Remove ads
Artvin (Gürcüce: ართვინი (artvini), Rusça: Артвин (Artvin), Ermenice: Արդվին (Ardvin), Lazca: Art'vini); Türkiye'nin Karadeniz Bölgesi'nin, doğu ucunda yer alan ve Artvin ilinin idari merkezi olan şehirdir.
| Artvin | |
|---|---|
Şehir | |
 | |
 Türkiye'deki yeri | |
| Ülke | Türkiye |
| Bölge | Karadeniz Bölgesi |
| İl | Artvin |
| İdare | |
| • Belediye başkanı | Bilgehan Erdem (CHP) |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 1141 km² |
| Rakım | 345 m |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| Posta kodu | 08000 |
| Alan kodu | 466 |
| Plaka kodu | 08 |
Resmî site Artvin Belediyesi | |
Artvin, Orta Çağ'da Gürcistan'ın bölgelerinden biri olan Klarceti'deki yerleşmelerden biriydi. Önemli yolların geçtiği bir kavşakta yer alıyordu. Bir yandan Erzurum, Bayburt, Ardahan ve Ardanuç'a, diğer yandan Batum ve Hopa'ya açılıyordu. Şehir ayrıca Çoruh Havzası'nda Artvin ile Batum arasındaki su yoluyla taşımacılığın iskelelerinden biriydi.
Remove ads
Artvin, Ahameniş döneminde, Gürcistan'da da yayılmış bir din olan Zerdüştiliğe bağlı olarak ortaya çıkmış bir yer adı olarak kabul edilir. Artvin eski Gürcüce kaynaklarda “Artavani” olarak geçer. Gürcü tarihçi ve coğrafyacı Vahuşti de bu yerleşmeden “Artavani” olarak söz etmiştir. Bu yer adının kökü olan Arta, eski Farsçadan gelir ve Zerdüştilikte "Aša" olarak da bilinen tanrının adıdır. Arta, sadece Artvin'e değil, Artanuci, Artahi, Artaani ve Artaşeni’ye de adını vermiştir. Artvin adı, Arta’ya Gürcücede kelimeye bir şeyi taşıyan anlamı veren “-ovani” sonekinin eklenmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Arta-ovani zaman içinde Arta-vani, Art-vani ve Art-vin'e dönüşmüştür. Artavani “Arta’yı barındıran yer” anlamına gelir. Bu da Artvin'de tanrı Arta adına inşa edilmiş bir tapınağın bulunduğunu göstermektedir. Arta adı inşa edilen tapınakların akarsu kıyılarında olduğu bilinmektedir. Artvin'deki tapınağın da, Çoruh Nehri kıyısında, Artvin Kalesi'nin bulunduğu yer olduğu tahmin edilmektedir.[1][2] 18. yüzyılın sonunda kaleme alınmış olan Gürcüce bir kaynakta kentin adı Artvanisi / Artavanisi (ართვანისი / ართავანისი) biçiminde yazılmıştır.[3]
Artvin kentinin çevresinin adı ise Artavani veya Artvin değil, Ligani ve Livani'ydi.[4] Kartlis Tshovreba’da bu yörenin adı sadece Nigali ve Nigali Vadisi olarak geçmektedir.[5][6] Ancak Nigali daha geniş bir coğrafyanın adıydı.[7] Bu adlandırmalar farklılıklar göstermekle birlikte, çok eskilerden gelen Nigali, Ligani ve Livani adının Osmanlı döneminde Livane ve Livana’ya dönüşmüş, Osmanlı kayıtlarında da Livana olarak yer almıştır.[8]
