзін стол са сваімі гасцямі-афіцэрамі — за што падвяргаўся небяспекі даносу.[108]
У строгай таямніцы за гады знаходжання на Мангышлаку Шаўчэнка выканаў больш за сто сямідзесяці малюнкаў сепіяй, акварэллю, алоўкам — пераважна на мангышлакскую тэматыку.[109] Было створана і нямала партрэтаў, што акрамя імкнення тварыць, яшчэ і было адзінай крыніцай заробку. Захавалася іх няшмат, менш, чым было выканана. Некаторыя малюнкі, якія ён перадаў у Арэнбург Залескаму для продажу, не падпісваліся, хаця пакупнікі «патрабавалі штэмпелі».[108] У 1851 годзе Шаўчэнка пашанцавала на цэлае лета пазбавіцца ад муштры і пакінуць «нянавіснае» ўмацаванне — ён адправіўся ў складзе экспедыцыі на разведку радовішчаў каменнага вугалю ў горы Каратау.[100] Сярод яе ўдзельнікаў аказаліся і сябры Шаўчэнкі — геолаг Людвік Турна і Браніслаў Залескі, дзякуючы хадайніцтву якога паэт быў уключаны ў экспедыцыю, хаця камендант Маеўскі зноў вельмі рызыкаваў, даючы дазвол на гэта.[100] Каратаўская экспедыцыя стала часам натхнёнай творчай працы Шаўчэнкі — ён выканаў каля ста малюнкаў акварэллю і алоўкам (у прыватнасці, «Выгляд на горы Актаў з даліны Агаспеяр», «Гара ў даліне Агаспеяр», «Гары ў даліне Агаспеяр», «Могілкі Агаспеяр»).[109] Падчас экспедыцыі Залескі, Турна і Шаўчэнка жылі ў адным намёце, дакладней — у казахскай кібітцы.[108] Звычайная сцэна іхняй штодзённай працы і побыту намалявана Шаўчэнка на малюнку, вядомым пад умоўнай назвай «Т. Г. Шаўчэнка сярод таварышаў».[108]
1852 год таксама стаў для Шаўчэнкі вельмі плённым. Невялікая палёгка ў побыце, магчымасць мець ціхі куток і крыху вольнага часу для працы ў доме каменданта Маеўскага — усё гэта спрыяла творчым разважанням, у гэты час ён пачынае працу над празаічнымі апавяданнямі на расейскай мове з украінскай тэматыкай і багатым аўтабіяграфічным матэрыялам.[108][110] Было некалькі прычын напісання аповесцей на расейскай мове: гэта і забарона пісаць паэтычныя творы, і ўвогуле небяспека пісаць на роднай мове, нават лісты. Прыблізна, з восені таго года, знайшоўшы ля форта добрую гліну і алебастр, Шаўчэнка пачаў практыкаванні ў скульптуры, таму што на гэта не было забароны. Сярод выкананых ім скульптурных твораў былі і два барэльефы на новазапаветныя тэмы: «Хрыстос у цярновым вянку» і «Ян Хрысціцель».[108]
Пасля смерці Маеўскага, у 1853 годзе новым камендантам стаў маёр І. А. Ускоў, які да гэтага з'яўляўся ад'ютантам камандзіра Асобнага Арэнбургскага корпуса Васіля Пяроўскага (змяніў Обручава ў 1851 годзе).[108] Па словах жонкі Ускова, Агаты Емяльянаўны, калі яе муж зайшоў да Пяроўскага развітацца перад ад'ездам да ўмацавання, той прасіў Ускова неяк аблегчыць становішча Шаўчэнка, што і дало яму смеласць у будучыні дзейнічаць у гэтым кірунку.[108] Пяроўскі быў азнаёмлены са справай Шаўчэнкі яшчэ да прыезду ў Арэнбург. Л. М. Жамчужнікаў сцвярджаў, што Пяроўскі даведаўся пра Шаўчэнку ад К. П. Брулова і В. А. Жукоўскага і што яго прасілі за паэта браты Лызагубы і іхні сваяк граф Гудовіч.[108] Пяроўскі са свайго боку звярнуўся ў лютым 1850 да Лявонція Дубельта з пытаннем, ці можна неяк аблегчыць лёс Шаўчэнка. Дубельт даклаў аб гэтым шэфу жандараў А. Арлову, які адказаў, што Шаўчэнка заслугоўваў яшчэ цяжэйшага пакарання і толькі дзякуючы манаршай літасці яго аддалі ў салдаты, таму рана прасіць цара аб памілаванні.[108] З таго часу Пяроўскі адмаўляў усім просьбітам Шаўчэнкі; але існуе версія, што ён мог паклапаціцца пра невялікае неафіцыйнае палягчэнне паэту, тым больш што з Усковым ён быў шчырым.[108] Прыбыўшы да ўмацавання, Ускоў не адразу наблізіў да сябе Шаўчэнка, яму трэба было разабрацца ў людзях і засцерагчыся ад магчымых даносаў. Шаўчэнку, з-за суровай знешнасці, Ускоў спачатку здаваўся дэспатам.[108]
Па прыбыцці да ўмацавання жонкі Ускова з трохгадовым сынам Дзмітрыем — Шаўчэнка пачаў збліжацца з гэтай сям'ёй, да таго ж ён заўсёды любіў маленькіх дзяцей.[100] Агата Ускова, якую яшчэ ў Арэнбургу сябры Шаўчэнкі прасілі дапамагчы сасланаму паэту, усяляк спрыяла яго збліжэнню са сваім мужам і запрашала да стала.[108] Памалу паэт пачаў бываць у доме каменданта і стаў сябрам сям'і. У 1853 годзе, калі ў Ускавых здарылася гора — памёр іхні маленькі сын Міця — Шаўчэнка спраектаваў для яго магілы помнік і сам даглядаў яго пабудовай (помнік захаваўся да нашых дзён). Аднак Ускоў, як раней і Маеўскі, не вырашалася дазволіць Шаўчэнку жыць па-за казармай, калі наступалі восеньскія халады, паэт быў вымушаны не толькі начаваць, але і працаваць у казарме — сярод «смуроду і зыку».[100][108] Новы камендант прыклаў нямала намаганняў, каб давесці да ладу тэрыторыю форта і яго наваколляў, Шаўчэнка з энтузіязмам дапамагаў яму саджаць дрэвы ў закладзеным яшчэ Маеўскім садзе каля ўмацавання.[108] Пазней па загадзе Ускова ў садзе быў пабудаваны летні домік для яго сям'і, альтанку, зямлянку для каменданта і пастаўлена «джуламейка» для Шаўчэнкі; тут ён мог спакойна маляваць ці пісаць.[108] Свае малярныя прыналежнасці паэт захоўваў у зямлянцы Ускова. У пачатку 1854 года Ускоў, як у свой час і Маеўскі, зрабіў спробу дабіцца для Шаўчэнкі дазволу Пяроўскага намаляваць запрастольную выяву «дзеля ўпрыгожвання храма» ва ўмацаванні — на што атрымаў адмову.[108]
Увосень 1854 года генерал-маёр Г. А. Фрэйман, які інспектаваў умацаванне і пранікся да Шаўчэнкі павагай і спагадай, а ў наступным годзе і Ускоў і капітан Косараў — хадайнічалі перад Пяроўскім аб павышэнні яго ў чын унтэр-афіцэра — гэта б вызваліла паэта ад казармы і муштры і дало б надзею на вызваленне з салдацкай няволі ў будучыні.[108] Але гэтыя хадайніцтвы былі адхіленыя, магчыма, па асьцярожнасьці Пяроўскага.[108] Акрамя гэтага, была яшчэ адна прыкрасць — па дасланай І. Усковым куратару Кіеўскай навучальнай акругі просьбе вярнуць атэстат Шаўчэнка на званне вольнага мастака — на што была атрыманая грэблівая адмова, якая цяжка прыгнечала паэта, але ненадоўга.[108] У красавіку 1855 года ён аднавіў спробы дамагчыся палягчэння свайго лёсу: напісаў лісты сакратару Акадэміі мастацтваў У. І. Грыгоравічу і віцэ-прэзідэнту Акадэміі Фёдару Талстому, просячы апошняга паклапаціцца пра яго перад прэзідэнткай Акадэміі, сястрой цара, вялікай княгіняй Марыяй Мікалаеўнай.[111][112] Ліст Шаўчэнка да Талстога з маленнем аб дапамозе глыбока ўзрушыла ўсю сям'ю, у прыватнасці яго жонку Насту Іванаўну, якая таксама далучылася да барацьбы за вызваленне паэта і пачала з ім перапісвацца.[108]
Калі 18 лютага 1855 года памёр Мікалай I — 19 лютага быў аб'яўлены маніфест новага цара, Аляксандра II, аб вызваленні палітзасланнікаў у сувязі з уступленнем на прастол.[108] Але Шаўчэнка яшчэ мучыўся адсутнасцю весткі, ці паўплываюць маніфесты цара на яго лёс ці не, і толькі 14 красавіка 1856 года ён даведаўся, што для яго нічога не змянілася: «Я блізкі быў да роспачы, так мяне ашаламіла гэтая безнадзейная вестка».[108] Увесну 1856 года для Шаўчэнкі прыйшла яшчэ адна сумная вестка, яго сябры Залескі і Серакоўскі, з якімі ён перапісваўся, назаўжды пакідаюць Арэнбург.[108] У красавіку 1856 года Шаўчэнка пачаў шукаць усе магчымыя шляхі да аблягчэння свайго лёсу, спрабуючы прыцягнуць да гэтага ўсіх знаёмых уплывовых асоб. Ён просіць Залескага звярнуцца да Аляксея Бутакова, а таксама да генерала К. І. Бюрно, каб яны абышлі за яго перад Пяроўскім, пра гэта ж просіць і Варвару Рэпніну.[108] Залескі да гэтага ўжо некалькі разоў прасіў паэта Пяроўскага, але безвынікова.[108]
Дзякуючы Залескаму і Аляксею Пляшчэеву лёсам Шаўчэнкі зацікавіліся, акрамя Бюрно, яшчэ і такі ўплывовы ваенны адміністратар, як Л. П. Экельн. Таксама да вызвалення Шаўчэнкі далучыўся акадэмік Карл Бэр, які тройчы прыбываў з экспедыцыяй да ўмацавання, ён хадайнічаў перад Дубельтам, які люта ненавідзеў паэта-бунтаўшчыка і рабіў усё, каб затрымаць яго звальненне.[108] У траўні 1856 года Шаўчэнка атрымаў ліст ад М. М. Лазарэўскага, які паведамляў, што пра паэта клапоцяцца, акрамя Ф. П. Талстога, «добрыя людзі», і не без поспеху.[108] Улетку таго ж года прэзідэнтка Акадэміі мастацтваў Марыя Мікалаеўна асабіста звярталася да начальніка ІІІ аддзялення Васіля Даўгарукава з нагоды вызвалення Шаўчэнкі.[108] Хадайніцтвы сяброў паэта перад Пяроўскім дасягнулі мэты — у ваеннае міністэрства ім быў накіраваны спіс кандыдатаў на амністыю. Наконт Шаўчэнкі ён прапаноўваў: «Радавога Тараса Шаўчэнку звольніць ад службы». 25 студзеня 1857 года III аддзяленне, улічваючы хадайніцтва віцэ-прэзідэнта і прэзідэнткі Акадэміі мастацтваў, паведаміў сваю прапанову ваеннаму міністру, ухваляючы звальненне Шаўчэнкі, але справа яшчэ цягнулася інстанцыямі некалькі месяцаў.[108] У выніку на звальненне Шаўчэнкі была дадзена згода. Калі б не хадайніцтва сяброў — ссылка Шаўчэнкі магла б стаць пажыццёвай.[108] 28 траўня 1857 года Пяроўскі загадаў звольніць са службы ўсіх амніставаных з тым, каб яны пасяліліся ў Арэнбургу аж да канчатковага іхняга вызвалення на радзіму. Такім чынам царскае «памілаванне» ператварылася ў новае пакаранне — ссылку з селішчам у Арэнбургу пад строгі нагляд паліцыі.[108] Калі паступіла вестка аб блізкім звальненні, капітан Касараў дазволіў Шаўчэнку ў вольныя ад муштры і варты гадзіны знаходзіцца па-за казармай. Паэт увесь свой вольны час праводзіў то на агародзе, у садзе, складаючы і малюючы, то на беразе мора, або гуляў вакол умацавання.[108][113]
21 ліпеня 1857 года да ўмацавання паступіў загад аб вызваленні ад службы Шаўчэнка, пасля якога яму яшчэ трэба было пераадолець 1000 кіламетраў да штаба ва Уральску, для атрымання загада па батальёне. Паэт радаваўся звальненню, не ведаючы, што яму, згодна з гэтым загадам, трэба было жыць пад строгім наглядам паліцыі ў Арэнбургу нявызначаны тэрмін. Пасля доўгіх ваганняў з-за працяглай адсутнасці батальённага загада аб звальненні, 1 жніўня камендант Ускоў, улічваючы вялікую адлегласць да Уральска і не ведаючы яго ўмоў, вырашыўся выдаць білет на праезд Шаўчэнка ў Пецярбург.[108] На наступны дзень, увечар, развітаўшыся наспех са ўсімі, Шаўчэнка адплыў рыбацкай лодкай у Астрахань.[113] У далейшым, з-за заўчаснай выдачы Шаўчэнка білета, у Ускова ўзніклі непрыемнасці па службе.[108] Пасля атрымання 23 жніўня батальённага загада, Ускоў адразу ж накіраваў паведамленне ў паліцэйскія аддзяленні Астрахані, Ніжні Ноўгарад, Маскву, Пецярбург, а таксама Акадэмію мастацтваў, просячы спыніць Шаўчэнку і вярнуць яго ў Арэнбург.[108]
5 жніўня, пасля трохдзённага плавання па Каспійскім моры і рукавах волжскай дэльты, Шаўчэнка прыбыў у Астрахань.[114] Скончылася вельмі цяжкае для паэта і мастака дзесяцігоддзе, поўнае выявы, зневажанняў, муштры, далёкіх паходаў з небяспечнымі абставінамі (як гэта відаць з дзённіка начальніка Аральскай экспедыцыі).[115] Ён састарэў, пасівеў, страціў здароўе.[115] З Астрахані Шаўчэнка планаваў параходам дабрацца па Волзе да Ніжняга Ноўгарада, але адразу ж высветлілася, што давядзецца чакаць два тыдні, пакуль прыйдзе і нагрузіцца рэйсавы параход кампаніі «Меркурый». Першыя дні Шаўчэнка аддаў пошукам часовага жылля і агляду Астрахані, якое яму вельмі не спадабалася, у сваім дзённіку ён назваў яго «шэрай грудай смецця»: брудныя карчмы, ніводнай гасцініцы, няма дзе купіць харчы на далейшае працяглае падарожжа.[115][113]
