Жытомір
горад ва Украіне From Wikipedia, the free encyclopedia
Жытомір (укр.: Житомир) — горад на захадзе цэнтральнай часткі Украіны, на рацэ Цецераў. Адміністрацыйны цэнтр вобласці, раёна і гарадской грамады.
Горад
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Гісторыя
Паселішча ўзнікла ў другой палове IX стагоддзя. Паводле легенды, горад заснаваў у 884 годзе дружыннік кіеўскіх князёў Аскольда і Дзіра на імя Жытамір, які адмовіўся служыць князю Алегу. Іншыя версіі назвы горада — ад жыта, якое добра радзіла ў гэтых мясцінах, або ад славянскага племені жыцічаў, якое засяляла гэтыя мясціны і ўваходзіла ў племянны саюз драўлян.
У 945 годзе ў гэтай мясцовасці адбылося паўстанне, зафіксаванае ў Іпацьеўскім летапісы.
У 1240 годзе горад упершыню згаданы ў «Аповесці мінулых гадоў», калі падчас татара-мангольскага нашэсця быў захоплены і разбураны. У 1287 годзе горад зноў захоплены і спустошаны мангола-татарамі.
У 1320 годзе горад захапіў вялікі князь літоўскі Гедзімін, у 1362 годзе горад быў уключаны ў Вялікае Княства Літоўскае, у 1399 годзе спустошаны татарамі.
Пад імем Жытомель згаданы ў летапісным «Спісе рускіх гарадоў далёкіх і блізкіх» (канец XIV стагоддзя).
У 1444 годзе кароль польскі Казімір Ягелончык даў Жытоміру магдэбургскае права і пабудаваў у ім невялікі замак (не захаваўся; месца, дзе ён размяшчаўся, атрымала назву Замкавай Горы).
У 1467 годзе горад быў зноў разрабаваны і спалены татарамі.
У 1540 годзе замак быў павялічаны і ўмацаваны па праекце старасты Сямёна Бабінскага.
Пасля Люблінскай уніі 1569 года горад увайшоў у склад Польскага каралеўства.
1569—1793
Па вопісу 1572 года ў мястэчку знаходзіліся невялікі замак, палац старасты і 142 двара.
У 1593—1596 гг. жыхары горада ўдзельнічалі ў паўстанні Севярына Налівайкі.
У 1596 годзе кароль Жыгімонт III Ваза зацвердзіў правядзенне ў Жытоміры двух штогадовых кірмашоў, што спрыяла ажыўленню гандлю і развіццю горада. Тут рэгулярна адбываліся сходу мясцовых прадстаўнікоў (соймікі).
У 1606 годзе горад быў зноў разрабаваны татарамі.
У 1648 годзе казакі Багдана Хмяльніцкага разам з татарамі ўзялі горад, рабавалі і забівалі жыхароў, у пажары згарэла частка гарадской хронікі (з 1582 года). Сход мясцовых прадстаўнікоў асудзіла і прыгаварыла да смяротнай кары каля трох тысяч злачынцаў, прысуд быў выкананы пад вёскай Кодані.
У 1651 годзе на поўнач ад горада адбылася бітва, у якім атрады Б. Хмяльніцкага і І. Багуна разбілі польскае войска князя Чацвярцінскага.
З 1668 года Жытомір становіцца галоўным горадам Кіеўскага ваяводства.
На сумесным сходзе ў Жытоміры 10 жніўня 1709 года прадстаўнікі зямель жытомірскіх і кіеўскіх прынята пастанова пра пасланне прадстаўнікоў да цара Пятра I з віншаваннем у перамозе над шведамі пад Палтавай і просьбай стрымання казакоў ад рабавання мясцовых жыхароў.
У 1724 годзе езуіты адкрылі тут манастыр і школу.
У другой палове XVIII стагоддзя ў Жытоміры складваецца буйная яўрэйская абшчына.
У 1765 годзе тут налічвалася 5 храмаў (2 праваслаўных і 3 каталіцкіх), адзін палац і 285 дамоў.
У 1768 годзе жыхары горада ўдзельнічалі ў Каліеўшчыне.
1793—1917
У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай у 1793 годзе Жытомір увайшоў у склад Расійскай імперыі і ў 1795 годзе стаў павятовым горадам Валынскага намесніцтва.
У 1798 годзе Жытомір стаў цэнтрам каталіцкага дыяцэзіі, а ў 1799 — цэнтрам праваслаўнай епархіі.
У 1804 годзе Жытомір стаў губернскім горадам Валынскай губерні. У далейшым, Жытомір становіцца вядомы як гандлёвы цэнтр (тут гандлявалі лесам, быдлам, хмелем і іншымі таварамі).