Artvin adı üzerine, yaygın biçimde Ermeni yazarların yaydığı ve Gürcü etnograf Konstantine Maçavariani’nin 1894 yılında Artvin kentine yaptığı seyahate dair notlarında da yer alan rivayetler vardır. Bir rivayete göre, Svetibari köyünde Arutin ve Livane adlarını taşıyan iki kardeş Korzul Köprüsü’ne giderken çok eski bir kiliseyle karşılaşırlar. Ardından Svetibari köyünün halkı burayı beğenip yerleşir. Yeni yerleşim yerine de büyük kardeş Arutin’e bir saygı ifadesi olarak Artvin adı verilir. Diğer rivayete göre ise, Dvin’in Yunan, Arap, Fars ve Türk istilasına uğraması sonucunda Ermeni nüfus bu şehirden göç eder ve “Yeni Dvin” anlamına gelen Ard-Dvin kentini kurar. Birer halk etimolojisi olan bu rivayetlerden ikincisi, Türkçe kaynaklarda Artvin adının açıklanmasında kullanılmış, ancak birinci rivayete pek itibar edilmemiştir.[9][10][11]
Remove ads
Çoruh Havzasında bulunan Artvin, antik çağda Kolhis ve İberya sınırları içinde yer alıyordu. Bazı araştırmacılar, Yunan mitolojisinde adı geçen Fasis Nehrinin Rioni değil, Artvin'in de kıyısında yer aldığı Çoruh olduğunu ileri sürerler.[12][13] Artvin'in Kolheti döneminde Tunç Çağı yerleşmesi olduğu kabul edilir. Klasik kronolojiyle bölge tarihini aktaran kaynaklara göre, bulunduğu yer itibarıyla Artvin, İÖ 8. yüzyılda Kimmerler, İÖ 7. yüzyılda İskitler tarafından istila edildi. İÖ 200 yılında İberya Krallığı'nın, İÖ 119'da Pontus'un, İÖ 65 yılında Roma'nın egemenliğine girdi.[14] 1944 yılında Kılıç Kökten'in yaptığı kazılarda il çevresinde MÖ 3500-2200 yıllarına tarihlenen Kura-Aras (Erken Trans-Kafkasya Kültürü) ile ilişkilendirilen yerleşim izlerine rastlanmıştır.
Artvin, erken Orta Çağ'da Gürcülerin önemli merkezi olan Tao-Klarceti bölgesinde, 8-9. yüzyıllarda kurapalatilerin yönettiği bir yerdi. Sonra birleşik Gürcistan Krallığı içinde yer aldı. Birleşik Gürcistan krallığını parçalanmasından ve Moğol istilasından sonra 13. yüzyılda Gürcü atabeglerin yönetimine girdi. 16. yüzyılda, Gürcü atabeglerini gerileten Osmanlıların eline geçti. Osmanlılar Tao-Klarceti'yi tamamen ele geçirince bu topraklarda Çıldır Eyaleti'ni kurdular. Artvin bu eyalet içinde Livana (Nisf-i Livana) adlı livanın (sancak) merkeziydi.[15] Uzun süre Osmanlı yönetimi altında kalan Artvin, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Rusların eline geçti.
Bu savaştan sonra Artvin ve çevresinden Gürcülerin önemli bir kısmı göç etti. Bu tarihten kısa bir süre önce, 1874'te Giorgi Kazbegi'nin tespitine göre Artvin kentinde Gürcüce seyrek konuşuluyor olmasına karşın arka mahallelerde neredeyse herkes Gürcüce konuşuyordu. Artvin Gürcülerden sonra önemli bir Ermeni nüfusa sahipti. Şehrin tamamında 2.000 ev vardı. Bunlardan 100'ü Gregoryen Ermenilerine, 600'ü Katolik Ermenilerine, geri kalanlar ise Müslümanlara aitti. Bu dağılıma uygun olarak ahalinin beş camisi, dört Katolik ve bir Gregoryan kilisesi vardı. Şehirde sekiz kahvehane ve 250 dükkân bulunuyordu. Evler dağın dik bir yamacına yan yana sıralı bir şekilde kuruluydu. Şehrin kenar bölümlerinde zeytin bahçeleri, incir ağaçları içinde köy diye adlandırılan yerler vardı.[17] 1874'te bölgeyi gezen Giorgi Kazbegi Artvin'da ticaretle sadece Ermenilerin meşgul olduğunu yazar. 1882 yılında Artvin'de iki Ermeni Gregoryen, üç Ermeni Katolik kilisesi, üç deri fabrikası, yedi okul vardı. Rus yönetimi sırasında Artvin kenti aynı adlı ilin (okrug) merkeziydi.