На шчасце, у горадзе гэтага часу знаходзіўся ў справах саслужывец па ўмацаванні пляц-ад'ютант Л. А. Бурцаў, які і прытуліў яго.[115] Паміж першымі неадкладнымі справамі былі лісты, якія Шаўчэнка накіраваў сябрам, апавяшчаючы іх аб вызваленні.[113] Неўзабаве прыйшлося шукаць новае жыллё, Бурцаў павінен быў ажаніцца.[115] Пасля працяглых пошукаў паэт знайшоў камору каля канала — цёмную і няўтульную.[115] Аказалася, што ў тым жа доме, дзе быў прыстанак, жыў Г. Ф. Мураўскі, былы студэнт Кіеўскага ўніверсітэта, які пазнаёміўшыся з Шаўчэнкам, распавёў аб ім свайму калезе С. А. Незабытаўскаму, былому кіяўляніну, а таксама настаўніку ў Астраханскай гімназіі I. П. Клапатоўскаму і выпускніку таго ж універсітэта Томашу Зброжэку.[113][115] Астраханскія «кіяўляне» захоплена павіншавалі звольненага паэта.[113] У той жа дзень увечары ад Зброжака пра яго знаходжанне ў горадзе даведаўся астраханскі рыбапрамысловец-мільянер А. А. Сапожнікаў, якога яшчэ хлопчыкам Шаўчэнка вучыў маляванню.[115] На наступную раніцу ён запрасіў паэта да сябе, прапанаваў яму пакой у сваёй хаце і каюту на параходзе «Князь Пажарскі».[116] Такім чынам, у Астрахані паэт апынуўся ў коле дэмакратычнай флоцкай інтэлігенцыі.[113][115]
22 жніўня Шаўчэнка параходам па Волзе адбыў з Астрахані ў Ніжні Ноўгарад. Падарожжа па Волзе доўжылася амаль месяц. На параходзе Шаўчэнка жыў у каюце капітана В. В. Кішкіна, яго старога знаёмага, у якога быў «запаветны партфель» са спісамі твораў расейскай пазацэнзурнай паэзіі, дзякуючы чаму падчас плавання праходзілі літаратурныя ранішнікі і вечарыны.[113][115] З'яжджаючы з Астрахані, Шаўчэнка спадзяваўся шмат маляваць волжскія берагі; але гэта апынулася амаль немагчымым: абрысы хутка змяняліся, вельмі мяшала ўздрыгванне палубы ад працы рухавіка.[115] Маляваць атрымоўвалася толькі на прыпынках і часткова тады, калі параход павольна пераадольваў рачныя перакаты.[115] Захаваліся накіды Камышына, Саратава, «Царава кургана», Казані і іншых месцаў. Ён выканаў і некалькі партрэтаў — К. Казачэнка, цешчы Сапожнікава і іншых. На працягу падарожжа Шаўчэнка не выпусціў выпадку агледзець прыволжскія гарады, свае ўражанні ад убачанага ён рэгулярна запісваў у дзённіку.[113] У Саратаве ён наведаў маці Мікалая Кастамарава — Таццяну Пятроўну. Самару ён назваў «казённа-бязліцэй» найбуйнай хлебнай прыстанню на Волзе, пазбаўленай элементарных прыкмет гарадской культуры, на што паўплывала, па ім словам, валадаранне Мікалая I, якога ён зваў «нязручнаўганяемы Тормаз» (руск.: «Неудобозабиваемый Тормоз»).[115] Наведаць Сімбірск і паглядзець на манумент Мікалаю Карамзіну перашкодзілі шквал з мокрым снегам і непралазная гразь.[115] Казань спадабалася Шаўчэнку, нагадаўшы яму Маскву. Ён пабываў у Казанскім універсітэце, шукаючы слядоў знаходжання там таварышаў па Кірыла-Мяфодзіеўскаму таварыству, але беспаспяхова.[113] Невялікі горад Чэбаксары, дзе, на яго думку, «царква аказалася не менш хат», далі яму глебу для такой высновы: «Галоўны вузел маскоўскай старой унутранай палітыкі — праваслаўе. „Нязручнаўганяемы Тормаз“ з-за глупства свайго хацеў зацягнуць гэты знясілены вузел і перацягнуў. Ён зараз на адной валасінцы трымаецца».[113][115]
20 верасня параход прыбыў у Ніжні Ноўгарад, тут Шаўчэнка чакала прыкрая нечаканасць: М. А. Брылкін, галоўны кіраўнік ніжагародскай канторы параходнай кампаніі «Меркурый», распавёў яму, што паліцмайстар горада загадаў адразу ж паведаміць аб яго прыбыцці. Паліцэймайстар афіцыйна заявіў Шаўчэнку, што ён павінен вярнуцца ў Арэнбург і там чакаць свайго канчатковага звальненьня.[113] Паэт быў амаль у роспачы, уезд у Маскву і Пецярбург яму забаранілі, у Ніжнім Ноўгарадзе яму прыйшлося затрымацца амаль на паўгода.[117] Дапамаглі Шаўчэнка новыя знаёмыя — М. А. Брылкін і П. А. Аўсяннікаў — памочнік кіраўніка кампаніі «Меркурый», які даў яму прытулак.[113] Яны параілі яму прыкінуцца хворым, каб пазбегнуць вяртання ў Арэнбург.[115]
Хоць Ніжні Ноўгарад стаў для Шаўчэнкі нібы новым месцам ссылкі: паэт жыў пад назіраннем паліцыі, асабістыя непрыемнасці, расчараванні, паклёп ворагаў прыгняталі яго — ён з цікавасцю пагрузіўся ў культурна-грамадскае жыццё горада, задавальняў сваю творча-літаратурную і тэатральную цікавасць і несуцішнае імкненне да чытання і тварэння.[115] Ён пісаў паэмы «Неафіты», «Юрадзівы»; паэзіі «Лёс», «Муза», «Слава» і т.п.; скончыў аповесць «Прагулка з задавальненнем і не без маралі», стварыў дваццаць партрэтаў і зрабіў нямала архітэктурных малюнкаў.[113]
Кожны дзень быў напоўнены цікавымі сустрэчамі. Дзякуючы знаёмству з уплывовымі ў горадзе Брылкіным і Аўсяннікавым, паэт пазнаёміўся з многімі дзеячамі мясцовай культурнай эліты.[115] Акрамя гэтага, не жадаючы абцяжарваць сваіх сяброў, Шаўчэнку даводзілася заводзіць і простыя афіцыйныя знаёмствы ў пошуках заказчыкаў на партрэты — гэта быў адзіны ў той час спосаб яго існавання.[113][115] Маляванне партрэтаў не змагло даць значных даходаў, ён працягваў знаходзіцца ў дастаткова складаных матэрыяльных умовах.[115] Ніжагародская грамадскасць, асабліва дэмакратычныя колы горада, паставілася да паэта добразычліва, «Шаўчэнку літаральна насілі на руках», — адзначаў біёграф Міхайла Чалы, апісваючы яго знаходжанне ў гэтым горадзе.[115] 24 снежня 1857 года паэта наведаў яго стары сябар акцёр Міхаіл Шчэпкін. Радасць Шаўчэнкі была бязмежная, Шчэпкін прабыў у гасцях шэсць дзён, на працягу якіх славуты артыст выступаў у Ніжагародскім тэатры. Спатканне са Шчэпкіным было не толькі адной з найважнейшых падзей у духоўным жыцці паэта, але і для ўсяго горада.[113][115]
Бываючы ў мясцовых тэатральных колах, Шаўчэнка пазнаёміўся з юнай актрысай Кацярынай Піунавай, ён вучыў яе мастацкай дэкламацыі, спрабаваў прывіць любоў да твораў Пушкіна, Гогаля, Салтыкова-Шчадрына, падбіраў сцэны для выступлення, каб паправіць яе матэрыяльнае становішча — паэт хацеў зладзіць актрысу ў Харкаўскі драматычны тэатр.[114][115] У канцы лютага 1858 года Шаўчэнка нарэшце атрымаў вестку ад Лазарэўскага, што графу Талстому ўдалося выклапатаць для яго дазвол вярнуцца ў Пецярбург, які яму быў уручаны 5 сакавіка.[118] 8 сакавіка Шаўчэнка з'ехаў з Ніжняга Ноўгарада ў Маскву.
У Маскве Шаўчэнка пасяліўся ў Шчэпкіна, сям'я знакамітага акцёра шчыра сустрэла яго.[114] Па дарозе ў Маскву паэт захварэў: акрамя прастуды, абвастрылася цынга, на якую цяжка хварэў у ссылцы.[115] У той жа дзень (11 сакавіка) Шаўчэнка агледзелі лекары Д. Ван-Путэрэн і Д. Мін, якія прапісалі хвораму патрэбныя лекі, дыету і забаранілі на працягу тыдня выходзіць на вуліцу.[115] Прыезд у Пецярбург, да якога так імкнуўся паэт, зноў затрымліваўся. Вестка пра прыезд Шаўчэнкі хутка распаўсюдзілася ў колах маскоўскай інтэлігенцыі, паэта спяшаліся наведаць сябры і знаёмыя, у тым ліку Міхаіл Максімовіч.[113][114] Выбітныя прадстаўнікі літаратуры, навукі імкнуліся пазнаёміцца з ім.[115] Нягледзячы на хваробу паэт і далей рэдагаваў і перапрацоўваў свае вершы, напісаныя ў гады ссылкі. Калі праз некалькі дзён па прыездзе ў Маскву здароўе Шаўчэнкі палепшылася, ён наведаў княжную Варвару Рэпніну.[113][114] Гэтая сустрэча зрабіла на паэта сумнае ўражанне, яна здавалася яму адчужанай, знікла былая шчырасць і непасрэднасць; містычныя настроі, якія ўсё больш авалодвалі Рэпнінай, былі яму чужыя і дзіўныя.[115]
Масква прыцягвала Шаўчэнку як цэнтр навукі, культуры, з якім у яго было звязана нямала ўспамінаў.[115] Ачуняўшы пасля хваробы, нягледзячы на адлігу і гразь, ён цэлымі днямі пешшу хадзіў па горадзе, любуючыся яго старадаўнімі славутасцямі.[115] Акрамя сустрэчы са сваімі даўнімі знаёмымі, у прыватнасці прафесарам Восіпам Бадзянскім, сям'ёй Станкевічаў, Апалонам Макрыцкім, Шаўчэнка пазнаёміўся з такімі прадстаўнікамі мясцовай інтэлігентнай эліты, як Бабст, Чычэрын, Кетчэр, Кронеберг, Афанасьеў, Корш, Крузэ і іншыя.[113][114][115] Знамянальнай падзеяй для Шаўчэнкі ў Маскве стала сустрэча і асабістае знаёмства з расейскім пісьменнікам Сяргеем Аксаковым, які ў лістах так прыязна паставіўся да яго.[114][115] 26 сакавіка Шаўчэнка на цягніку накіраваўся ў Пецярбург.[113][118]
Адразу ж па прыездзе ў Пецярбург Шаўчэнка наведаў свайго сябра Міхаіла Лазарэўскага, які жыў тады на Мойцы, у доме графа Уварава, і спачатку пасяліўся ў яго.[118] Сям'я Лазарэўскіх вельмі цёпла прыняла паэта. 28 сакавіка 1858 года паэт разам з Лазарэўскім наведаў сям'ю Талстых, дзе яго вельмі цёпла сустрэлі. Увечары, у гэты ж дзень, Шаўчэнка сустрэўся з Васілём Белазерскім, былым удзельнікам Кірыла-Мяфодзіеўскага таварыства і таварышамі, з якімі ён пазнаёміўся ў Арэнбургу — Зыгмунтам Серакоўскім, Янам Станевічам і Эдвардам Жалігоўскім.[113][119]
Шаўчэнку дазволілі вярнуцца ў Пецярбург з пэўнай агаворкай: ён заставаўся асобінай «паднагляднай», у шэрагу дакументаў падкрэслівалася, што імператар дазволіў пражыванне ў сталіцы і наведванне Акадэміі мастацтваў з умовай, каб за ім вёўся нагляд. У першыя ж дні знаходжання ў сталіцы паэт павінен быў з'явіцца ў паліцыю, дзе ён наведаў кіраўніка канцылярыі оберпаліцэймайстра Івана Таволгу-Макрыцкага, свайго старога знаёмага, які параіў яму пагаліць бараду, якую ён адпусціў пры вяртанні са ссылкі, каб не справіць непрыемнага ўражання на яго патрона графа Шувалава, якога ён павінен быў наведаць як свайго галоўнага наглядчыка.[120] Паэт улічыў параду і пагаліўся, бо салдатам, нават у адстаўцы, забаранялася насіць бараду, а ён перад паліцыяй быў толькі «радавым у адстаўцы».[120] Перад гэтым ён сфатаграфаваўся ў Андрэя Дэньера ў шапцы і кажусе з барадой. 6 красавіка Шаўчэнка надзеў фрак і сустрэўся з Шувалавым, які прыняў яго «проста», «няформлена» і «без павучанняў», чым зрабіў на паэта выгаднае для сябе ўражанне. 15 красавіка Шаўчэнка прадставіўся шэфу жандараў В. Даўгарукаву, які даў яму «ветлівае настаўленне», пасля якой паэт атрымаў «прапіску» ў сталіцы.[120] Так, «прапісаны» Шаўчэнка, адразу ж трапіў пад пільны нагляд III аддзялення паліцыі, яму забаранялася адлучацца куды-небудзь з Пецярбурга.[120]