У 1808 годзе заснаваны польскі тэатр (галоўны заснавальнік — Латоцкі).
Пасля заканчэння баявых дзеянняў вайны 1812 года, у лютым 1813 года быў адкрыты ваенны шпіталь.
У 1823—1825 гадах у Жытоміры дзейнічалі члены Таварыства злучаных славян і Паўднёвага таварыства дзекабрыстаў.
У 1837 годзе пры рускіх могілках на сродкі княгіні Вольгі Пацёмкінай пабудавана царква святога Лукі.
8 студзеня 1838 года ў горадзе пачалося выданне газеты «Валынскія губернскія ведамасці».
У 1896 годзе праз Жытомір была пракладзена вузкакалейная чыгунка, і ў канцы XIX стагоддзя горад хутка развіваецца як гандлёвы і прамысловы цэнтр.
Паводле дадзеных першага перапісу насельніцтва Расійскай імперыі ў лютым 1897 года ў горадзе пражывала 65.895 чалавек (30.572 яўрэяў, 16.944 рускіх, 9.152 маларосаў, 7.464 палякаў, 677 немцаў і інш.).
У 1899 годзе ў Жытоміры адкрыты трамвайны рух.
У 1903 годзе ў Жытоміры паўсталі дзве групы іскраўскага напрамку (чыгуначнікі і друкары).
Падчас рэвалюцыі 1905 г. Жытомір стаў адным з цэнтраў рэвалюцыйнага руху, тут праходзілі стачкі і дэманстрацыі (у студзені 1905 года адбылася ўсеагульная стачка і мітынгі, з 1 лютага да 9 красавіка 1905 працягваўся лакаўт друкароў, 18 Травень 1905 пачалася агульная першамайская стачка, 14 — 15 кастрычніка 1905 Жытомір удзельнічаў ва Усерасійскай палітычнай стачцы 12 снежня 1905 — у снежаньскай палітычнай страйку), былі створаны рабочыя дружыны. 23 красавіка 1905 года здзейснены яўрэйскі пагром.
У 1913 годзе насельніцтва горада складала 90,7 тыс.чалавек.
Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 28 сакавіка 1917 года ў горадзе пачалося выданне штодзённай газеты «Працоўная Валынь». У ліпені 1917 года на базе гарадскога прафсаюза металістаў была створана Жытомірская арганізацыя РСДРП (б), з 27 чэрвеня 1917 года пачалося выданне газеты «Рабочы голас».
Фізіка-геаграфічная характарыстыка
Горад размешчаны сярод унікальных прыродных ландшафтаў: з усіх бакоў горад атачаюць старажытныя лясы, праз яго працякаюць рэкі Цецераў, Каменка, Лясная, Крошанка, Пуцяцінка. У горадзе некалькі сквераў. У прыгарадзе, на берагах Цецераўскага вадасховішча, размешчаны гідрапарк. У прылеглай лесапаркавай зоне размешчаны санаторыі.
Насельніцтва
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Эканоміка
Жытомір — важны эканамічны і навукова-тэхнічны цэнтр рэгіёна. На прадпрыемствах горада выпускаюць шкло, металаканструкцыі, электронныя прыборы, святлодыёдныя экраны, кандытарскія вырабы, тканіны, мэблю, абутак, аўтадэталі і т. П. Развіта таксама апрацоўка прыроднага каменя (габра, лабрадор, розныя віды граніту).
Адукацыя
- Жытомірскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Івана Франка
- Палескі нацыянальны ўніверсітэт
- Дзяржаўны ўніверсітэт «Жытомірская політэхніка»
- Жытомірскі дзяржаўны інстытут культуры і мастацтваў
- Жытомірскі інстытут медсястрынства
- Жытомірскі ваенны інстытут імя С. П. Каралёва ЖВІ
- Жытомірскі філіял Нацыянальнага ўніверсітэта Дзяржаўнай падатковай службы Украіны
- Жытомірскі эканоміка-гуманітарны інстытут адкрытага Міжнароднага ўніверсітэта развіцця чалавека «Украіна»
Культура
З горадам звязаны жыццё і дзейнасць шматлікіх вядомых дзеячаў навукі і культуры. У Жытоміры нарадзіліся пісьменнікі Хаім-Нахман Бяліка і Уладзімір Караленка, акадэмік С. П. Каралёў, батанік В. М. Арцыхоўскі, военачальнікі Я. Б. Гамарнік і Ю. І. Каляда, гісторыкі Б. А. Кругляк і А. А. Скалькоўскі, усходазнавец Т. А. Шумоўскі, мастакі Эразм Фабіянскі і Д. П. Штэрэнберг, матэматык Ігар Шафарэвіч, кампазітар Барыс Лятошынскі, піяніст Святаслаў Рыхтэр і інш. Саша Чорны надрукаваў свой першы фельетон у жытомірскай газеце.