Rus idaresinin 1886 yılında yaptığı nüfus sayımına göre Artvin kasabası Batum Oblastı sınırları içindeki Artvin Okrugu'nun merkeziydi. Artvin Okrugu'nun nüfusu 52.434 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun % 34,5 (17.814 kişi) Gürcü, % 50,3'ü (26.395 kişi) Türk, %14,8'i (7.775 kişi) Ermeni, %0,3 (154 kişi) Kürt, % 0,6'sı (296 kişi) Çingene olarak kaydedilmişti. Artvin Okrugu'ndaki kazalardan biri olan Artvin kazasında (uçastok) ise, 12.919 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun % 53,5'i (6.913 kişi), % 46,5'i (6.001 kişi) Türk ve % 0,1'i (5 kişi) Ermenilerden oluşuyordu. Artvin kasabasında ise 6.442 kişi yaşıyordu.[18]
9 şubat 1897 tarihinde Rusya'da yapılan genel nüfus sayımı esnasında Artvin Okrugu'nda da nüfus sayımı yapılmıştır. Bu nüfus sayımında cinsiyet, yaş, milliyet, mezhep, toplumsal zümre, meslek, okur-yazarlık, öğrenim, şehirleşme oranı, ana dili, doğum yeri, uyruğu, medeni durumu gibi ayrıntılı sorular sorulmuştur. Kutaisi Guberniyasına bağlı Artvin Okrugu'nuın toplam nüfusu 56.140 kişiydi. Mezhep ve din dağılımında nüfusun %84'ü Müslüman, %8,5'i Ermeni Katolik ve Protestan, %5,5'i Ortodoks Ermeni, %2'si diğer Ortodoks gruplardı. Anadile göre dağılımda %74'ü Türkçe, %12'si Ermenice, %10'u Gürcüce ve %2'si de Rusça konuşuyordu.[19]
I. Dünya Savaşı sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Artvin, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 7 Mayıs 1920'de yapılan Moskova Antlaşması'yla Sovyet Rusya, Artvin ve Ardahan bölgelerini Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti'nin bir parçası olarak tanıdı. 1921'de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Ankara Hükûmeti'nin Gürcistan hükûmetine 23 Şubat 1921'de verdiği nota doğrultusunda Gürcü birlikleri bölgeden çekildi. Türk birlikleri genel bir harekâtla Tao-Klarceti bölgesinin büyük kısmını (Artvin ve Ardahan) ile Batum'u ele geçirdi.[20] Ancak Türk birlikleri Giorgi Mazniaşvili komutasındaki Gürcü ordusu tarafından Batum'dan çıkarıldı ve sadece Artvin ve Ardahan bölgeleri Türkiye sınırları içinde kaldı. 4 Ocak 1936 tarihinde yeni kurulan Çoruh ilinin adı, 17 Şubat 1956 tarihinde TBMM'inde kabul edilen 6668 sayılı kanunla[21] Artvin olarak değiştirilerek bu ilin merkezi yapılmıştır.[22]
Remove ads
Artvin kentindeki en önemli tarihsel yapı Artvin Kalesi’dir (47 x 37 m). Livane Kalesi olarak da bilinen yapı, şehrin kuzeybatı kısmında, Çayağzı mahallesi sınırları içindedir. Çoruh Nehrine hakim, nehrin sağ tarafında ve nehirden 70 metre yükseklikteki bir tepede yer alır. Bir kulesi bulunan kale, bugüne büyük ölçüde sağlam ulaşmıştır. Artvin Kalesi, Bagrationi Hanedanı'nın Gürcü kralı Büyük Aşot tarafından 937 yılında yaptırılmıştır. 16. yüzyılda Osmanlıların eline geçen kale, birkaç kez onarılmıştır. Bugün askeri bölge içinde olan Artvin Kalesi 2004 yılında onarılmıştır. Kale içinde kilise ve sarnıç kalıntıları vardır.[23][24] Bugünkü Artvin kenti sınırları içinde altı kilisenin varlığı bilinmektedir. Bu kiliselerden dördü Katolik kilisesiydi. 19-20. yüzyıllarda kilise olmaktan çıkan veya yıkılmış olan bu yapılar arasında Kardzveli Kilisesi önemli bir yere sahiptir. Bu kilisede çok sayıda Gürcüce elyazması kitap bulunuyordu. Ne var ki bu el yazmaları sonradan kaybolmuştur.[25][26]
Remove ads
Dağlık bir alanda Çoruh vadisinin sol yamacında meyilli bir arazide kurulmuş olan Artvin kenti, Borçka'ya değin olan kesimde Çoruh vadisini izleyen, Borçka’dan sonra da Doğu Karadeniz kıyı dağlarını Cankurtaran Geçidi ile Karadeniz kıyısındaki Hopa ilçesine bağlanmaktadır.