У далейшым у Шаўчэнкі ў Пецярбургу адбылося мноства сустрэч з перадавымі людзьмі гэтага горада, паэтамі, мастакамі, вучонымі і грамадскімі дзеячамі. Мастак і скульптар Міхаіл Мікешын, які пазнаёміўся тады з паэтам, пісаў пра «велізарны ўплыў, тое непадробнае захапленне, якое выклікала асоба Шаўчэнкі ў коле тагачаснай моладзі», таксама ён адзначаў, што ў пецярбургскіх салонах паэта прымалі з глыбокай павагай і нават пакланеннем.[120] Ён сустракаўся з такімі асобамі, як: паэты У. Бенядзіктаў, М. Шчарбіна (да творчасці якога праяўляў цікавасць яшчэ падчас знаходжання ў ссылцы), Васіль і Мікалай Курачкіны, Л. Мей, Ю. Жадоўская; пазнаёміўся з братамі Жамчужнікавымі (Львом, Аляксеем і Уладзімірам); правазнавец і грамадскі дзеяч К. Кавелін; пісьменнік Я. Палонскі; аберсакратар сінода У. Юзэфовіч; матэматык М. Астраградскі; заолаг і падрожнік М. Северцоў; крытык А. Нікіценка; філолаг і лiтаратуразнавец М. Сухамлінаў; прафесар Пецярбургскага ўніверсітэта М. Благавешчанскі, публіцыст М. Чарнышэўскі і іншыя.[120] Блізкімі паэту сталі ўдзельнікі дзекабрысцкага паўстання, з якімі ён сустракаўся ў доме Талстога, сярод якіх былі барон В. Штэйнгель і А. Быстрыцкі. Пасябраваў з украінскім маляром Р. Чэстахоўскім. Наведаў улетку 1858 года Шаўчэнка ў Пецярбургу і Мікалай Кастамараў.[113][120] Пабываў Шаўчэнка і ў майстэрні скульптара барона Пятра Клодта, дзе ён агледзеў помнік Мікалаю І, пра што напісаў з іроніяй у дзённіку: «…палюбаваўся манументам нязручнаўганяемаму».[113]
.jpg)
Праяўляў Шаўчэнка цікавасць і да пытанняў развіцця навукі, да агульных праблем светабудовы і прыродазнаўства. Вялікую цікавасць у яго выклікала праца нямецкага прыродазнаўца Аляксандэра фон Гумбальдта і лекцыі па геалогіі прафесара В. Родэ.[120] Выкарыстоўваючы кожны выпадак, разам з Сямёнам Гулаком-Артэмоўскім Шаўчэнка наведваў Эрмітаж, канцэрты і тэатры. Агледзеўшы калекцыю старажытнай скульптуры, здзіўлены яе багаццем, паэт з натхненнем запісваў: «Я не ўяўляў у такой колькасці рэштак старажытнай скульптуры ў Эрмітажы, верагодна, яны сабраны з усіх палацаў. Выдатная думка».[120] Скарбы мастацтва, на яго думку, павінны былі захоўвацца не ў палацах багацеяў, а ў музеях. Сучаснікі аднадушна адзначалі запал паэта да музыкі і спеваў, з-за чаго ён сустракаўся з кампазітарамі А. Даргамыжскім, М. Мусаргскім, М. Балакіравым, А. Концкім, захапляўся спевамі І. Грынберг.[120] У 1858 годзе з гастролямі ў Пецярбургу знаходзіліся як М. Шчэпкін, так і сусветна вядомы афраамерыканскі акцёр А. Олдрыдж, Шаўчэнка рэгулярна наведваў тэатральныя паказы абодвух акцёраў. Шчыра захапляючыся гульнёй Олдрыджа, паэт пазнаёміўся з ім і ў знак высокай павагі і сяброўства да акцёра напісаў яго партрэт.[120]
Не жадаючы гнясці сям'ю Лазарэўскіх у плане жылля, Шаўчэнка папрасіў графа Талстога, каб той даў яму кватэру ў Акадэміі.[118][120] Атрымаўшы кватэру ў Акадэміі, Шаўчэнка адразу ж узяўся за ўпартую працу як мастак-гравёр, перш за ўсё ў галіне афорта.[121] У траўні 1858 года ў Эрмітажы Шаўчэнка пазнаёміўся з гравёрам Фёдарам Іарданам, які пагадзіўся яму дапамагаць у авалоданні гэтай прафесіяй.[113][121] З сярэдзіны траўня ён пачаў працаваць у Эрмітажы, у ліпені ў яго ўжо быў гатовы першы ўзор працы на гэтай ніве — афорт па эскізе Барталаме Мурыльё.[120]
Адразу па прыездзе ў Пецярбург Шаўчэнка прымае меры па падрыхтоўцы ўласных твораў да выдання.[120] Атрымаўшы перапісаныя Панцеляймонам Кулішам творы, паэт пачынае складаць новы зборнік у двух тамах пад назвай «Паэзія Т. Шаўчэнкі. Том першы» і «Паэзія Т. Шаўчэнкі. Том другі».[120] У першы том увайшлі паэзіі, напісаныя ў ссылцы, у прыватнасці «Чыгірынскі Кабзар», «Гайдамакі» і «Гамалія», а ў другі — творы напісаныя як у ссылцы, так і пасля ссылкі. Рашэнне выдаць творы пад назвай «Паэзія» было не выпадковым, таму што ў 1850-х гадах сярод крытыкаў выказвалася нямала сумненняў у магчымасці ўкраінскай літаратуры вырвацца з «палону фальклорна-этнаграфічнай стыхіі» і дасягнуць узроўню найразвітейшых літаратур свету.[120] Але нягледзячы на тое, што з творчасцю Шаўчэнкі, Марка Воўчка ўкраінская літаратура заявіла аб сабе з'явамі, якія павінны былі развеяць сумневы скептыкаў адносна яе перспектыў — у расійскай крытыцы і далей раздаваліся галасы аб абмежаваных магчымасцях ўкраінскай літаратуры, заснаванай нібыта выключна на фальклорна-этнаграфічных крыніцах, на «лексічна беднай сялянскай мове».[120] Шаўчэнка даручыў хадайнічаць аб выданні ўласных твораў Данілу Камянецкаму, які звяртаўся з адпаведнай просьбай да міністра народнай адукацыі Яўграфа Кавалеўскага, які ў сваю чаргу парушаў хадайніцтва з гэтай нагоды перад III аддзяленнем аб апублікаванні твораў украінскага паэта, якія будуць адпавядаць цэнзурным патрабаванням.[120] Але перш трэба было спачатку дабіцца зняцця накладзенай у 1847 годзе забароны друкаваць паэзіі Шаўчэнка. З гэтай мэтай паэт паведаміў пра гэта начальніку III аддзялення В. Даўгарукаву, што ніякіх сваіх рукапісаў не перадаваў за мяжу І. Галавіну — расейскаму пісьменніку-публіцысту, які, знаходзячыся за мяжой, выдаваў творы антыманархічнага зместу і, па чутках, збіраўся выдаць і яго паэзіі.[120] Пасля гэтага III аддзяленне прапанаваў Галоўнаму цэнзурнаму ўпраўленню прадставіць сваё меркаванне аб паэзіі Шаўчэнкі і высновах аб магчымасці іх друкаваць — гэта паказвала на тое, што забарона друкаваць яго творы ў цэлым была знята, пасля чаго паэт падаў на разгляд цэнзуры першы том паэзіі.[120]
Разгляд цэнзурай твораў Шаўчэнкі зацягнуўся на працяглы час. Цэнзураванне яго твораў ішло паралельна: А. Трайніцкі ў Галоўным упраўленні цэнзураваў друкаваныя раней кнігі «Чыгірынскі Кабзар» і «Гайдамакі», а С. Палаузаў у Пецярбургскім камітэце разглядаў рукапісны зборнік «Паэзія Т. Шаўчэнкі. Тым першы», куды ўвайшло значна больш вершаў.[120] 23 студзеня 1859 года А. Трайніцкі падаў свой водгук, у якім прапаноўваў выключыць паэзію «Думы мае, думы мае», паколькі ў ёй «занадта горка выяўляецца скруха аўтара аб знішчэнні казацкай вольнасці, над магілай якой, па словах яго, Арол чорны вартаўніком лятае».[122] Тады як водгук С. Палаузава ад 28 красавіка 1859 года быў у цэлым ухвальным, ён не лічыў неабходным адбіраць «Думы мае, думы мае». Пецярбургскі цэнзурны камітэт вырашыў накіраваць водгук С. Палаузава і зборнік «Паэзія Т. Шаўчэнкі. Том першы» па меркаванні Галоўнага цэнзурнага ўпраўлення, а там зноў даручылі цэнзураванне А. Трайніцкаму. Апошні ў сваім рашэнні быў непахісны.[120] Па яго патрабаванні большая палова паэзіі «Думы мае, думы мае» усё ж была выключана.[122] А. Трайніцкі прапанаваў выдаць не зборнік «Паэзія Т. Шаўчэнкі. Том першы», а асобна «Чыгірынскі Кабзар», «Гайдамакі» і паэму «Гамалія».[120] У паэме «Гайдамакі» было знята «Уводзіны», а ў паэме «Сляпая» — 56 радкоў.[120] Канфіскавана і пасланне «Шафарыку», якое выклікала яго незадаволенасць.[120]
У Пецярбургу паэт жыў у вялікай матэрыяльнай цяжкасці: «… я паддаюся натуральнаму зыходу дзесяцігадовай маёй адсутнасці — беднасці», «… патрэбую дзённага пражытку».[120] Аднак ён адмаўляўся ад якой-небудзь грашовай «падтрымкі» і далей настойліва кругласутачна працаваў як мастак, у прыватнасці ў вобласці гравюры, удасканальваючы ў ёй сваю тэхніку; шмат часу надаваў афорту, ужываючы новыя метады гэтага мастацтва.[120]
24 студзеня 1859 года ў Пецярбургу Шаўчэнка пазнаёміўся з пісьменніцай Марко Ваўчок, з якой у яго ўсталявалася глыбокае і шчырае сяброўства.[120] Пасля ён прысвяціў ёй напісаны 13 ліпеня 1858 года верш «Сон», які ўпершыню з'явіўся ў часопісе «Русская Беседа» (№ 3 за 1859) і адразу набыў вялікую папулярнасць і распаўсюджваўся ў шматлікіх спісах.[120] 17 лютага 1859 года паэт напісаў верш «Марку Ваўчку. На памяць 24 генвара 1859 года», у якім кранальна называў пісьменніцу сваёй «доняй», аднадумкай, саўдзельніцай і прадаўжальніцай сваёй справы. У твары Марка Воўчка ён бачыў перш за ўсё «лагоднага прарока і выкрывальніка жорсткіх людзей нясытых». Са свайго боку пісьменніца прысвяціла яму аповесць «Інстытутка».[120] На пачатку таго года Марко Ваўчок пазнаёміла Шаўчэнку з пісьменнікам Іванам Тургеневым. Хаця грамадска-палітычныя погляды Тургенева і Шаўчэнкі значна разыходзіліся, аднак у іх былі добразычлівыя і сяброўскія адносіны.[120] У той час як расейскія кансерватыўныя літаратурныя колы нядобразычліва ставіліся да «ўкраінскіх сімпатый» Тургенева.[120] Часцей Шаўчэнка з Тургеневым сустракаліся ў гасцінным доме В. Карташэўскай, дзе рэгулярна праходзілі літаратурна-мастацкія вечары, на якіх збіраліся М. Чарнышэўскі, М. Дабралюбаў, М. Салтыкоў-Шчадрын, Л. Талстой, А. Астроўскі, І. Ганчароў, О. Пляшчэеў, В. Курачкін, М. Гербель.[120]
16 красавіка 1859 года Шаўчэнка падаў у Савет Акадэміі мастацтваў прашэнне аб атрыманні звання акадэміка, падаўшы яму гравюры: адну створаную з карціны Рэмбранта, якая паказвае прытчу аб вінаградары, а іншую — з карціны П. Сакалова «Прыяцелі». Акадэмія мастацтваў высока ацаніла талент Шаўчэнка-гравёра і ў гэты ж дзень вынесла папярэднюю пастанову аб прызначэнні яго ў акадэмікі і задала праграму на званне акадэміка па гравіроўцы.[120]
Яшчэ знаходзячыся ў ссылцы, Шаўчэнка ўсімі намерамі хацеў вярнуцца ў «сардэчную Украіну», да роднага народа.[123] Але спачатку з-за валакіты з цэнзурай па выданні яго вершаў, ён не адважваўся пачынаць хадайніцтва аб дазволе паехаць ва Украіну. Толькі 5 траўня 1859 года ён падаў заяву ў Акадэмію мастацтваў з просьбай даць яму пасведчанне на праезд ва Украіну.[123] У той жа дзень віцэ-прэзідэнт Акадэміі Ф. Талстой накіраваў ліст міністру імператарскага двара У. Адлербергу з просьбай прадаставіць пропуск Шаўчэнка ва Украіну. Але канцылярыя Адлерберга не спяшалася і праз некаторы час даслала прадстаўленне прэзідэнту Акадэміі мастацтваў вялікай княгіні Марыі Мікалаеўне, на што дала згоду — 12 траўня на ім з'явіўся запіс: «Згодна. Марыя».[123] Аднак калі падача вярнулася з рэзалюцыяй прэзідэнта Акадэміі, канцылярыя імператарскага двара раптам успомніла, што ў 1847 годзе Шаўчэнка прыцягваўся да следства па справе кірыла-мяфодзіеўцаў, і прапанавала даслаць запыт у III аддзяленне аб дазволе ацяпляльнага паэта з'ехаць ва Украіну.[123] 23 траўня 1859 начальнік III аддзялення В. Далгарукаў паведаміў міністэрству імператарскага двара, што пярэчанняў супраць выезду Шаўчэнкі ва Украіну няма. 25 траўня Шаўчэнка атрымаў пасведчанне на свабодны праезд ва Украіну, не дачакаўшыся завяршэння цэнзурных спраў, у той жа дзень ён з'ехаў.[123] Яшчэ 23 траўня III аддзяленне спецыяльна паведамляла жандарскае ўпраўленне ўсіх губерняў Украіны, куды павінен быў наведаць Шаўчэнка, аб яго падарожжы, і нагадвала аб мерах па самым пільным назіранні за ім, як за «палітычным злачынцам», якога ўрад увесь час лічыў «небяспечным».[123][124]
Шаўчэнка пачаў падарожжа ва Украіну разам са сваім знаёмым, украінскім памешчыкам-лібералам Д. Хрушчовым.[125] У Маскве паэт прабыў усяго адзін дзень, бачыўся там з Міхаілам Шчэпкіным, Восіпам Бадзянскім. У канцы траўня – пачатку чэрвеня Шаўчэнка працягнуў падарожжа праз Тулу, Арол, Курск.[123] Праездам праз Арол Тарас Рыгоравіч 2 і 3 чэрвеня гасцяваў у свайго даўняга сябра Фёдара Лазарэўскага.[123] У пачатку чэрвеня паэт быў ужо ва Украіне — у Сумах і ў Лэбэдыне, дзе яго цёпла прынялі браты Аляксей і Максім Залескі, 7 і 8 чэрвеня ён гасцяваў на хутары Нові і ў Лыхвыні ў маёнтку Д. Хрушчова, там жа пазнаёміўся з мастаком Мантэйфелем.[125] 10 чэрвеня Шаўчэнка прыбыў у Пыратын, дзе наведаў П. Макрыцкага-Таволгу, знаёмага Марка Воўчка. 12 чэрвеня паэт прыехаў у Пераяслаў, спыніўся ў свайго старога прыяцеля, лекара Андрэя Казачкоўскага.[126] А. Казачкоўскі пачаў чытаць на памяць некаторыя вершы, напісаныя паэтам у ссылцы. Шаўчэнка многія з іх не памятаў і запісваў з вуснаў Казачкоўскага, аказалася, што многія вершы, напісаныя да 1846 года, прапалі назаўжды.[123] Разам з А. Казачкоўскім паэт ездзіў у сяло Казынці, адкуль, 13 чэрвеня, ён паплыў па Дняпры на лодцы і ў той жа дзень прыбыў у Прахаріўку да свайго прыяцеля М. Максімовіча, дзе гасцяваў каля дзесяці дзён.[123] У сярэдзіне 20-х чыслаў чэрвеня, пакінуўшы ў Максімовічаў некаторыя рэчы, ён з'ехаў у роднае сяло Кырыліўку. Па дарозе ён на некалькі гадзін спыніўся ў Платона Сымырэнкі, які разам з Кандратам Яхненкам трымаў найбуйнейшы ва Украіне цукровы завод.[123] 27 чэрвеня Шаўчэнка прыбыў у Кырыліўку, дзе гасцяваў у брата Мікіты, які жыў тады яшчэ ў старой бацькоўскай хаце, і ў сястры Ярыны, у той час удавы.[123] Кранальнай была сустрэча паэта з Ярынай — любімай яго сястрой, але аблегчыць лёс родных, блізкіх людзей, ён не мог, як пісаў біёграф В. Маслаў, «толькі пакутаваў глыбока і нічым не мог дапамагчы беднай сям'і, нават у матэрыяльных адносінах, ды што сястры Ірыне пры растанні надаў адну рублёвую паперку».[123] З Кырыліўкі паэт з'ехаў у Корсунь да свайго траюраднага брата купца Варфаламея Шаўчэнкі, у якога прабыў 22 дні.[124][127] Неадступнай марай паэта было стварыць сям'ю, набыць на беразе Дняпра невялікага ўчастка зямлі і пабудаваць «толькі хату, адну хатачку ў гаі» (існуюць малюнкі Шаўчэнка з планам дома). Гэтаму апісанню вельмі пасавала мясцовасць паміж Каневам і вёскай Пекары, якая вельмі спадабалася паэту. З мэтай набыцця там ўчастка 5 ліпеня Шаўчэнка прыбыў у вёску Межырыч, дзе жыў уладальнік зямлі — памешчык М. Парчэўскі, але дамовіцца з ім аб продажы так і не ўдалося. Памешчык пастаянна вагаўся з гэтай нагоды, пазней высветлілася прычына гэтага прамаруджвання: «трэба спытаць генерал-губернатара, ці можна Шаўчэнкі купляць зямлю».[123]
13 ліпеня паэта арыштавалі, прычынай гэтага стаў выпадак, які адбыўся напярэдадні. 12 ліпеня, калі Шаўчэнка, разам са служачымі эканамічнай канторы рабіў вымярэнне ўчастка зямлі ў вёсцы Пекары, які ён хацеў набыць.[124] Асаблівую ўвагу жандараў прыцягнуў размова Шаўчэнкі з селянінам Т. Садовым і «франтам» А. Казлоўскім. У рапарце кіеўскаму губернатару ад 15 ліпеня Чаркаскі спраўнік В. Табачнікаў апісваў размову паэта з Т. Садовым, чаканшчыкам пекарскай лугі, як: «богазневажальную», і казаў усім хто каля яго знаходзіўся, што «не трэба ні цара, ні паноў, ні папоў».[124] Але сам Садовы на жандарскім допыце не пацвердзіў чуткі, зацвердзіўшы толькі «блюзнерскія» словы.[123] Шаўчэнка ў тлумачэннях, дадзеных у Кіеве, нічога аб размове з Садовым не згадваў. Прычынай арышту ён лічыў канфлікт з каморнікам Казлоўскім, які знаходзіўся ў фраку і ў белых пальчатках.[105][124] Убачыўшы гэтага франта, паэт пажартаваў, але калі заўважыў, што той не ўмее адказваць на жарт жартам, папрасіў у яго прабачэння.[123][124] Па словах Шаўчэнкі, падчас сняданку А. Казлоўскі пачаў на польскай мове «нейкую багаслоўскую размову» і «каб спыніць гэтую размову, я сказаў — на расейскай, што тэалогія без жывога бога не ў стане стварыць нават гэтага ліпавага лістка, і пры гэтым вырваў лісток з ліпы і паказаў яму».[123][124] 14 ліпеня на кватэры ў Мошнах земскі спраўнік В. Табачнікаў аб'явіў Шаўчэнку прычыну арышту.[124] Старанне Табачнікава «выслужыцца» адбілася і на іхніх данясеннях, у якіх гаварылася аб «страшным богазневажанні» Шаўчэнкі, якое па законах тых часоў каралася катаргай, хоць адзначалася, што ён сам «зракаецца» ад богазневажання.[123][124]
Кіеўскі генерал-губернатар Іларыён Васільчыкаў на падставе рапарту спраўніка В. Табачнікава 18 ліпеня распарадзіўся грамадзянскаму губернатару Паўлу Гесэ накіраваць арыштаванага Шаўчэнку «пад нагляд паліцыі» у Кіеў, пасля чаго яго спачатку даставілі ў Чаркасы, дзе ён сустрэў памешчыка М. Парчэўскага, які канчаткова адмовіў яму ў продажы зямлі. 30 ліпеня 1859 года Шаўчэнку пад вартай прывезлі ў Кіеў, галоўны паліцмайстар горада ўзяў Шаўчэнку пад нагляд паліцыі, у губернатарскай канцылярыі пачаліся яго допыты, запаўняліся пратаколы.[123] III аддзяленне імператарскай канцылярыі праявіла выключную «зацікаўленасць» справай паэта. На шчасце для Шаўчэнкі, ягоную «справу» даручылі весці добразычліва настроенаму да яго чыноўніку Марку Андрыеўскаму, які павёў расследаванне так, каб неяк «змякчыць віну» паэта, што і выратавала яго.[123][124] На следстве Шаўчэнка меркаваў, што ўся гэтая гісторыя адбылася ў выніку помсты Казлоўскага і патрабаваў зрабіць строгае расследаванне, калі не будзе прынята да ўвагі ягоныя паказанні.[124] Але, на думку даследчыкаў, А. Казлоўскі наўрад ці мог пісаць данос.[123] У сваіх паказаннях на допыце ён катэгарычна адмаўляў звесткі жандараў аб «хватках Шаўчэнкі супраць урада», а аб богазневажанні казаў толькі, «як бы пацвярджаючы» тое, што ўжо ведалі жандары.[123][124] Шаўчэнку зрабілі строгае папярэджанне і выпусцілі з паліцыі, гэтаму ў некаторай ступені спрыяў дэмакратычна настроены генерал А. Куцынскі, але следства працягвалася далей.[123] На другі дзень пасля таго, як Шаўчэнку прывезлі ў Кіеў, ён пасяліўся ў Георгіеўскім завулку, у доме святара Яўхіма Батвіноўскага, які ўзяў паэта на парукі.[128][129] Але ўжо праз некалькі дзён Шаўчэнка перайшоў на кватэру да свайго даўняга знаёмага, кіеўскага партрэтыста і фатографа Івана Гудоўскага, з-за падазрэння супрацоўніцтва Батвіноўскага з уладай. Пражыўшы некалькі дзён у Гудоўскага, паэт вырашыў увогуле збегчы з цэнтра горада на ўскраіну, дзе менш паліцэйскага нагляду.[128] Ён пасяліўся на Прыёрцы, у доме В. Пашкоўскай, сваячкі члена тайнай рэвалюцыйнай суполкі В. Лабады, тут ён жыў да ад'езду з Кіева.[123][129]
У Кіеве Шаўчэнка сустрэўся з Іванам Сашэнкам, у якога пазнаёміўся Шаўчэнка са сваім будучым біёграфам Міхаілам Чалым.[130] Паэт сустракаўся з моладдзю, студэнтамі і настаўнікамі. Кіеўскія і харкаўскія студэнты чакалі яго прыезду яшчэ з 1857 года. Студэнт К. Балсуноўскі пазней згадваў, што творы Шаўчэнкі ў 1850-х гадах карысталіся сярод кіеўскай студэнцкай моладзі вялікай папулярнасцю і аказвалі на яе значны ўплыў.[123] А. Салтаноўскі, характарызуючы настроі кіеўскай інтэлігенцыі канца 1840-х – пачатку 1850-х гадоў, прыводзіў аповяд аб распаўсюджванні сярод студэнтаў Кіеўскага універсітэта твораў Шаўчэнка, у прыватнасці, паэм «Сон», «Каўказ» і іншыя.[123] Феафан Лебядзінцаў расказваў пра тое, як Шаўчэнка ў Кіеве спрабаваў згуртаваць сілы для першага ўкраінскага часопіса.[123] Таксама ў Кіеве, у вольныя хвіліны, паэт працаваў над паэмай «Марыя», беспаспяхова адшукваў спіс паэмы «Ерэтык», запісваў народныя песні, паданні, і ўсяляк падтрымліваў і натхняў справу арганізацыі нядзельных школ ва Украіне.[131]
Следчая справа завяршылася тым, што Шаўчэнку дазволілі выехаць з Кіева ў Пецярбург, ён вяртаўся ў Пецярбург амаль без грошай, на ім было старое парусінавае паліто і паношаныя боты.[123][132] Пасля гасцявання 13 жніўня ў свайго даўняга знаёмага, настаўніка 2-й гімназіі І. Юскевіча-Краскоўскага, 14 жніўня Шаўчэнка адправіўся ў сталіцу. У Пераяславе, па дарозе ў Пецярбург, 16—18 жніўня паэт здзейсніў першы прыпынак у А. Казачкоўскага. 20 жніўня ён прыбыў у Прылукы, а на наступны дзень наведаў у Качаніўцы маёнтак В. Тарноўскага-малодшага.[133] 21 жніўня паэт наведаў у вёсцы Гыраўка (каля Канатопа) сям'ю Лазарэўскіх.[134] 25 жніўня Шаўчэнка разам з братамі Лазарэўскімі (Янам і Фёдарам) выехаў з Гыраўкі ў Кралэвэць.[118][134] Заначаваўшы ў сястры Лазарэўскіх — Г. Агіеўскай, на наступны дзень ён адправіўся далей.[123] Спыніўшыся ў Маскве на некалькі дзён, паэт вярнуўся ў Пецярбург раніцай 7 верасня, з цяжкім, гнятлівым настроем.[123] Радасць сустрэчы Шаўчэнкі з радзімай, сваякамі, сябрамі і знаёмымі была ў яго азмрочана даносамі, пераследамі ўлады, жудаснымі карцінамі галечы і бяспраўя народа, пра што ён пісаў: «ўсюды на слаўнай Украіне Людзей у ярма запрэглі Паны хітрыя».[123] Знаходзячыся ў Пецярбургу паэт даручыў хадайнічаць Варфаламею Шаўчэнку аб дазволе набыць яму зямлю каля Канева. У далейшым той усё больш пераконваўся, што абшарнікі не жадаюць мець сваім «суседам» рэвалюцыйнага паэта — паведаміў яму, што так і не змог хадайнічаць аб дазволе на набыццё зямлі.[123] Яшчэ адной перашкодай сталі і ўрадавыя колы, якія таксама былі катэгарычна супраць селішчы Шаўчэнкі ва Ўкраіне.[132]
У першыя тыдні пасля вяртання ў Пецярбург Шаўчэнка актыўна ўдзельнічаў у грамадска-палітычным і культурным жыцці горада.[135] Становіцца членам «Таварыства дапамогі патрабуючым пісьменнікам і навукоўцам».[135] Наведвае радакцыю часопіса «Сучаснік» (руск.: «Современник»), яшчэ ў ссылцы ён быў яго ўважлівым чытачом, гэта першае выданне, якое апублікавала творы пераследаванага паэта, не маскіруючы яго аўтарства. Кожны аўторак паэт наведваў літаратурныя вечарыны М. Кастамарава, на якіх збіралася нямала культурных дзеячаў тагачаснага Пецярбурга і абмяркоўваліся злабадзённыя пытанні грамадскага і культурнага жыцця краіны.[135]
У апошнія гады жыцця кола сяброў Шаўчэнкі працягваў пашырацца, у яго ўваходзілі літаратары, студэнты, перадавыя колы афіцэрства, журналісты, сярод іх былі: пісьменнік і крытык А. Пляшчэеў, што шмат зрабіў для папулярызацыі творчасці ўкраінскага паэта ў колах расейскіх чытачоў; паэты Мікалай і Васіль Курачкіны; паэт М. Міхайлаў; пісьменнік М. Памялоўскі; літаратурны дзеяч І. Панаеў; пісьменнік і фалькларыст П. Якушкін; мастак і фалькларыст Леў Жамчужнікаў і яго браты; мастацтвазнавец У. Стасаў.[135] Акрамя гэтага, неўзабаве пасля вяртання ў Пецярбург Шаўчэнка ўстанавіў кантакты з былымі петрашэўцамі і з польскімі рэвалюцыйнымі гурткамі, у прыватнасці, з іхнім дзеячам С. Серакоўскім.[135]
Да апошніх дзён свайго жыцця паэт знаходзіўся пад таемным наглядам паліцыі, аднак гэта не перашкодзіла яму стварыць шмат новых твораў.[135] Вярнуўшыся з Украіны, Шаўчэнка з новай сілай разгарнуў паэтычную дзейнасць, якая была накіравана на развенчванне царызму і прыгону.[135] У лістападзе 1859 года Шаўчэнка скончыў знакамітую паэму «Марыя», распачатую яшчэ ва Ўкраіне.[135] Многія даследчыкі, у прыватнасці, А. Білецкі, лічаць, што паэма «Марыя» складае вяршыню творчасці паэта пасля ссылкі.[136] У пачатку снежня 1859 года Шаўчэнка напісаў верш «Падражненне Езекііля. Глава 19», у якім пераконвае народ, што «князі, вяльможы, цары» — гэта драпежнікі («каршуны», «ашалелыя», «шалёныя звяры»), яны «жруць» «людзей незласлівых, праведных дзяцей». Адзіны выхад — «падсцерагчы» цара, закаваць яго ў кайданы, саслаць «на катаргу» — пасадзіць «у турму глыбокую». Верш быў адкрытым заклікам да звяржэння царызму.[135][137]
26 лістапада 1859 года цэнзура дала дазвол на друк новага выдання «Кабзара». Дазволілі выдаць толькі тыя творы, якія ўжо друкаваліся, але і яны былі моцна «працэджаны». Да выдання ў 1860 годзе патрапіла толькі невялікая частка вершаў Шаўчэнкі: шаснаццаць твораў, якія друкаваліся ў 1840–50-х гадах.[135] Шаўчэнка выдаў кнігу на ўласныя сродкі, у чым яму таксама дапамог П. Сымырэнка, які пазычыў для гэтага паэта 1100 рублёў.[135][138] Друкавалася кніга ў друкарні П. Куліша тыражом 6050 экзэмпляраў.[139] «Кабзар» атрымаў як ухваляльныя, так і негатыўныя водгукі расійскіх крытыкаў, асабліва таму, што ён пісаўся на украінскай мове.[140] Існавалі добразычлівыя водгукі на выданне ў іншых славянскіх краінах, перш за ўсё ў польскім і чэшскім друку. У часопісе «Светач» пісалася, што «ўкраінская літаратура за апошнія дзесяцігоддзі даказала сваю жыццёвасць».[135] У тым жа годзе апублікаваны і «Кабзар» у перакладзе расейскіх паэтаў. Шэсць раней напісаных і забароненых у Расіі вершаў Шаўчэнкі, у прыватнасці «Каўказ», былі выдадзены І. Галавіным за мяжой у Лейпцыгу ў кнізе «Новыя вершы Пушкіна і Шаўчэнкі» 1859 года.[135]
Увесну 1860 гады выйшаў альманах «Хата», у які патрапіла некалькі вершаў Шаўчэнка.[100] Асобнымі выданнямі ў серыі Сельская бібліятэка», выдадзенай П. Кулішам, з'явіліся паэмы «Наймічка», «Тарасава ноч» і «Кацярына», балада «Таполя» і «Давідавыя псалмы».[135] На працягу 1859–60 гадоў часопіс «Народнае чытанне» апублікаваў шэраг твораў паэта ў перакладзе на расейскую мову. У другой кнізе гэтага часопіса за 1860 год была змешчана аўтабіяграфія Шаўчэнка пад назвай «Ліст Т. Г. Шаўчэнкі да рэдактара „Народнага чытання“».[135] Спачатку аўтабіяграфію Шаўчэнка пачаў пісаць сам, але, баючыся, што яго тэкст будзе затрыманы цэнзурай, ён звярнуўся да П. Куліша, які і напісаў аўтабіяграфію, карыстаючыся дадзенымі паэта і прыстасоўваючыся да патрабаванняў цэнзуры.[135] «Ліст» атрымаў вялікі водгук у краіне, ён успрымаўся самымі шырокімі коламі як заклік да барацьбы супраць таго ладу, які «знішчае таленавітых людзей».[135] Часопіс «Сучаснік», у рэцэнзіі на «Кабзар», амаль цалкам апублікаваў гэты ліст. Ліст быў адразу перадрукаваны і ў газеце «Санкт-Пецярбургскія ведамасці» (№ 66), у часопісе «Светач» (кн. 3 і 8), а таксама ў хрэстаматыі для сярэдніх школ.[135]
Не чакаючы афіцыйнага вызвалення сялян ад прыгоннага права, Шаўчэнка ўсё рабіў для таго, каб вызваліць сваіх родных, ён дзейнічаў перш за ўсё праз «Таварыства дапамогі патрабуючым літаратарам і навукоўцам», камітэт якога ў 19 сакавіка 1860 года звярнуўся з лістом да памешчыка В. Фліёркоўскага, уладальніку сялян Кырыліўкі, з просьбай адпусціць братоў і сясцёр паэта на волю.[100][135] Пад ціскам грамадскасці Фліёркоўскі змушаны быў пагадзіцца на выкуп сваякоў паэта, але ён згаджаўся адпусціць іх без зямлі; акрамя таго, ён запатрабаваў, каб сям'я Шаўчэнка ўнесла ў банк 900 рублёў.[135] Хоць Шаўчэнка катэгарычна загадваў братам і сястры не згаджацца на ўмовы, прапанаваныя Фліёркоўскім, гэта значыць на выкуп без зямлі — родныя паэта, уведзеныя ў зман памешчыкам, 10 ліпеня 1860 года падпісалі з ім умову на вызваленне без зямлі.[135] Гэты памылковы крок пазней ім дорага каштаваў. Падпісаўшы ўмову, памешчык не адразу выдаў так званую вольную, а зрабіў гэта толькі пасля абвяшчэння маніфесту 19 лютага 1861 года.[135] Браты і сястра адмаўляліся браць вольную без зямлі.[135]
У грамадска-культурным жыцці імперскай сталіцы канца 1850-х гадоў важную ролю адыгрывалі літаратурныя чытанні, якія праходзілі ў канцэртнай зале Пасажа, удзельнікамі якіх былі такія літаратары, як У. Бенядзіктаў, Ф. Дастаеўскі, Я. Палонскі, А. Майкаў, удзельнічаў у іх і Шаўчэнка.[135] Перадавыя дзеячы літаратуры, навукі, мастацтвы віталі Шаўчэнку і лічылі сваім субратам.[135] Не меншы аўтарытэт Шаўчэнка меў і сярод мастакоў, з многімі з іх ён сябраваў і творча супрацоўнічаў. Калегі паэта па Акадэміі ўважліва прыслухоўваліся да ягоных парад. Майстэрню Шаўчэнку часта наведвалі мастак М. Мікешын, скульптар Ф. Каменскі, жывапісец А. Дэньер.[135] Каменскі прыняў удзел у конкурсе 1860 года на вялікі залаты медаль і ляпіў бюст паэта. Дэньер напісаў партрэт Шаўчэнкі, які таксама экспанаваўся на выставе.[135]
2 верасня 1860 года Савет Акадэміі прызнаў Шаўчэнку акадэмікам па гравіраванні па медзі, а 4 верасня таго ж года канферэнц-сакратар Акадэміі Ф. Ф. Львоў урачыста абвясціў яго імя сярод новаабраных акадэмікаў.[121][141]
У апошнія гады свайго жыцця Шаўчэнка вёў і асветніцкую працу: ён удзельнічаў у правядзенні нядзельных школ для народа і, быўшы цяжка хворым, займаўся зборкай і выданнем «Буквара паўднёварускага» на украінскай мове (у канцы 1860 года).[137][142] У жніўні 1860 года Шаўчэнка перадаў для нядзельных школ Кіева і Чарнігава 150 асобнікаў «Кабзара».[135] Складзены Шаўчэнкам буквар натыкнуўся на значныя перашкоды, асабліва з боку духоўнай цэнзуры.[135] Паэт асабіста звяртаўся па дазвол на выданне буквара да пецярбургскага мітрапаліта Ісідора, прадстаўленага ў лістападзе 1860 года.[135] У пачатку студзеня 1861 года Шаўчэнка пачаў рассылаць буквар па Украіне, ён разглядаў яго выхад як пачатак у вялікай справе выдання падручнікаў для народных школ на сваёй радзіме.[135] Таго ж студзеня, калі Шаўчэнка цяжка хварэў, пачаў выходзіць першы ўкраінскі часопіс «Основа», у які ён перадаў шэраг сваіх твораў, а таксама слоўнікавыя і фальклорныя матэрыялы.[100][143] Арганізацыю «Асновы» Шаўчэнка лічыў выключна важнай справай, ён удзельнічаў у падрыхтоўчай працы да выдання часопіса, лічачы гэта «сваёй святой справай».[135]
Знаходзячыся ў жудасных умовах катаргі-салдатчыны, Шаўчэнка набыў невылечную хваробу сэрца і печані як следства рэўматызму, цынгі, малярыі.[144] Таксама абвастралі праблемы з яго здароўем смутак, нястачы, адсутнасць сям'і, туга па радзіме, пастаяннае нервовае напружанне і трывога ў сувязі з пастаяннымі пераследамі і пагрозай новых рэпрэсій.[135] Акрамя таго, клімат Пецярбурга з яго высокай вільготнасцю быў неспрыяльны для чалавека з хворым сэрцам.[135] У цесным памяшканні, дзе жыў Шаўчэнка ў Акадэміі мастацтваў, не хапала паветра, да таго ж яно было атручана кіслотамі, якія выкарыстоўваліся пры гравіроўцы.[135] Паэт не пакідаў надзеі вярнуцца ва Украіну, ён заклікаў Варфаламея Шаўчэнку паскорыць набыццё сядзібы «над Дняпром».[135]
З восені 1860 года самаадчуванне паэта пачало пагаршацца. 23 лістапада, сустрэўшыся ў Міхаіла Лазараўскага з доктарам Эдуардам Бары, Шаўчэнка асабліва скардзіўся на боль у грудзях.[135] Доктар, выслухаўшы грудзі, раіў Шаўчэнка засцерагчыся. З таго часу здароўе яго пагаршалася з дня ў дзень.[135] Студзень і люты Шаўчэнка прасядзеў амаль бязвыхадна ў пакоі, зрэдку толькі наведваючы некаторых знаёмых. Да апошніх дзён Шаўчэнка працягваў працаваць.[135]
У ноч з 24 на 25 лютага ў Шаўчэнкі здарыўся выключна моцны прыступ дыхавіцы, яго мучыў нясцерпны боль у грудзях; ён не мог праляжаць усю ноч, не знайшоўшы сабе месца. Раніцай 25 лютага М. Лазарэўскі прыйшоў да Шаўчэнкі і знайшоў яго ў неймаверных пакутах. Хвароба ўскладнілася агульнай вадзянкай і ацёкам лёгкіх.[135] Паэт памёр а пятай гадзіне раніцы 26 лютага 1861 года ў выніку паралічу сэрца.[135][144]
Перад смерцю паэт запісаў алоўкам на афорце аўтапартрэта 1860 года свой апошні верш «Ці не пакінуць нам, небага». Украінскі літаратуразнавец Паўло Зайцаў назваў гэты твор «непараўнальным паэтычным дакументам барацьбы несмяротнай душы з тленным целам перад тварам фізічнай смерці».[135]
6 лютага, пасля паніхіды, цела памерлага бліжэйшыя сябры яго перанеслі ў акадэмічную царкву. У той жа дзень былі накіраваныя тэлеграмы аб смерці паэта ва Украіну — у Кіеў, Харкаў, Чарнігаў, Палтаву, Крэмэнчук, Адэсу, Хэрсон, Кацярынаслаў і іншыя гарады, куды можна было падаць вестку па тэлеграфе.[135][145]
Паэта ў труне малявалі мастакі М. Мікешын, В. Верашчагін, Л. Жамчужнікаў, М. Дзмітрыеў і П. Эйснер.[145] Скульптар П. Клодт зняў з нябожчыка гіпсавую маску.[145] Пахаванне прайшло 28 лютага на Смаленскіх могілках у Пецярбургу.[146] На пахаванне паэта прыбыла мноства народа, студэнцтва. Дашлі практычна ўсе пецярбургскія пісьменнікі, навукоўцы, журналісты, жывапісцы.[135] Сярод іх: М. Кастамараў, В. Білазерскі, П. Куліш, Г. Чэстахіўскі, А. Афанасьеў-Чужбінскі, браты Лазараўскія, М. Някрасаў, Ф. Дастаеўскі, М. Шэлгуноў, Мікалай і Аляксандр Сярно-Салаўёвічы, М. Салтыкоў-Шчадрын, М. Ляскоў, М. Міхайлаў, А. Пыпін, І. Панаеў, Васіль і Мікалай Курачкіны, браты Жамчужнікавы, М. Памялоўскі, Круневіч і многія іншыя.[135]
Пасля таго, як пяцьдзесят восем дзён прах Шаўчэнка знаходзіўся ў Пецярбургу, яго дамавіну, паводле завяшчання, па хадайніцтве Міхаіла Лазарэўскага, пасля атрымання ім дазволу ў красавіку таго ж года, перавезлі ва Украіну і перапахавалі на Чарнечай гары каля Канева.[135]
8 траўня 1861 года труну выкапалі, перанеслі праз увесь Пецярбург да Мікалаеўскага вакзала і па чыгунцы перавезлі ў Маскву.[135]
Далей шлях праходзіў праз Серпухаў, Тулу, Арол, Кромы, Дзмітроўск, Сеўск, Глухаў, Кралэвэць, Батурын, Ніжын, Носіўку, Бабровыцю, Бравары ў Кіеў. Выпрагшы коней з воза, студэнты Універсітэта Святога Уладзіміра правезлі труну Ланцужным мастом і далей па набярэжнай да царквы Раства Хрыстова на Падоле.[135]
У Кіеве з Тарасам развітваліся студэнты, паэты, многія кіяўляне. Было нават меркаванне, якое падтрымлівалася і сваякамі паэта, пахаваць яго ў Кіеве. Але Рыгор Чэстахіўскі адстойваў думку аб пахаванні ў Каневе, таму што Шаўчэнка яшчэ пры жыцці марыў аб «ціхім прыстанішчы і спакоі ў Канева».[135]
20 траўня 1861 года на параходзе «Крэмэнчук» астанкі Кабзара перавезены з Кіева ў Каніў. Двое сутак труна знаходзілася ва Успенскім саборы, а 22 траўня, пасля адслужанай у царкве паніхіды, прах аднеслі на Чарнечую гару.[135] Туды ж перанеслі драўляны крыж і ўсталявалі на магіле.[147]
Шаўчэнка ніколі не быў жанаты і няма звестак, што ў яго былі дзеці. Першым каханнем маладога Шаўчэнкі была Аксана, яго аднагодка, з якой ён пазнаёміўся ў 1827 году, калі пасвіў грамадскі статак у Кырыліўцы. Сваякі і знаёмыя закаханых былі ўпэўненыя, што маладыя пажэняцца, як толькі дасягнуты адпаведнага ўзросту. Але спадзяванні былі марныя — Тарас у валцы свайго спадара Паўла Энгельгардта павінен быў паехаць у Вільню.[148] У далейшым сяброўку свайго дзяцінства паэт не раз успомніць у сваіх творах і прысвяціць ёй паэму «Мар'яна-чарніца».[149] Наступнай дзяўчынай, якую ён кахаў, была віленская швачка Дзюня (Ядвіга) Гусікоўская. Дзяўчына не ўяўляла свайго жыцця па-за роднай зямлёй — Рэчы Паспалітай, таму шляхі Тараса і Ядвігі хутка разышліся.[127] Вучачыся ў Акадэміі мастацтваў, Шаўчэнка захапіўся дзяўчынай-натуршчыцай Амаліяй Клоберг. Партрэт дзяўчыны мастак падпісаў «Чевченко» — так яго клікала маладая немка. Менавіта яна стала правобразам Пашы ў аповесці «Мастак». Але захапленне хутка вычарпала сябе.[148]
У Шаўчэнку была закахана князёўна Варвара Рэпніна, з якой ён пазнаёміўся падчас падарожжа па Украіне ў 1843 годзе і прысвяціў ёй паэму «Трызна». Але паэт не адказаў ёй узаемнасцю. Захапляліся Шаўчэнкам і зводныя сёстры Рэпнінай, Аляксандра і Глафіра Псёл. Тады ж ён сустрэў і закахаўся ў Ганну Закрэўскую, якой пасля прысвяціў верш «Г. З.».[127] Адносіны з Ганнай абарваліся хутка, паколькі Шаўчэнка пакінуў жыллё Закрэўскіх з-за тэрміновых спраў.[148]
Ёсць сведчанне, што падчас наведвання Кырыліўкі Шаўчэнку спадабалася дачка святара Рыгора Кошыцы — Феадосія. Паэт сватаўся да Феадосіі, аднак атрымаў адмову бацькі нявесты.[148] Наступнай жанчынай, якой захапляўся паэт, стала Агата Ускова, жонка каменданта Новапятроўскага ўмацавання. У адным з лістоў Залескаму паэт пісаў, што любіў Ускову «беззаганнай любоўю».[148] Знаходзячыся ў Ніжнім Ноўгарадзе ў 1858 годзе, Шаўчэнка закахаўся ў 16-гадовую актрысу мясцовага тэатра Кацярыну Піунаву, хацеў ажаніцца з ёй, але яна не адказала яму ўзаемнасцю.[127]
Шаўчэнка быў закаханы ў Марыю Васільеўну, жонку Міхаіла Максімовіча. Усё цяжэй пераносячы адзіноту ў Пецярбургу, у 1858 годзе ён звяртаўся да яе ў лісце з просьбай знайсці яму жонку ва Украіне, баючыся, што ён «так і прападзе бурлаком на чужыне».[120][124] З гэтай мэтай паэт наведаў Украіну ў 1859 годзе, дзе яму спадабаўся парабчанка Харыціна Даўгаполенка, якую ён ўбачыў у гасцях у В. Шаўчэнкі ў Корсуні. Але з-за хуткага выправаджэння ўладамі яго з Украіны, план жаніцьбы на ёй не здзейсніўся.[100] Апошнім каханнем Шаўчэнкі была 19-летняя пецярбургская парабчанка Лікера Полусмак, якой Шаўчэнка прысвяціў вершы «Лікеры», «Л. Пастаўлю хату і пакой…».[127][135]
|
Шаўчэнка напісаў 237 вершаў і паэм, з іх 235 на украінскай і 2 на расейскай мовах.[150] Многія вершы Шаўчэнкі маюць некалькі варыянтаў. У прыватнасці, вядомы тры рэдакцыі паэмы «Ведзьма» (першапачатковы варыянт назвы — «Асіна» (укр.: «Осика»), 1847), дзве рэдакцыі паэмы «Маскалёва крыніца», дзве рэдакцыі верша «Лічу ў няволі дні і ночы» і іншыя.[151]
Проза Шаўчэнкі налічвае 11 твораў: 9 аповесцей, напісаных на расейскай мове паміж 1852–57 гадамі; два ўрыўкі з іншых п'ес; урывак вершаванай трагедыі «Мікіта Гайдай» (1841) на расейскай мове і драма «Назар Стадоля» (1843), якая захавалася ў частковым украінскім перакладзе (усе дыялогі перакладзены на украінскую мову, а ўсе апісанні дзеянняў засталіся на расейскай).[151]
На працягу першага перыяду літаратурнай дзейнасці (1837–43 гады) Шаўчэнка напісаў шмат высокамастацкіх паэтычных твораў, у якіх — нараўне з версіфікацыйнымі і стылістычнымі метадамі народна-песеннай паэтыкі — было і нямала новых, арыгінальных рыс, якімі паэт значна пашырыў і ўзбагаціў выказвальныя магчымасці ўкраінскага верша (складаная і гнуткая рытміка; ужыванне недакладных, асанансных і ўнутраных рыфмаў; выкарыстанне цэзуры і перанясення (анжамбеман); майстэрства алітэрацый; гукавой інструментацыі і паэтычнай інтанацыі; астрафічная будова верша і г.д.). Наватарства Шаўчэнка паказаў і ў эпітэтах, параўнаннях, метафарах, сімвалах і ўвасабленнях.[151]
Кіруючыся ўласнай мастацкай інтуіцыяй і не звяртаючы ўвагі на пануючыя ў той час літаратурныя каноны, Шаўчэнка знайшоў адпаведную паэтычную форму для ўвасаблення новых тэм і ідэй, якія знаходзіў у тагачаснай рэчаіснасці. Такім чынам, паэт спачатку пераймаў лепшыя ўзоры народнай паэтычнай творчасці. У прыватнасці, яго першыя творы напісаны каламыйным вершам, што яскрава сведчыць аб сувязі з украінскай народнапесеннай творчасцю, перш за ўсё з песнямі, якія выконваліся ў жанры каламыйкі.[151]
Да ранняй творчасці Шаўчэнкі адносяцца балады «Прычынная» (1837), «Таполя» (1839) і «Утопленая» (1841), у якіх відавочна прысутнічае ўплыў рамантызму.[152] Сваёй фантастыкай і асноўнымі матывамі яны блізкія да народнай паэзіі. Паэтычным уступленнем у «Кабзар» (1840) быў верш «Думы мае, думы мае», у якім, выказваючы свае погляды на сувязь паэзіі з рэчаіснасцю, Шаўчэнка падкрэсліў непарыўную еднасць паэта са сваім народам. З гэтым вершам тэматычна роднасная паэзія «Пэрэбендзя», у якой адбіліся думкі маладога Шаўчэнкі аб месцы паэта ў грамадстве.[151]
Асаблівае месца сярод яго ранніх твораў займае сацыяльна-бытавая паэма «Кацярына», якая ўяўляе сабой кранальны аповед пра трагічны лёс украінскай дзяўчыны, якую зняславіў расейскі афіцэр. У развіцці падзей гэты ліра-эпічны твор вызначаецца высокай драматычнай напружанасцю.[151]
Вызваленчая барацьба ўкраінскага народа супраць захопнікаў і занявольнікаў стала галоўным матывам такіх ранніх твораў, як «Тарасава ноч» (1838), «Іван Падкова» (1839), «Гайдамакі» (1841), «Гамалія» (1842). У паэмах «Іван Падкова» і «Гамалія» Шаўчэнка апеў гераічныя паходы ўкраінскіх казакоў супраць турак. У паэмах «Тарасава ноч» і «Гайдамакі» апісваны розныя моманты барацьбы ўкраінскага народа супраць улады Рэчы Паспалітай.[151]
Новай з'явай ва ўкраінскай драматургіі стала п’еса «Назар Стадоля» (1843), створаная на мяжы першага і другога перыядаў творчасці Шаўчэнкі. Намаляваныя ў ёй падзеі адбываюцца ў XVII стагоддзі ля Чыгырына. Развіццё дзеяння п'есы прадстаўлена ў рамантычным стылі, аднак у творы пераважаюць рысы рэалістычнага ўзнаўлення рэчаіснасці. Акрамя таго, этнаграфічна-бытавыя карціны выказалі гістарычны каларыт твора. Сцэнічныя якасці драмы забяспечылі ёй вялікі поспех, і яна па-ранейшаму ўваходзіць у рэпертуар украінскіх труп.[151]
У кожнага свая доля
І свой шлях шырокі:
Той муруе, той руйнуе,
Той нясытым вокам
За край свету зазірае,
Ці няма краіны,
Каб заграбаць ды з сабою
Ўзяць у дамавіну.
Той тузамі абірае
Ў сватняй хаце свата,
А той спадцішка ў куточку
Точыць нож на брата.
А той, ціхі ды цвярозы,
Богабаязлівы,
Нібы кот той, падкрадзецца,
Выжджа нешчаслівы
У цябе час, дый запусціць
Пазуры ў пячонку,—
І не прасі: не вымаляць
Ні дзеці, ні жонка.
А той, шчодры ды багаты,
Цэрквы ўсё муруе;
Ды так бацькаўшчыну любіць,
Так па ёй гаруе,
Ажно з яе, небарачкі,
Як ваду, кроў точыць!..
А ўся брацця маўчыць сабе,
Вытрашчыўшы вочы!
Як ягняты: «Няхай,— кажа,—
Можа, так і трэба».
Так і трэба! Няма Бога
На зямлі, на небе!
А вы ў ярме падаеце
Ды нейкага раю
На тым свеце шукаеце?
Няма раю — знаю!
Шкода й працы! Падумайце:
Ўсе на гэтым свеце —
Жабраняты, цараняты —
Адамавы дзеці.
І той... і той... Ну, а я што?
Вось што, мае людзі:
Я гуляю, банкятую
Ў нядзелю і ў будзень.
А вам нудна! А вам шкода!
Яй-богу, не чую.
Не крычыце! Я сваю п’ю,
А не кроў людскую!
Творы Шаўчэнкі ў перыяд «трох лет» (1843–45 гады) адзначыліся новымі матывамі вызваленчай барацьбы ўкраінскага народа. Правёўшы восем месяцаў ва Украіне, Шаўчэнка канчаткова вызначыўся са сваім пакліканнем як «будзіцеля Украіны». Пераход да новага перыяду літаратурнай дзейнасці адбіўся ў паэзіях «Разрытая магіла», «Чыгрына, Чыгрына…» (1844), і паэмы «Сон» (1844), напісаныя пад непасрэдным уражаннем ад рэчаіснасці таго часу ва Украіне. У камедыі «Сон» («У кожнага свая доля») аўтар з сарказмам адлюстраваў жорсткасць расейскага імперыялізму і заклікаў да яго знішчэння. Паэма «Сон» стала адным з выдатных твораў сусветнай сатыры і мае агульныя тыпалагічныя рысы з паэмамі «Дзяды» Адама Міцкевіча, «Нямеччына. Зімовая казка» Гайнрыха Гайнэ і «Боскай камедыяй» Дантэ. Сатыра таксама прысутнічала ў іншых «палітычных паэмах» Шаўчэнкі 1845 года: «Вялікі склеп», «Каўказ», «І мёртвым, і жывым…» і вершы «Халодны Яр».[151]
У паэме-містэрыі «Вялікі склеп», якая складаецца з трох частак («Тры душы», «Тры вораны», «Тры лірнікі») і эпілога («Стаіць у вёсцы Суботавыя»), Шаўчэнка ўвасобіў свае разважанні аб гістарычным лёсе Украіны ў алегарычных вобразах, якія падвергліся ў літаратуразнаўстве асабліва тэндэнцыйнай інтэрпрэтацыі (цалкам негатыўная ацэнка Шаўчэнкі Пераяслаўскай дамовы рэзка супярэчыць так званым «Тэзам аб 300-годдзі ўз'яднання Украіны з Расіяй»). У паэме «Каўказ», якая спалучае жанравыя прыкметы лірычна-сатырычнай паэмы, палітычнай медытацыі і гераічнай оды, Шаўчэнка з сарказмам выступіў супраць прыгнятальнай палітыкі Расійскай імперыі і заклікаў прыгнечаныя народы да барацьбы з ёй. «Каўказ» аказаў значны ўплыў на развіццё самасвядомасці не толькі сярод украінцаў, але і іншых народаў. Пасланне Шаўчэнкі «І мёртвым, і жывым…», якое было ўдумлівым паэтычным аналізам тагачаснага грамадска-палітычнага і нацыянальна-культурнага жыцця ва Украіне, павінна было служыць паказальнікам на шляху нацыянальнага, сацыяльнага і культурнага адраджэння ўкраінскага народа. У паэзіі «Халодны Яр» Шаўчэнка адпрэчыў негатыўны погляд гісторыка Апалона Скалькоўскага на гайдамацкі рух і, назваўшы Мікалая І «лютым Неронам», востра крытыкаваў тую частку ўкраінскага панства, якая «пакорліва поўзала» перад расійскім імперыялізмам.[151]
У вершы «Тры леты» (1845), які даў назву рукапіснаму зборніку паэта, Шаўчэнка адлюстроўваў змены, якія адбыліся за гэты час у яго светапоглядзе. У вершы «Праходзяць дні, праходзяць ночы» паэт горача асуджае грамадскую бяздзейнасць, пасіўнасць і заклікае да вызваленчай барацьбы. Рукапісную кнігу «Тры леты» завяршае верш «Як памру, то пахавайце…», які стаў адным з лепшых узораў «палітычнай» паэзіі.[151]
Сярод твораў перыяду «Трох лет» на гістарычныя тэмы асаблівае месца займае паэма «Ерэтык», напісаная восенню 1845-га з паэтычным прысвячэннем Павелу Шафарыку. Спалучаючы гістарычны сюжэт (асуджэнне і спаленне чэшскага рэфарматара Яна Гуса ў Констанцы 1415 года) з рэчаіснасцю свайго часу, Шаўчэнка стварыў паэму, успрынятую чытачамі як алюзію ў адрас расійскага імперыялізму.[151] У гісторыка-бытавой паэме «Сляпы» («Нявольнік») Шаўчэнка гнеўна асудзіў Кацярыну II за разбурэнне Запарожскай Сечы.[151]
У зборнік «Тры леты» прыцягнуты таксама сацыяльна-бытавыя паэмы «Сава» (1844) і «Наймічка» (1845). У паэме «Сава» намаляваны трагічны лёс маці-ўдавы, у якой забралі ў салдаты адзінага сына. Да ўзнаўлення новага аспекту маральна-псіхалагічнай драмы маці-пакрытка, звярнуўся Шаўчэнка ў паэме «Наймічка». Гэтая тэма хвалявала паэта на працягу ўсёй творчай дзейнасці. Да яе ён звяртаўся ў ранняй паэме «Кацярына», а пасля — у паэмах «Ведзьма» (1847), «Марына» (1848) і іншых. Тэму спакушаных панамі дзяўчат Шаўчэнка распрацоўваў таксама ў баладах «Лілея» і «Русалка» (абедзве ў 1846 годзе).[151]
У снежні 1845 года Шаўчэнка стаў першым літаратарам, які пераклаў на украінскую мову дзесяць біблейскіх псалмоў. Цыкл вершаў пад назвай «Давідавыя псалмы» лічацца «жамчужынай» Шаўчэнкавай лірыкі.[153]
Цыкл «У каземаце», напісаны вясной 1847-га ва ўмовах зняволення і допытаў у Пецярбургу, адрозніваецца глыбокім ідэйным зместам і высокім мастацкім майстэрствам. Ён адчыняе адзін з самых цяжкіх перыядаў у жыцці і творчасці Шаўчэнкі — час арышту і ссылкі (1847–57 гадоў). Чакаючы ў турме прысуду, паэт пакутуе не за сябе і свой лёс, яго хвалюе лёс «скрадзенай» і знясіленай расейскім панаваннем Украіны.[151] У сваіх творах Шаўчэнка з вялікай выразнасцю паказвае сваю любоў да Украіны, у прыватнасці ў паэзіях «Мне аднолькава», «У няволі цяжка», «Садок вішнёвы каля хаты» і «Ці мы яшчэ сыдземся зноў», што заканчваецца словамі:
 |
Свою Україну любіть, Любіть її… Во время люте, В остатню тяжкую минуту За неї Господа моліть. |
 |
У «Вялікай кнізе» (рукапісы, распачатай 21 лютага 1858 года) паэт адкрывае зборнік твораў 1847 года паэзіяй «Думы мае, думы мае…» — тымі ж словамі, што ўступленне ў «Кабзар» (1840). Гэтым Шаўчэнка падкрэсліў непарыўнасць сваёй сувязі з Украінай. Працягваюць зборнік паэмы «Княжна» і «Ведзьма» («Асіна»), балады «Лілея», «Русалка», а завяршаюць — орская паэзія «А. А. Казачкоўскаму» (снежань 1847) і турэмны цыкл «У каземаце» (травень 1847). У «Малой кнізе» (27 «захаляўных» сшыткаў 1847–50 гадоў) цыкл «У каземаце» (яшчэ без назвы) — перапісаны Шаўчэнкам пасля паэмы «Княжна».[151]
У Новапятроўскім умацаванні Шаўчэнка напісаў такія аповесці на расейскай мове: «Наймічка» (1853), «Варнак» (1853), «Княгіня» (1853), «Музыкант» (1855), «Няшчасны» (1855), «Капітанша» (1855), «Блізняты» (1855), «Мастак» (1856) і «Прагулка з задавальненнем і не без маралі» (1858), якая была пачата ў ссылцы і завершана ў Ніжнім Ноўгарадзе. Свае аповесці Шаўчэнка падпісваў псеўданімам «Кабзар Дармаграй», з-за немагчымасці выступаць пад уласным прозвішчам і дзеля адмежавання прозы ад паэзіі ў яго творчасці. У аповесцях Шаўчэнка выяўляецца рэвалюцыйна-дэмакратычная і свабодалюбная ідэалогія, роўна як і ў яго паэзіі. У трох з іх выкарыстаны сюжэты вядомых паэм — «Наймічка», «Варнак», «Княгіня»; іншыя цалкам арыгінальныя, у іх пісьменнік выкрываў самадзяржаўе, жорсткасць прыгоннікаў, амаральнасць царскіх афіцэраў. У той жа час Шаўчэнка-празаік з вялікай цеплынёй вывеў станоўчыя характары працоўных людзей, прадстаўнікоў свету мастацтваў, прадэманстраваў іхнія высакародныя і гуманныя ідэалы, імкненне да адукацыі.[151][154]
Аповесці Шаўчэнкі не роўныя сваёй мастацкай якасцю яго паэтычным творам і пры жыцці паэта не друкаваліся. Яны звязаны з традыцыямі сатырычна выкрывальнай прозы М. Гогаля. Шчодрае выкарыстанне ў іхняй мове украінізмаў надае гэтым творам украінскага нацыянальнага каларыту. Значнае месца ў аповесцях Шаўчэнкі займаў абагульнены аўтабіяграфічны элемент: успаміны аб дзяцінстве («Княгіня»), эпізоды з жыцця ў Пецярбургу і навучанне ў Акадэміі мастацтваў («Мастак»), падрабязныя апісанні паездак ва Украіну («Музыкант», «Капітанша», «Прагулка з задавальненнем і не без маралі»). Падзеі юнацтва, паездкі па Украіне і жыццё ў ссылцы намаляваны ў аповесцях Шаўчэнкі з пункту гледжання спелага чалавека, за плячамі якога багаты і горкі жыццёвы досвед. Такое пераасэнсаванне біяграфічнага матэрыялу — псіхалагічнае пераўвасабленне аўтара ў вобраз свайго героя, увядзенне фактаў з асабістага жыцця ў сюжэтна завершаныя гісторыі персанажаў, створаных фантазіяй пісьменніка, з'яўляецца адной з уласцівых рыс творчай манеры Шаўчэнкі.[151]
Да нашых дзён захавалася 237 прыватных лістоў, 15 афіцыйных і 4 калектыўных ліста, падпісаных Шаўчэнкам. Гэта лісты амаль 22-гадовага перыяду: ад 15 лістапада 1839 года (дата найраннейшага вядомага ліста, адрасаванага брату М. Шаўчэнку) да 24 лютага 1861 года (дата літаральна перадсмяротнага ліста І. Макрыцкаму).[155] Па словах самога Шаўчэнкі, вядома, што ён любіў перапісвацца, а ў перыяд ссылкі гэта было адной з найбольшых патрэб, сродкам не толькі самавыяўлення, але і сувязі з навакольным светам. Па словах літаратуразнаўцы Ераміі Айзенштока, незвычайная камунікабельнасць паэта і закладзеная ў ім велізарная цікавасць да людзей і здольнасць хутка схадзіцца з імі, рабілі яго перапіску асабліва цікавай і каштоўнай не толькі для гісторыка літаратуры, але і для звычайнага чытача. Засталіся сведчанні аб надзвычайнай пунктуальнасці Шаўчэнкі ў вядзенні перапіскі. Словы героя аповесці «Прагулка з задавальненнем і не без маралі»: «У мяне ёсць высакародная звычка адказваць адразу ж на атрыманы ліст» — у поўнай меры датычацца і самога аўтара. Атрымаўшы пасланне, як успамінала жонка каменданта Новапятроўскага ўмацавання, Агата Ускова, Шаўчэнка «літаральна ўвесь мяняўся, вочы ўспыхвалі агнём».[156] Паэт перапісваўся са сваякамі, сябрамі, таварышамі па ссылцы; украінскімі, расейскімі і польскімі пісьменнікамі і вучонымі, мастакамі і акцёрамі.[157]
Пачынаючы з 12 чэрвеня 1857 года, пасля атрымання весткі аб магчымым звальненні са ссылкі Шаўчэнка пачаў у мемуарна-публіцыстычным характары весці ў Новапятроўскім умацаванні дзённік, дзе апісваў падзеі, якія адбываліся вакол яго, уласнае салдацкае жыццё і свае ўспаміны і думкі. Дзённік быў адчынены для сяброў Шаўчэнкі і пісаўся на расейскай мове, каб некаторыя з іх маглі яго зразумець. 13 ліпеня 1858 года ў Пецярбургу дзённік, які складаўся са 102 лістоў, быў завершаны, калі Шаўчэнка падарыў яго Лазарэўскаму з нагоды яго дня нараджэння.[113][158] У далейшым гэты твор спрыяў разуменню вучонымі біяграфіі, літаратурна-мастацкай спадчыны Шаўчэнкі, яго светапогляду.[159] Ёсць меркаванне, што дзённік дапамог Шаўчэнка перажыць пераход ад стану няволі да свабоднага жыцця.[160] Акрамя гэтага Шаўчэнка пакінуў запіскі гісторыка-археалагічнага характару (Археалагічныя нататкі) і чатыры артыкулы.
Украінамоўны «Буквар паўднёварускі» Шаўчэнкі ў 1860 годзе быў разлічаны пераважна на слухачоў нядзельных школ і павінен быў даць элементарныя веды. Ён утрымліваў у сабе алфавіт, перапеў некаторых псалмоў, элементы лічбы, тэксты думак пра пірацінскага паповіча Аляксея і пра Марусю Багуслаўку, народныя прыказкі, прымаўкі. Друкавалася кніга на сродкі самога аўтара, досыць вялікім па тых часах тыражом — 10 000 асобнікаў.[142]
Пісаць пачаў каля 1836-37. Выдаў зборнік «Кабзар» (1840). Шаўчэнкавы творы прасякнуты любоўю да радзімы, напісаны народнай мовай, вызначаюцца блізкасцю да фальклору, разнастайнасцю рытмаў, меладычнасцю. У ранняй яго творчасці (вершы, балады, паэмы «Кацярына», 1838, «Гайдамакі», 1841; драма «Назар Стадоля», 1843, і інш.) спалучэнне рамантызму з рэалістычнымі тэндэнцыямі. У паэме «Наймічка» (1845) стварыў яскравы драматычны вобраз жанчыны-маці.
У паэмах «Сон» (1844), «Каўказ», «Ератык» (абедзве 1845), «Неафіты» (1857), цыклах «У каземаце» (1847), «Цары» (1848), паэзіі перыяду ссылкі, аповесцях «Княгіня» (1853), «Музыка» (1855) і інш. рэвалюцыйныя і антыпрыгонніцкія матывы. Аўтар паэм «Сляпая» (1842), «Князёўна» (1847), «Марына» (1848), «Юродзівы» (1857), «Марыя» (1859), балады «Прычынна» (1837), трыпціха «Доля», «Муза», «Слава» (1858), аповесцей «Варнак» (1845), «Няшчасны», «Капітанша», «Блізняты» (усе 1855), «Мастак» (1856), «Прагулка з задавальненнем і не без маралі» (1856-58). Многія вершы Тараса Шаўчэнкі сталі народнымі песнямі.
Тарас Шаўчэнка — заснавальнік рэалістычнага кірунку ва ўкраінскім выяўленчым мастацтве. Майстар партрэту, гістарычных і жанравых кампазіцый, ілюстрацый, натурных замалёвак, афортаў («Аўтапартрэт», 1840-41; «Кацярына», 1842; серыя афортаў «Жывапісная Украіна», выд. 1844, і інш.). За працы ў галіне гравюры атрымаў званне акадэміка (1860). Яго мастацкая спадчына прасякнута народнасцю, сацыяльнай накіраванасцю, гуманістычным пафасам.
Тарас Шаўчэнка ў сваёй творчасці выразіў думкі і настроі, якія былі важнымі ў жыцці ўкраінцаў у той час. Яго творчасць знайшла водгук у сэрцах людзей, пра што сведчыць тое, што ў другой палове XIX і ў пачатку XX ст. ці не адзінаю кніжкаю ў большасці вясковых хат Украіны быў «Кабзар»; вершы з яго вучылі напамяць, з яго дапамогаю вучыліся чытаць. У той час Шаўчэнкавы творы з'ядналі ўкраінскі народ, асабліва жыхароў Левабярэжнай Украіны.
Большасць сучаснікаў Шаўчэнкі адзначалі, што ён меў моцны целасклад і быў сярэдняга росту, які складаў 2 аршыны і 5 вяршкоў (каля 165 см).[161][162] Знаёмы паэта, афіцэр Мікалай Момбелі, апісаў яго ў сярэдзіне 1840-х гадоў наступным чынам:
|
Ён сярэдняга росту, шыракаплечы і наогул каржакаватай, моцнай будовы, у таліі шырокі з-за асаблівай будовы касцей, але зусім не тоўсты. Твар круглы, барада і вусы заўсёды паголеныя, бакенбарды ж аблямоўкай абводзяць увесь твар, валасы выстрыжаны па-казацку, але зачасаны назад. Ён не брунет і не бландын, але бліжэй да брунета, не толькі за валасамі, але і колерам чырвонай скуры; рысы асобы звычайныя.[161] | |
Расійскі пісьменнік Іван Тургенеў, які ўпершыню сустрэўся з паэтам зімой 1859 года, пісаў:
|
Шыракаплечы, прысадзісты, каржакаваты, Шаўчэнка меў тып казака, з прыметнымі прыкметамі салдацкай выпраўкі і ломкі. Галава вастраверхая, амаль лысая, высокі маршчыністы лоб, шырокі, так званы „качыны“, нос, густыя вусы, віслыя вусны, невялікія шэрыя вочы, погляд якіх, заўсёды змрочны і недаверлівы, часам набіраў выраз ласкавага, амаль пяшчотнага, і суправаджаўся харошай, добрай усмешкай. Голас крыху хрыплы, вымаўленне чыста расійскае, рухі спакойныя, хада шаноўная, постаць вуглаватая і мала элегантная.[161] | |
Нягледзячы на тое, што Шаўчэнка на працягу жыцця быў «душой кампаніі»,[163][164] любіў смяяцца,[164][165] дапамагаць іншым[166] і ўмеў развесяліць незнаёмых людзей,[163] яго прывыклі паказваць са строгім выразам твару. Таксама хоць ён памёр даволі маладым (у 47 гадоў), яго часта ўзнаўляюць як дзядулю са маршчынамі.[167] Аб вырошчванні пры савецкай уладзе выявы менавіта такога строгага і змрочнага Шаўчэнкі, расказваў скульптар Леанід Маладажанін, аўтар некалькіх помнікаў Шаўчэнкі за мяжой. У 1930-х ён быў студэнтам Ленінградскай акадэміі мастацтваў у класе скульптуры прафесара Мацвея Манізера. Разам з іншымі студэнтамі дапамагаў Манізеру мадэляваць помнік Шаўчэнкі для Кіева. Калі праект помніка быў гатовы, на працу прыехалі паглядзець Лазар Кагановіч і Мікіта Хрушчоў. Убачыўшы пад постаццю Шаўчэнкі персанажаў з «Гайдамакаў» (падобна харкаўскаму помніку Шаўчэнку), Кагановіч накінуўся на Манізера з крытыкай: маўляў, такі Шаўчэнка будзе натхняць сялян паўстаць супраць савецкай улады. Ён загадаў прыбраць усіх персанажаў, змяніць фігуру Шаўчэнкі з выпучанымі грудзьмі на постаць з нахіленай наперад галавой, загадаў прыбраць Шаўчэнку рукі за спіну і павесіць на іх нейкае цяжкае адзенне. Манізер перапрацаваў помнік па «парадах» Кагановіча і ў такім выглядзе быў адліты з бронзы і ўсталяваны ў 1939 годзе.[168]
Праз 25 гадоў, у 1964-м, адкрыты помнік маладому Шаўчэнку працы самога Маладажаніна. Шаўчэнка прадстаўлены на ім з выпучанымі грудзьмі, накіраваныя наперад.