У Жытоміры знаходзяцца гісторыка-краязнаўчы музей, карцінная галерэя, музей прыроды, літаратурна-мемарыяльны музей В. Г. Караленкі, Музей касманаўтыкі імя Сяргея Паўлавіча Каралёва і мемарыяльны дом-музей С. П. Каралёва, літаратурны музей Жытоміршчыны і музей гісторыі пажарнай аховы.
Спорт
.jpg)
Жытомір вядомы сваім мясцовым футбольным клубам «Палессе»[9] (укр.: «Полісся»), які быў заснаваны ў 1959 годзе, але спыніў выступы ў чэмпіянатах Украіны ў 2005 годзе, а ў 2016 годзе быў зноў адроджаны. З сезона 2017/18 атрымаў прафесійны статус і выступае ў Прэм’ер-лізе. З вясны 2021 года праводзіць хатнія матчы на рэканструяваным стадыёне «Палессе».
Гістарычныя раёны
- Урангелеўка (10 лістапада 1922 года прэзідыум губернскага выканкама задаволіў просьбу чырвонаармейскіх частак і ў гонар Багунскага палка, пераназваны ў Багуна)
- Крошня
- Малёванка
- Палявая
- Корбутоўка
- Смалянка
- Марьянаўка
Помнікі
У горадзе ўстаноўлены помнікі і мемарыяльныя дошкі Тарасу Шаўчэнку, Яну Паўлу ІІ, Аляксандру Даўжэнку, Барысу Тэну, Уладзіміру Караленку, Сяргею Каралёву, Віктару Касенку, Алегу Ольжычу, Міхаілу Кацюбінскаму, А. І. Купрыну, А. С. Пушкіну, Яраславу Дамброўскаму і іншым пісьменнікам і грамадскім дзеячам.
У 1996 годзе на месцы былога гітлераўскага лагера адкрыты мемарыял «Ахвярам фашызму».
Помнікі ваеннай тэхнікі ўключаюць:
- Аўтамабіль ГАЗ-АА (устаноўлены каля АТП-11855, вул. Ватуціна)
- Танк Т-34-85 (выраблены на заводзе № 74, г. Омск) (усталяваны на плошчы Перамогі)
- Самалёт МіГ-15 (усталяваны ў парку імя 30-годдзя Перамогі, недалёка ад Чуднаўскага моста)
- Гарматы (каля Манумента Славы)
- Гармата (уезд у горад з боку Бярдзічава)
- УПГ-250 (выраблена на Куйбышаўскім заводзе аэрадромнага абсталявання, усталявана на тэрыторыі вайсковай часці на Смокаўцы)
- Танк Т-34-85 (усталяваны на тэрыторыі вайсковай часці ў раёне плошчы Каралёва)
Вядомыя асобы
- Рэс Мікітавіч Алімаў (1923—1984) — беларускі архітэктар.
- Уладзімір Іванавіч Ішчанка (1939—2005) — беларускі фармаколаг. Доктар фармацэўтычных навук (1988), прафесар (1989).
- Аляксандр Іосіфавіч Ротэнберг (1886—1943) — рэвалюцыянер, дзеяч савецкіх спецслужбаў.
- Ігар Расціслававіч Шафарэвіч (1923—2017) — савецкі і расійскі матэматык, доктар фізіка-матэматычных навук, прафесар, акадэмік Расійскай акадэміі навук (1991).
- Святлана Леанідаўна Курылёва (1928—2011) — беларускі празаік, публіцыст.
- Уладзімір Рыгоравіч Ермакоў (нар. 1950) — матэматык, педагог. Доктар педагагічных навук, кандыдат фізіка-матэматычных навук.
Гарады-пабрацімы
Dazhou[d], Кітай (27 сакавіка 2018)[10][11][…]- Shangluo[d], Кітай (2 красавіка 2018)[12][10][…]
Vila Nova de Famalicão[d], Партугалія (20 ліпеня 2022)[13][14]
Бытaм, Польшча (26 сакавіка 2018)[10][15][…]- Гдыня, Польшча (31 мая 2022)[16][13][…]
- Катавіцы, Польшча[17]
Кутаісі, Грузія (26 сакавіка 2018)[10][18][…]- Люблін, Польшча (28 снежня 2023)[19][20]
Мантана, Балгарыя (26 сакавіка 2018)[21][13]- Плоцк, Польшча (26 сакавіка 2018)[10][22][…]
Сапапан, Мексіка- Янчжоу, Кітай (2009)[23]
Крыніцы
Літаратура
Спасылкі
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.