Anadolu ağızları

Anadolu ağızları, Türkiye Türkçesi ağız bölgesinin Anadolu kolunda yer alan ağızlardır. Eski Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında konuşulan Türkiye Türkçesi Anadolu'da çeşitli ağızlarla konuşulmaktadır. Ağızların sebebi, göçler, iklim, coğrafya ve dilin kendisine ait özelliklerdir. İletişim ve medya teknolojileri ile bütün yurtta İstanbul ağzı genelleşmekte, yöresel ağızlar giderek azalmaktadır.

Bu ağızları folklorda görmek mümkündür. Her yörenin türkülerinde ağızlar hâkimdir. Sanatçılarda yöresel ağız, konuşmalarda bile belli olur: Neşet Ertaş, Özay Gönlüm, İbrahim Tatlıses'in ağızları yörelerine hastır.

Ağız bölgeleri

Ana madde: Türkiye Türkçesi ağızları

Türkiye Türkçesi, tarihî Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında günümüzde konuşulmaya devam eden Türk ağızları bakımından bazı gruplara ayrılır. Söz konusu gruplandırma için Anadolu ve Rumeli ağız bölgelerinden söz edilir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Anadolu ağız bölgesi

Türkiye Türkçesinin kollarından Anadolu kolu ana ağız grupları bakımından Doğu Grubu, Kuzeydoğu Grubu ve Batı Grubu olarak üçe ayrılır.^[1] Prof. Dr. Leylâ Karahan'ın Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması adlı çalışması Anadolu ağızları üzerine yapılmış akademik bir çalışmadır.

Anadolu ağız bölgesi, Türkiye'nin Anadolu topraklarını içerir.^[1] İlk aşamada sınır bu şekilde belirtilmiş ve incelenmiştir.

Anadolu'da özellikle Karadeniz Bölgesi, Güneydoğu Bölgesi ve de Ege Bölgesi'nde ağız farklılıkları vardır. Ancak bu ağızlar, küçük yaşlardan itibaren eğitimde yazı dilinin kullanımı, basın-yayın gibi bazı sebeplerle yavaş yavaş kaybolmaktadır.

Doğu Grubu veya Batı Azeroid Ağızları

• Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da konuşulan Türk ağızları — özellikle Erzurum, Erzincan, Kars, Iğdır, Van, Diyarbakır, Urfa ve Mardin gibi illerde — Oğuz Türkçesinin içinde özgün bir lehçe alanı oluşturur. Bu ağızlar genellikle Anadolu ağızları içinde sınıflansa da, birçok özelliğiyle Azerbaycan Türkçesi’ne (özellikle Güney Azericesine) daha yakın bir konumda yer alır. Bu nedenle bazı akademisyenler bu bölge Türkçesini “Azeroid” ya da “Acemî Türkçesi” gibi tanımlamalarla anmaktadır.
• Bu bölgelerin dilsel farklılığı, 14.-15. yüzyıllarda bölgeye hâkim olan Türkmen konfederasyonlarına — özellikle Karakoyunlu, Akkoyunlu ve ardından gelen Safevîlere — dayanır. Bu devletlerin resmi dili, Doğu Oğuz kökenli, erken dönem Azerbaycan Türkçesi idi ve yoğun biçimde Farsça etkiler barındırıyordu. Bu dil ve kültür, Anadolu’ya yayılan Kızılbaş-Alevî topluluklar tarafından dini kimlikleriyle birlikte taşındı ve korunmaya devam etti.
• Güneydoğu Anadolu, benzer bir dile sahip olsa da daha karmaşık ve çok katmanlı bir yapıya sahiptir. 1514 Çaldıran Savaşı’ndan sonra Safevî yanlısı Kızılbaş-Alevî topluluklar, Osmanlılarca Diyarbakır, Urfa, Mardin gibi bölgelere yerleştirildi ya da buraya göç etti. Bu topluluklar, beraberlerinde Azeroid/Acemî bir Türkçe getirdiler. Ancak bu bölgelere Batı Anadolu’dan göç eden diğer Türkmen topluluklar da karışınca, ortaya iki katmanlı bir yapı çıktı:
  • Kızılbaş kökenli Azeri-tarzı lehçeler,
  • ve daha Anadolu-Türkçesine yakın ağızlar.
  • Bugün bile bazı Alevî Türkmen köylerinde, hâlâ şu özellikleri taşıyan bir Türkçe duyulur: Azericeye yakın tonlama ve aksan“-mışdı” gibi Azeri fiil ekleri, “dədə, bala, ənə” gibi Azeri kelimeler, ezgisel, yükselen bir konuşma melodisi.^[2]

Anadolu ağızlarının Doğu Grubu içinde yer alan yerler ve bunların alt gruplar şunlardır:^[3]

1. Grup: Ağrı, Van, Muş, Bitlis, Bingöl, Siirt, Diyarbakır, Mardin, Hakkâri, Şanlıurfa (Birecik, Halfeti hariç), Palu, Karakoçan ağızları.

1.1. Ağrı, Malazgirt

1.2. Muş, Bitlis

1.3. Ahlat, Adilcevaz, Bulanık, Van

1.4. Diyarbakır, Şanlıurfa

1.5. Palu, Karakoçan, Bingöl, Karlıova, Siirt

2. Grup: Kars, Erzurum, Aşkale, Ovacık, Narman, Pasinler, Horasan, Hınıs, Tekman, Karayazı, Erzincan, Tercan, Çayırlı, Kemah, Refahiye, Gümüşhane ağızları.

2.1. Kars (yerli ağzı)

2.2. Erzurum, Aşkale, Ovacık, Narman

2.3. Pasinler, Horasan, Hınıs, Tekman, Karayazı, Tercan (kısmen)

2.4. Bayburt, İspir (Hunut grubu hariç), Erzincan, Çayırlı, Tercan (kısmen)

2.5. Gümüşhane

2.6. Refahiye, Kemah

2.7. Kars (Azeriler ve Terekemeler)

3. Grup: Ardahan, Posof, Artvin, Şavşat, Yusufeli, Ardanuç, Oltu, Tortum, Olur, Şenkaya, İspir ağızları.

3.1. Posof, Artvin, Şavşat, Ardanuç, Yusufeli

3.2. Ardahan, Olur, Oltu, Şenkaya, İspir (Hunut grubu), Tortum

4. Grup: Kemaliye, İliç (Erzincan), Elazığ, Keban, Baskil, Ağın, Harput, Tunceli ağızları.

4.1. Kemaliye, İliç, Ağın

4.2. Tunceli, Hozat, Mazgirt, Pertek

4.3. Harput

4.4. Elazığ, Keban, Baskil

Kuzeydoğu Grubu

Anadolu ağızlarının Kuzeydoğu Grubu içinde yer alan yerler ve bunların alt gruplar şunlardır:^[4]

1. Grup: Trabzon, Rize, Kalkandere, İkizdere, Gündoğdu, Büyükköy ağızları.

1.1. Vakfıkebir, Akçaabat, Tonya, Maçka, Of, Çaykara

1.2. Trabzon, Yomra, Sürmene, Araklı, Rize, Kalkandere, İkizdere, Gündoğdu, Büyükköy

2. Grup: Çayeli, Çamlıhemşin, Pazar, Ardeşen, Fındıklı ağızları

2.1. Çayeli, Kaptanpaşa

2.2. Çamlıhemşin, Pazar, Hemşin, Ardeşen, Fındıklı

3. Grup: Arhavi, Hopa, Borçka, Kemalpaşa, Muratlı, Ortacalar, Göktaş, Camili, Meydancık, Ortaköy ağızları.

2.3.1. Arhavi, Hopa, Kemalpaşa, Ortacalar

2.3.2. Hopa (ufak kısmı)

2.3.3. Borçka, Muratlı, Camili, Meydancık, Ortaköy, Göktaş

Batı Grubu

Anadolu ağızlarının Batı Grubu içinde yer alan yerler ve bunların alt gruplar şunlardır:^[5]

1. Grup: Afyonkarahisar, Antalya, Aydın, Balıkesir, Bilecik, Burdur, Bursa, Çanakkale, Denizli, Eskişehir, Isparta, İzmir, Kütahya, Manisa, Muğla, Uşak, Nallıhan ağızları.

1.1. Afyonkarahisar, Eskişehir, Uşak, Nallıhan

1.2. Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Bilecik

1.3. Aydın, Burdur, Denizli, Isparta, İzmir, Kütahya, Manisa, Muğla

1.4. Antalya

2. Grup: İzmit, Sakarya ağızları.

3. Grup: Bolu (Göynük, Mudurnu, Seben, Kıbrıscık hariç), Zonguldak, Bartın, Kastamonu (Tosya hariç), Ovacık, Eskipazar ağızları.

3.1. Zonguldak, Devrek, Karadeniz Ereğli

3.2. Bartın, Çaycuma, Amasra

3.3. Bolu, Ovacık, Eskipazar, Karabük, Safranbolu, Ulus, Eflani, Kurucaşile

3.4. Kastamonu

4. Grup: Beypazarı, Çamlıdere, Kızılcahamam, Güdül, Ayaş, Göynük, Mudurnu, Seben, Kıbrıscık, Çankırı (Ovacık, Eskipazar, Kızılırmak hariç), Tosya (Kastamonu), Boyabat, Çorum, İskilip (dağ köyleri hariç), Bayat, Kargı, Osmancık ağızları.

4.1. Göynük, Mudurnu, Kıbrıscık, Seben

4.2. Kızılcahamam, Beypazarı, Çamlıdere, Güdül, Ayaş

4.3. Çankırı (Ovacık, Eskipazar, Kızılırmak hariç), Çorum, İskilip, Kargı, Bayat, Osmancık, Tosya, Boyabat

5. Grup: Sinop (Boyabat hariç), Samsun (Havza, Ladik hariç), Ordu (Mesudiye hariç), Giresun (Şebinkarahisar ve Alucra hariç), Şalpazarı ağızları.

5.1. Sinop, Alaçam

5.2. Samsun, Kavak, Çarşamba, Terme

5.3. Ordu, Giresun, Şalpazarı

6. Grup: Havza, Ladik, Amasya, Tokat, Sivas (Şarkışla ve Gemerek hariç), Mesudiye, Şebinkarahisar, Alucra, Malatya, Hekimhan, Arapgir, Malatya ağızları.

6.1. Ladik, Havza, Amasya, Tokat, Erbaa, Niksar, Turhal, Reşadiye, Almus

6.2. Zile, Artova, Sivas, Yıldızeli, Hafik, Zara, Mesudiye

6.3. Şebinkarahisar, Alucra, Suşehri

6.4. Kangal, Divriği, Gürün, Malatya, Hekimhan, Arapgir, Malatya

7. Grup: Tarsus, Ereğli, Konya merkez ilçesinin bazı köyleri, Adana, Hatay, Kahramanmaraş, Gaziantep, Adıyaman, Darende, Akçadağ, Doğanşehir, Birecik, Halfeti ağızları.

7.1. Akçadağ, Darende, Doğanşehir

7.2. Afşin, Elbistan, Göksun, Andırın, Adana, Hatay, Tarsus, Ereğli

7.3. Kahramanmaraş, Gaziantep

7.4. Adıyaman, Halfeti, Birecik, Kilis

8. Grup: Ankara, Haymana, Balâ, Şereflikoçhisar, Çubuk, Kırıkkale, Keskin, Kalecik, Kızılırmak, Çorum (merkez ilçe ile güneyindeki ilçeler), Kırşehir, Nevşehir, Niğde, Kayseri, Şarkışla, Gemerek, Yozgat ağızları.

9. Grup: Konya (merkez ilçesinin bazı yöreleri ve Ereğli hariç), Mersin (Tarsus hariç) ağızları.

Özellikler

Birkaç özellik:

• Ege ağızlarında /r/ sesi kaybolmuştur: var-vā gibi…
• Orta Anadolu ağızlarında /k/ sesi, /g/ olur: Konya-Gonya, keçi-geçi. p/b değişimi vardır: piliç-biliç.
• Kayseri,Bozok yöresinde ö/ü sesleri değişir: öküz-oküz…
• Doğu ve güneydoğu ağzında gırtlak sesleri Arapçaya özgüdür: alem-a'lem…
• Karadeniz ağızlarında Eski Tuva Türkçesi gibi b/p değişimi görülür: bunu-puni…
• Trakya ağızlarında Batı Anadolu'da (Özellikle Doğu Marmara) yaşayan Manavlar ile Balkan Türkleri'nin ve Gagavuzlar'ın ağızlarında görüldüğü gibi ilk hecedeki /ö/o sesleri daralabilir: börek-bürek, (büyle) büle-böyle, usman-osman bu daralmalar Türkiye Türkçesi'ne Kıpçak Türkçesi'nin etkisinden kaynaklanmaktadır.^[6][7][8][9]
• Kıbrıs ağızlarında Azerbaycan Türkçesi gibi t↔d, k↔g değişimi görülür: kurt ↔ gurd…