Ёсць меркаванне, што першы помнік маладому Шаўчэнку ва Украіне быў адкрыты ў Звэныгародцы ў 1981 годзе.[169]
Шаўчэнка мае рэпутацыю выбітнага ўкраінскага мысляра.[151] Крыніцай асвятлення і разумення Шаўчэнкі (рэлігійных, палітычных, культурных, этычных, філасофскіх, эстэтычных, педагагічных і іншых) з'яўляюцца паэзіі, аповесці, лісты і дзённік.[113][156][170] Надзвычай адораны з дзяцінства, Шаўчэнка на працягу ўсяго жыцця выяўляў нястрымную прагу ведаў, што паўплывала на яго ўсебаковую адукаванасць. Акрамя таго, Акадэмія мастацтва, якую ён скончыў, не толькі ўзбройвала прафесійнымі ведамі мастака, яна давала і грунтоўную класічную адукацыю.[171]
Пры жыцці Шаўчэнкі толькі нязначная частка яго твораў убачыла свет. Гэта былі яго раннія вершы. Зборнікі твораў Шаўчэнка часцей за ўсё друкаваліся пад назвай «Кабзар». Першым поўным выданнем вершаў Шаўчэнкі стаў «Кабзар» у 1907 годзе пад рэдакцыяй Васілія Даманіцкага. Упершыню поўнае выданне твораў у пяці тамах было падрыхтавана да друку пад рэдакцыяй Багдана Лепкага і выйшла ў 1919–1920 гадах.[172] Да гэтага, з часу з'яўлення «Кабзара» ў 1840 годзе і да 1920 года, не існавала ніводнага выдання, які ахоплівае ўсю спадчыну пісьменніка: паэзію, прозу, драматургію, мастацкую творчасць[172]. У далейшым колькасць поўных выданняў або збораў твораў Шаўчэнкі павялічвалася, адным з найбуйнейшых было шаснаццацітомнае выданне пад рэдакцыяй Паўла Зайцава 1934–1939 гадоў.[172] Акрамя рэгулярнага друку ў Савецкім Саюзе, у 20–80-я гады XX стагоддзя расла колькасць перакладаў твораў паэта ў свеце, у прыватнасці, у Польшчы, Чэхаславакіі, Балгарыі, Германіі, Англіі, Францыі, Італіі, ЗША, Канадзе і г.д.[173]
|
Творчасць Шаўчэнкі стала духоўнай асновай утварэння сучаснай украінскай нацыі, крыніцай нацыянальна-палітычнай свядомасці, а сам паэт — сімвалам Украіны. Шаўчэнка — выключная з'ява таксама ў сусветнай літаратуры. З 47 гадоў жыцця паэт прабыў 24 гады ў прыгоннай залежнасці, 10 — у ссылцы, а астатнія — пад назіраннем жандараў. Шлях Шаўчэнкі да творчых вышыняў вызначыў у вобразнай форме І. Франко:[151]
|
Ён быў сынам мужыка і стаў уладаром у царстве духу. Ён быў прыгоннікам і стаў волатам у царстве чалавечай культуры. Ён быў самавукам і паказаў новыя, свежыя і вольныя шляхі прафесарам і кніжным навукоўцам. Арыгінальны тэкст (укр.)
Він був сином мужика і став володарем у царстві духа. |
|
Шаўчэнка быў і глыбокім лірыкам, і творцам эпічных паэм, і выбітным драматургам і рознабакова адораным мастаком. Ён лічыцца заснавальнікам новай украінскай літаратуры і родапачынальнікам яе рэвалюцыйна-дэмакратычнага кірунку. Менавіта яго творчасць дала тыя пачаткі, якія сталі кіроўнымі для перадавых украінскіх пісьменнікаў другой паловы XIX – пачатку XX стагоддзяў. Шаўчэнка першым ва ўкраінскай літаратуры выступіў як сапраўды народны паэт, творы якога больш змястоўна адбілі пачуцці і думкі працоўных мас і іхнія векавыя імкненні да свабоды, у адрозненне ад сваіх літаратурных папярэднікаў, якія ў сваіх творах крытыкавалі толькі асобныя з'явы тагачаснага жыцця, як здзек памешчыкаў над сялянамі, хабарніцтва чыноўнікаў. У сваіх творах ён стварыў новы станоўчы вобраз — змагара і суддзі супраць самадзяржаўна-памешчыцкага ладу і змагара за шчасце народа. Пра тое, што яго творчасць знайшла водгук у сэрцах людзей, сведчыць тое, што ў другой палове XIX – пачатку XX стагоддзя ледзь не адзінай кнігай у большасці сельскіх дамоў Украіны быў «Кабзар», вершы з якога вучылі на памяць, і за ім вучыліся чытаць.[174] Творчасць Шаўчэнкі ўнесла ва ўкраінскую літаратуру невядомае да гэтага багацце тэм і жанраў і далучыла яе да лепшых дасягненняў сусветнай літаратуры. Па яго шляху пайшлі самыя выдатныя ўкраінскія пісьменнікі наступных часоў: Марко Ваўчок, Панас Мірны, Іван Франко, Павел Грабоўскі, Леся Украінка і іншыя. Акрамя таго, Шаўчэнка адыграў важную гістарычную ролю ў развіцці ўкраінскай літаратурнай мовы, ён усталяваў тую яе структуру, якая стала асновай сучаснай мовы — развіў і зацвердзіў пэўны склад слоўніка і граматычны лад (у тым ліку сінтаксіс), якія сталі нормай і ўзорам для пісьменнікаў, прэсы, тэатра і г.д. Яго паэзія дала нормы ўкраінскай літаратурнай мовы, створаныя на аснове народнага фальклору і жывой гутарковай мовы, заснаванага на палтаўска-кіеўскай гаворцы.[175][176]
Шаўчэнка перакладзены на многія мовы народаў свету, яго творчасць аказала вялікі ўплыў на развіццё культуры заходняга і паўднёвага славянства. Паэзія Шаўчэнкі атрымала высокую ацэнку ад расейскіх пісьменнікаў І. Тургенева, Н. Някрасава, Л. Талстога, М. Дабралюбава, польскага паэта У. Сыракомлі, балгарскага паэта Л. Каравэлава, сербскага паэта В. Ніколіча, французскіх навукоўцаў Э. Дурана і Л. Лежэ, шведскага вучонага А. Енсена, чэшскага вучонага С. Неедлы і многія іншыя.[177][175] Творы паэта знайшлі свайго чытача не толькі ў большасці краін Еўропы, але і далёка за яе межамі — у ЗША, Канадзе, Індыі, Кітаі, Японіі і многіх іншых краінах свету. Джон Ф. Кенэдзі ў свой час сказаў: «Я рады, што магу дадаць свой голас да тых, хто ўшаноўвае вялікага ўкраінскага паэта».[177]
Адно з найганаровейшых месцаў ва ўкраінскім выяўленчым мастацтве заняў Шаўчэнку як мастак, дзе ён стаў адным з першых мастакоў, якія пракладалі новы рэалістычны напрамак. Шаўчэнка стаў заснавальнікам крытычнага рэалізму і адным з пачынальнікаў афорта і першым яго выдатным майстрам ва ўкраінскім мастацтве.[178]
Навуковае вывучэнне жыцця, творчасці і шматграннай дзейнасці Шаўчэнкі, а таксама яго месцы ў гісторыі Усходняй Еўропы і ў сусветным літаратурным працэсе прадмет асобнай навукі — шаўчэнказнаўства. Вывучэнне спадчыны Шаўчэнкі — праблема невычэрпная і шматбаковая, і таму шаўчэнказнаўства як міждысцыплінарная вобласць навуковых ведаў адрозніваецца рознымі напрамкамі даследаванняў (біяграфічны, бібліяграфічны, літаратуразнаўчы, тэксталагічны, мовазнаўчы, лексікаграфічны, мастацтвазнаўчы, эстэтычны, псіхалагічны, педагагічны, рэлігійна-маральны, філасофскі, грамадска-палітычны і т.п.). Сёння большая частка літаратурных твораў і дакументаў Шаўчэнкі захоўваюцца ў Інстытуце літаратуры, а мастацкія — у Нацыянальным музеі, якое носіць яго імя.[179] Шаўчэнкаўзнаўцамі Інстытута літаратуры і вучонымі Украіны і замежжа складзены і выдадзены Шаўчэнкаўскі слоўнік у 2-х тамах (1977) і Шаўчэнкаўская энцыклапедыя ў 6-ці тамах (2012–2014).[179]
|
Імем Тараса Шаўчэнкі названы шэраг геаграфічных аб'ектаў (населеных пунктаў, вуліц), навучальных устаноў і іншых арганізацый Украіны.
Імя Тараса Шаўчэнкі маюць вышэйшыя навучальныя ўстановы — Кіеўскі і Луганскі нацыянальныя ўніверсітэты, Чарнігаўскі педагагічны ўніверсітэт, Крамянецкі абласны гуманітарна-педагагічны інстытут і галоўны ўніверсітэт Прыднястроўя; тэатры — Нацыянальная опера Украіны, Цярнопальскі, Валынскі і Харкаўскі драматычныя тэатры, Днепрапятроўскі ўкраінскі музычны драматычны тэатр, Крыварожскі тэатр драмы і музычнай камедыі, Чаркаскі і Чарнігаўскі музычна-драматычныя тэатры, а таксама шматлікія кінатэатры, пік Шаўчэнкі, горад Форт-Шаўчэнка, з 1964 па 1991 гады горад Актаў называўся Шаўчэнка.
Помнікі Тарасу Шаўчэнку ўсталяваныя ўва ўсіх абласных цэнтрах, многіх гарадах і вёсках Украіны, а таксама ў шматлікіх сталіцах і гарадах за мяжой. Увогуле, ва Украіне і свеце існуе больш за 1000 помнікаў паэту. Гэта найбольшая колькасць манументаў, усталяваных адной асобе, калі не ўлічваць правадыроў таталітарнага рэжыму і невядомых салдат[крыніца?]. Адным з найлепшых лічыцца помнік у Харкаве, вялікія помнікі Кабзару ўсталяваныя таксама ў Кіеве, Днепрапятроўску, Данецку, Львове і іншых гарадах.
Вуліцы імя Тараса Шаўчэнкі ёсць амаль у кожным населеным пункце Украіны.
Партрэт Тараса Шаўчэнкі адлюстраваны на банкноце Нацыянальнага банка Украіны наміналам 100 грывень і на залатой памятнай манеце наміналам 200 грывень.
Упершыню Шаўчэнка ўбачыў Беларусь у 1829 годзе, у час прыезду свайго ўладніка П. Энгельгарта ў Вільню. У 1839 годзе — пасля пераезду ў Пецярбург — Шаўчэнка пазнаёміўся з беларуска-польскімі культурнымі дзеячамі, сярод якіх Ян Баршчэўскі, Рамуальд Падбярэскі ды іншыя.
У 1843 годзе, здабыўшы волю, Шаўчэнка па дарозе да Украіны наведвае Віцебск, Магілёў, Гомель. Гэтым жа шляхам яму давялося вяртацца ў сталіцу ў 1847 годзе, пасля арышту членаў Кірыла-Мефодзіеўскага таварыства. У выгнанні паэт наладзіў адносіны з удзельнікамі краёвага вызваленчага руху — Зыгмунтам Серакоўскім, Эдвардам Жалігоўскім (сустрэліся ў 1858), Я. Станевічам. Асабліва моцным было сяброўства з Браніславам Залескім.
У 1863 годзе ў Вільні надрукавалі першае поўнае выданне «Кабзара» на польскай мове. Аўтар перакладу — Уладзіслаў Сыракомля.
Да пачатку XX стагоддзя адносяцца першыя пераклады Шаўчэнкі на беларускую мову, якія зрабіў Янка Купала, — вершы «Нашто чорныя мне бровы» ды «За думаю дума роем вылятае», змешчаныя ў кніжцы «Жалейка» (1908). Верш «Пажоўкнуў ліст… Прыгаслі вочы…» быў перакладзены ў 1906, але надрукаваны пазней.
У 1910 годзе газета «Наша ніва» надрукавала ўрывак з паэмы «І мёртвым, і жывым» у перакладзе Алеся Гурло, верш «Цячэ вада ў сіне мора» ў перакладзе Фларыяна Чарнышэвіча.
У 1911 годзе ў віленскім выдавецтве «Палачанін» у перакладзе Чарнышэвіча пад рэдакцыяй Купалы выходзіць паэма «Кацярына».
У 1914 годзе дзіцячы часопіс «Лучынка» змяшчае верш «Мінаюць дні, мінаюць ночы» (пераклад — Альберт Паўловіч) і артыкул А. Уласава пра жыццё і творчасць Шаўчэнкі.
Да 95-годдзя з дня нараджэння Кабзара «Наша ніва» (№ 11-1909) змясціла верш Янкі Купалы, крытычны артыкул, прысвечаны Шаўчэнку, і партрэт «найслаўнейшага з песняроў украінскіх». Да 50-годдзя з дня смерці Шаўчэнкі газета друкуе (№ 8-1991) артыкулы А. Бульбы «Памяці Т. Шаўчэнкі», Р. Зямкевіча «Тарас Шаўчэнка і беларусы». У 1914 годзе — у нумары, прысвечаным 100-годдзю з дня нараджэння паэта — разгорнуты артыкул «Тарас Шаўчэнка» друкуе Лявон Гмырак.
У 1918 годзе — пасля вяртання з Сібіру — пераклад паэмы «Каўказ» друкуе Алесь Гарун («Вольная Беларусь», 21 студзеня).
У 1927 годзе часопіс «Полымя рэвалюцыі» друкуе паэму «Сон» (пераклад — Янка Купала). У 1939 — да 125-гадовага юбілею Шаўчэнкі — выходзіць кніга «Кабзар» (пераклады — Янка Купала, Якуб Колас, Змітрок Бядуля, Кандрат Крапіва, Пятрусь Броўка, Пятро Глебка, Аркадзь Куляшоў; пад рэдакцыяй Купалы).
Перакладалі Шаўчэнку і беларускія паэты паваеннага часу, у іхнім ліку — Рыгор Барадулін.
У Беларусі помнікі Тарасу Шаўчэнку ўсталяваныя ў Брэсце, Слуцку (1996), Гомелі (2004), Мінску (2002), Магілёве (2005).
У Беларусі вуліцы Тараса Шаўчэнкі ёсць у Баранавічах, Брэсце, Бабруйску, Браславе, Оршы, Гомелі, Гародні, Лідзе, Пружанах, Століне, у Брэсце і Мінску ёсць бульвары Тараса Шаўчэнкі.
2002 год быў абвешчаны на Беларусі Годам Тараса Шаўчэнкі.[180]
У вёсцы Карэкаўцы Вілейскага раёна 20 верасня 2009 года адкрыты помны знак, прысвечаны сяброўству Тараса Шаўчэнкі і ўраджэнца Вілейшчыны паэта Эдварда Жалігоўскага.[181].
На сённяшні дзень бібліяграфія Шаўчэнкі вельмі рэнтабельная па складніку і, акрамя выдання яго твораў, уключае наступныя раздзелы: археаграфічная і тэксталагічная Шаўчэнкіяна; гістарычная біяграфістыка і культурна-інтэлектуальныя камунікацыі; гісторыя выданняў твораў Шаўчэнкі; Шаўчэнка і гісторыя Украіны; гістарычныя і этнаграфічна-бытавыя сюжэты і матывы ў паэтычнай і празаічнай спадчыне Шаўчэнкі; гістарычныя і этнаграфічна-бытавыя сюжэты і матывы ў мастацкай спадчыне Шаўчэнкі; ушанаванне памяці Шаўчэнкі: гісторыя, месцы памяці; бібліяграфічныя дапаможнікі; Інтэрнет рэсурсы.[182]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