İklim tüm yıl boyunca yağışlıdır ve kışları ılık, her mevsim bol yağışlı bir iklim hüküm sürmektedir. Çoruh Nehrinin de etkisiyle daha az yağışlı, kışları pek sert geçmeyen ılıman bir iklim görülür.
| Yıl | Toplam | Şehir | Kır |
|---|---|---|---|
| 1927[27] | 35.322 | 2.943 | 32.379 |
| 1935[28][a] | 29.712 | 3.512 | 26.200 |
| 1940[29] | 33.691 | 4.589 | 29.102 |
| 1945[30][b] | 16.966 | 3.986 | 12.980 |
| 1950[31] | 18.441 | 4.562 | 13.879 |
| 1955[32] | 19.297 | 5.770 | 13.527 |
| 1960[33] | 22.669 | 8.016 | 14.653 |
| 1965[34] | 25.002 | 9.847 | 15.155 |
| 1970[35] | 28.345 | 13.109 | 15.236 |
| 1975[36] | 29.366 | 13.390 | 15.976 |
| 1980[37] | 29.964 | 14.307 | 15.657 |
| 1985[38] | 32.422 | 18.720 | 13.702 |
| 1990[39] | 33.183 | 20.306 | 12.877 |
| 2000[40] | 34.572 | 23.157 | 11.415 |
| 2007[41] | 32.827 | 24.502 | 8.325 |
| 2008[42] | 32.272 | 23.527 | 8.745 |
| 2009[43] | 32.985 | 24.468 | 8.517 |
| 2010[44] | 32.627 | 24.354 | 8.273 |
| 2011[45] | 33.333 | 25.234 | 8.099 |
| 2012[46] | 33.692 | 25.771 | 7.921 |
| 2013[47] | 33.415 | 25.192 | 8.223 |
| 2014[48] | 34.050 | 25.525 | 8.525 |
| 2015[49] | 34.208 | 25.838 | 8.370 |
| 2016[49] | 34.626 | 26.329 | 8.297 |
| 2017[49] | 34.926 | 26.700 | 8.226 |
| 2018[49] | 35.081 | 25.408 | 9.673 |
| 2019[49] | 35.186 | 26.078 | 9.108 |
| 2020[49] | 34.007 | 25.288 | 8.719 |
| № | Belediye Başkanı | Görev Başlangıcı | Görev Bitişi | Parti | |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Hasan Arı | 1928 | 1929 | Cumhuriyet Halk Partisi | |
| 2 | Kazım Kaydi Çeltikçioğlu | 1929 | 1933 | ||
| 3 | Hasan Atanoğlu | 1933 | 1934 | ||
| 4 | Ali Çoruh | 1934 | 1936 | ||
| 5 | Şükrü Uygur | 1936 | 1938 | ||
| 6 | Osman Demiröz | 1938 | 1946 | ||
| 7 | Adil Moral | 1946 | 1950 | ||
| 8 | Rüstem Koca | 1950 | 1950 | ||
| 9 | Fehmi Alpaslan | 1950 | 1953 | ||
| 10 | Mustafa Ergin | 1953 | 1955 | Demokrat Parti | |
| 11 | Ömer Özgün | 1955 | 1960 | ||
| 12 | Mansur Ulusoy | 1960 | 1960 | Bağımsız (Atama) | |
| 13 | Ziya Kasnakoğlu | 1960 | 1962 | ||
| 14 | Hamdi Ergün | 1962 | 1963 | ||
| 15 | Talat Dinç | 1963 | 1973 | Cumhuriyet Halk Partisi | |
| 16 | Kaya Keleş | 1973 | 1980 | ||
| 17 | Rıza Yılmaz | 1980 | 1984 | Bağımsız (Atama) | |
| 18 | Kadir Halvaşi | 25 Mart 1984 | 3 Kasım 1985 | Sosyal Demokrasi Partisi | |
| 3 Kasım 1985 | 1 Nisan 1994 | Sosyaldemokrat Halkçı Parti | |||
| 19 | Seracettin Yazan | 1 Nisan 1994 | 1 Nisan 1999 | Doğru Yol Partisi | |
| 20 | Dr. Emin Özgün | 1 Nisan 1999 | 1 Nisan 2014 | Cumhuriyet Halk Partisi | |
| 21 | Mehmet Kocatepe | 1 Nisan 2014 | 3 Nisan 2019 | Adalet ve Kalkınma Partisi | |
| 22 | Demirhan Elçin | 3 Nisan 2019 | 3 Nisan 2024 | Cumhuriyet Halk Partisi | |
| 23 | Bilgehan Erdem | 3 Nisan 2024 | Görevde | ||
Kaynak:[50]
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads