Remove ads
Borçka (Gürcüce: ბორჩხა; Lazca: ბორჩხა ve Borçxa), Artvin iline bağlı bir ilçe ve ilçenin merkezidir. Çoruh Nehri kıyısında yer alan Borçka kasabası eskiden Çoruh'ta kayıkla yapılan taşımacılığın iskelelerinden biriydi. Borçka'nın yüz ölçümü olarak en büyük köyü Güreşen eski adıyla Beğlivan'dır.
| Borçka | |
|---|---|
 Borçka ilçesinin Artvin ilindeki konumu | |
 İlçe sınırları haritası | |
| Ülke | Türkiye |
| İl | Artvin |
| Coğrafi bölge | Karadeniz Bölgesi |
| İdare | |
| • Kaymakam | Hakan Contarlı[1] |
| • Belediye başkanı | Ercan Orhan (CHP) |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 805 km² |
| Rakım | 108 m |
| Nüfus (2018) | |
| • Toplam | 25.500 |
| • Kır | 11,289 |
| • Şehir | 11.395 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| Posta kodu | 08400 |
| İl alan kodu | 466 |
| İl plaka kodu | 08 |
Remove ads
Borçka'nın eski adı Porçha'dır (ფორჩხა). Bu yer adının nereden geldiği kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte Gürcüce “porçhi” (ფორჩხი) kelimesinden türemiş olma ihtimali vardır. “Porçhi” kelimesinin anlamlarından biri "çalılık", "küçük orman"dır. Ayrıca Megrelcede "borçha" (ბორჩხა: kuru dal) ve Gürcücenin Guria diyalektinde "borçhalo" (ბორჩხალო; kırağı) gibi kelimeler de bu adla ilişkili olabilir.[2][3] Porçha adı zaman içinde Borçha (بوچخە), Borcha (بورجخە) ve Borçka'ya dönüşmüştür.[4][5]
Remove ads
Borçka'nın adı, görece geç tarihli kaynaklarda geçer. Gürcü coğrafyacı ve tarihçi Vahuşti'nin (1696-1757) Gürcistan Krallığı’nın Tarihi (აღწერა სამეფოსა საქართველოსა) adlı eserinde "Porçha" (ფორჩხა) adı altında söz edilmiş ve Çoruh Nehri'nin batısında büyükçe bir kasaba olduğu belirtilmiştir.[6] Bu tarihte bu yerleşim Osmanlı sınırları içinde bulunuyordu. Orta Çağ'da Gürcistan'ı oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti'de yer alan Borçka'yı ve bu bölgeyi Osmanlılar 16. yüzyılın ortalarına doğru Gürcülerden ele geçirmişti. Bugünkü Borçka kasabasının dış mahallesindeki Borçka Kalesi'nde kilisenin bulunması, bu yapının Osmanlı döneminden önce inşa edildiğini göstermektedir. Bu tespitten hareketle Osmanlıların Klarceti bölgesini ele geçirdiği sırada Borçka'nın bir yerleşim olarak var olduğu söylenebilir.[7][8]
Borçka, 1835 tarihli nüfus defterinde "Borçha" (بوچخە) şeklinde kaydedilmiştir. Sadece erkek nüfusunun tespit edildiği bu deftere göre, Çıldır Eyaleti'nin Lazistan sancağının Beğlevan nahiyesine bağlı köylerden biriydi ve köyde 204 erkek yaşıyordu. Erkek sayısı kadar kadın eklenince, köyün toplam nüfusunun yaklaşık 408 kişiden oluştuğu ortaya çıkar.[4]
Rus ordusunda görev yapmış Gürcü general ve coğrafyacı Giorgi Kazbegi, 1874 yılında, Borçka'nın bir köy gibi görünmediğini, burada 80 kadar ev bulunduğunu, ancak halkın tarım veya hayvancılıkla uğraşmadığını, dolayısıyla yerleşimde büyük baş hayvan ve at bulunmadığını, halkın kayık yapımcılığı, kayıkçılık ve çanak-çömlek üretimiyle meşgul olduğunu, her ailede yük ve koşum hayvanlarının yerini kayıkların aldığını yazmıştır.[9]
Borçka köyü, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre Lazistan sancağının Gönye nahiyesine bağlıydı. Köyün adı, Borcha (بورجخە) şeklinde yazılmıştır. Borçka köyü salnamede Situret köyüyle birlikte kaydedilmiştir. Bu tarihte bu iki yerleşimin nüfusu 110 hanede yaşayan 400 kişiden oluşuyordu. Vergiye tabi hayvan varlığı olarak 10 keçi, 2 at, 20 inek ve 10 öküz kaydedilmiştir.[5]
Borçka köyü, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın ardından imzalanan Berlin Antlaşması uyarınca, savaş tazminatının bir parçası olarak Osmanlı Devleti tarafından Rusya'ya bırakıldı. Rus idaresinin 1886 nüfus sayımında Borçha (Борчха) şeklinde kaydettiği köy, Batum sancağının Gonio kazasına bağlı Borçha nahiyesinin iki köyünden biri ve bu nahiyenin idari merkeziydi. Nüfusu, 147'si erkek ve 149'u kadın olmak üzere, 52 hanede yaşayan 296 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun tamamı, Müslüman Gürcü anlamında "Acaralı" şeklinde kaydedilmiştir. Tarihinde Borçka ilk kez nahiye şeklinde idari bir biriminde de adı haline gelmişti. Borçka nahiyesini iki köyden diğeri ise, Dakvara (Даквара) köyüydü. Borçka nahiyesinin nüfusu ise, 64 hanede yaşayan ve tamamı Gürcü olan 342 kişiden oluşuyordu.[10]
Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze 1893 yılında, eski adı Porçha (ფორჩხა) Borçha köyünde 60 hanenin yaşadığını, iki cami ile birkaç dükkanın bulunduğunu, bir kayanın üzerinde kaleye sahip olduğunu, İvane Caiani'nin burada yaşadığını yazmıştır.[11] Nitekim Rus ordusunda görevli Gürcü asker İvane Caiani burada görevli olduğu sırada Gürcüce gazetelere yazılar yollamış, o dönemdeki Borçka ve çevresi hakkında geniş bilgi vermiştir. Caiani bu yazılarından birinde Borçka köyünde ve Çoruh kıyısının bazı yerlerinde yaşayanların ekmeğini yalnızca kayıkçılıkla kazandığını belirtir. Borçkalıların bir başka gelir kaynağının ise, çömlekçilik olduğunu yazar.[12] Çiçinadze 1893 yılında, Rus idaresi sırasında Borçka kasabasından 40 hanenin Osmanlı ülkesine göç ettiğini yazmıştır.[13]
Borçka kasabası, Birinci Dünya Savaşı sonlarında Rusların Artvin sancağından çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan'ın sınırları içinde kaldı. Nitekim bu durum 7 Mayıs 1920 tarihinde Moskova Antlaşması'yla Sovyet Rusya tarafından da tanındı. Yaklaşık bir yıl sonra Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgalinin ardından imzalanan Moskova Antlaşması'yla Artvin bölgesi ve Borçka kasabası Türkiye'ye bırakıldı.[14][15]
Borçka, 7 Temmuz 1921'de aynı adlı kazanın merkezi oldu.[16] Nitekim 1922 yılında Artvin livasında yapılan nüfus tespiti sırasında, Artvin livası merkez kaza ile Borçka ve Savaşta kazalarından oluşuyordu. Borçka kazası merkez nahiye dışında, Macahel, Maradidi ve Murgul nahiyelerini kapsıyordu. Borçka kasabasında 130 kişi, Borçka kazasında ise toplam 4.373 kişi yaşıyordu. Merkez nahiyenin nüfusu Gürcüler ve Lazlar, Maradid, Macahel ve Murgul nahiyelerinin nüfusu Gürcülerden oluşuyordu.[17] Borçka kazası 26 Haziran 1926'da kaza olmaktan çıkarılıp nahiyeye dönüştürülünce, Borçka kasabası bu nahiyenin merkezi oldu. Borçka nahiyesi sınırları içindeyse 40 köy yer alıyordu.[18] Borçka kasabası, 28 Mayıs 1928'de yeniden ilçe merkezi haline getirildi.
Borçka kazası, 1940 genel nüfus sayımında Çoruh vilayetine bağlıydı. Çoruh vilayeti ise, merkez kaza (Artvin) dışında, Borçka, Hopa, Şavşat ve Yusufeli kazalarını kapsıyordu. Borçka kazasının nüfusu 17.844 kişiden oluşuyordu. Bu nüfus içinde 8.888 kişi, kaza merkezi Borçka kasabasında yaşıyordu. Borçka kazası bu tarihte de merkez nahiye dışında, Macahel, Maradit ve Murgul nahiyelerini kapsıyordu.[19] 1965 genel nüfus sayımında Borçka ilçesi aynı idari yapıya sahipti. Ancak Macahel nahiyesinin adı Camili bucağı, Maradid nahiyesinin adı Muratlı bucağı, Murgul nahiyesinin adı da Göktaş bucağı şeklinde değiştirilmişti. Bu tarihte Borçka ilçesinde 36.490 kişi yaşıyor ve bu nüfus içinde 15.095 kişi okuma yazma biliyordu. Borçka kasabasının nüfusu 3.763 kişiye çıkmıştı ve bu nüfus içinde 1.774 kişi okuryazar olarak kaydedilmişti.[20]
Borçka ilçesi sınırları içinde çok sayıda tarihsel yapı kalıntısı bulunmaktadır. İlçesinin idari merkezi olan Borçka kasabasında, iki kilisenin ve bir kalenin kalıntıları günümüze ulaşmıştır. Borçka Kalesi, büyük ölçüde ayaktadır. Kale Çoruh Nehri ile Çhala Deresinin birleştiği yerde inşa edilmiştir. Kiliselerden biri de tek nefli bir yapı olup kalenin içinde yer alır. Kalenin surlarının içine inşa edilmiş olan kiliseden geriye yıkıntıları kalmıştır. Yakın zamanda kale ve kilise uygun olmayan biçimde restore edilmiştir. Diğer kilise Opuca köyünün kilisesi olmakla birlikte günümüzde Borçka kasabasının sınırları içinde yer alır. Geriye yıkıntıları kalmış olan Opuca Kilisesi, değişik bir palana sahiptir. Doğu tarafta olması gereken apsisi batı tarafında inşa edilmiştir.[21]
Borçka ilçesi sınırlarında başka kilise, cami, kale ve köprüler de vardır. Bunların bazısı tamamen ortadan kalkmış, bazısı ayakta ya da yıkıntılar halinde günümüze ulaşmıştır. Bunlar arasında, Akpınar köyündeki eski köy kilisesi olan Arhva Kilisesi ve eski Arhva Camii, Alaca köyündeki köy kilisesi ve Banakna Köprüsü, Ambarlı köyündeki eski köy kilisesi olan Dampala Kilisesi, Aralık köyündeki Koziri Kilisesi ve Koziri Şapeli, Ataköy'de Sanatisi Köprüsü, Balcı köyündeki Bagini Kilisesi, Camili köyünde Hertvisi Kalesi ve Hertvisi Camii, Çavuşlu köyünde Dikiciler Camii, Düzköy'de Düzköy Camii, Efeler köyünde Eprati Kilisesi, Fındıklı köyünde Fındıklı Köyü Camii, Güreşen köyünde Beğlevan Köprüsü, Suadiye Mahallesi Köprüsü ve Kesiktaş Köprüsü, İbrikli köyündeki Ebrika Kilisesi ve Mamatzminda Kilisesi, Kale köyünde Makreti Kalesi, Maralköy'de Mindieti Kalesi, İremeti Camii ve Osneti Camii, Şerefiye köyünde Ohordia Köprüsü, Taraklı köyünde Trapeni Kilisesi, Uğurköy'de Akria Kilisesi, Yeşilköy'de Manastır Kilisesi, Zedoban köyünde Kintzureti Kilisesi, Zorlu köyünde Thiladzuri Kalesi ve Thiladzur Kilisesi sayılabilir.
Remove ads
Yıllara Göre Nüfus Verileri:
| Yıl | Toplam | Şehir | Kır |
|---|---|---|---|
| 1935[22] | 12.792 | 614 | 12.178 |
| 1940[23] | 17.844 | 846 | 16.998 |
| 1945[24] | 21.005 | 2.071 | 18.934 |
| 1950[25] | 24.440 | 2.328 | 22.112 |
| 1955[26] | 29.082 | 2.593 | 26.489 |
| 1960[27] | 32.060 | 3.105 | 28.955 |
| 1965[28] | 36.490 | 3.763 | 32.727 |
| 1970[29] | 41.323 | 4.135 | 37.188 |
| 1975[30] | 43.440 | 4.636 | 38.804 |
| 1980[31] | 43.601 | 4.548 | 39.053 |
| 1985[32] | 45.442 | 6.543 | 38.899 |
| 1990[33][a] | 30.329 | 6.102 | 24.227 |
| 2000[34] | 27.654 | 9.008 | 18.646 |
| 2007[35] | 24.133 | 10.433 | 13.700 |
| 2008[36] | 24.768 | 10.481 | 14.287 |
| 2009[37] | 24.343 | 10.702 | 13.641 |
| 2010[38] | 23.826 | 10.435 | 13.391 |
| 2011[39] | 23.693 | 10.551 | 13.142 |
| 2012[40] | 22.964 | 10.641 | 12.323 |
| 2013[41] | 24.662 | 11.770 | 12.892 |
| 2014[42] | 23.162 | 11.140 | 12.022 |
| 2015[43] | 22.293 | 10.864 | 11.429 |
| 2016[43] | 22.036 | 10.807 | 11.229 |
| 2017[43] | 21.697 | 10.887 | 10.810 |
| 2018[43] | 25.500 | 11.456 | 14.044 |
| 2019[43] | 22.831 | 11.076 | 11.755 |
| 2020[43] | 22.684 | 11.395 | 11.289 |
Borçka ilçesi, batısında Hopa ilçesi, güneyinde Artvin'in merkez ilçesi ve Murgul ilçesi, doğusunda Şavşat ilçesi, kuzeyinde ise Gürcistan Cumhuriyeti topraklarıyla çevrelenir. Borçka kasabasının Karadeniz'e uzaklığı 36 kilometredir ve deniz seviyesinden 125 metre yükseklikte bulunur. Çoruh Nehri Borçka kasabasının içinden geçer.
Borçka kasabası, yakın zamana kadar çömlekçiliğiyle ünlüydü. Bugün çevresine hitap eden küçük bir ticaret merkezidir. Küçük ölçekli çay ve fındık işletmeleri vardır. Ormancılık bölgesinde bulunduğu için kasabada çok sayıda marangoz atölyesi bulunur. Çay, mısır ve fındık ilçede yetiştirilen başlıca tarım ürünleridir.
Tao-Klarceti hâlâ Osmanlı yönetimindeyken, 1874'te bu bölgeyi gezen Giorgi Kazbegi Borçka üzerine şunları yazmıştır:
“Dış görünüş olarak Borçka bir köye benzemiyor. Burada sayıları 80 kadar, herhangi tarımsal ek müştemilatı olmayan zarif yapılı evler bulunmaktadır. Büyük baş hayvan ve at burada hiç yoktur. Tüm ahali kayık yapımcılığı, kayıkçılık ve çanak-çömlek yapma işi ile meşguldür. Burada insanlar ne ekiyor ne de biçiyor; bu yüzden tüm ekmek ihtiyaçlarını son buğday tanesine kadar para ile satın alıyorlar. Her ailede yük ve koşum hayvanlarının yerini alan kayık bulunmaktadır. Kil ile yapılan kapların hazırlandığı birkaç atölyeyi ziyaret ettik. Bir evde baba, oğul ve torun oturmuş çalışıyorlardı. Gözümüzün önünde, tezgâhı kullanmadan hemen oracıkta birkaç kap yaparak onlara şekil verdiler.”[44]
Remove ads
Borçka ilçesi Karadeniz ikliminin etkisi altında olmasından dolayı Türkiye'nin en çok yağış alan yerleri arasındadır. İlçe toprakları dünyanın çok az yerinde görülen ılıman yağmur ormanlarını barındırır. Son yıllarda çay tarımı için arazi açma faaliyetleri ve kontrolsüz orman kesimi ormanları tehdit etmektedir.
 Borçka iklimi  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aylar | Oca | Şub | Mar | Nis | May | Haz | Tem | Ağu | Eyl | Eki | Kas | Ara | Yıl |
| Ortalama sıcaklık (°C) | 4 | 4,9 | 7,5 | 11,5 | 15 | 18,4 | 20,7 | 21,1 | 18,5 | 14,8 | 10,4 | 6,3 | 12,8 |
| Ortalama yağış (mm) | 175 | 138 | 111 | 92 | 77 | 120 | 102 | 133 | 168 | 203 | 196 | 220 | 144,6 |
| Kaynak: Climate-Data.org[45] | |||||||||||||
Borçka ilçenin doğusundaki Karçal Dağları’nın (3.400 m), manzaraları, buzulları, buzul gölleri, buzulların erimesinden doğan dereleri, tarihi kemer köprüleri ve yaylalarıyla zengin bir turizm potansiyeline sahiptir. Borçka kasabası ve çevresindeki bazı köyler kendi ölçeğinde bir konaklama merkezidir. İlçe, balıkçılık (alabalık) ve av turizmi (ayı, domuz, çakal, tilki, kurt, dağ keçisi, vaşak vb) açısından zengin bir potansiyele sahiptir.
Aralık Köyü sınırları içerisinde bulunan Karagöl, 'orman denizi” içerisinde kapkara deniz görünümlü, alabalığı, buz gibi soğuk suyu ve eşsiz manzarasıyla önemli bir kamp yeridir. İlçenin doğusunda bulunan Karçal Dağları dağcılığa oldukça uygundur.
Son dönemde ilçenin köylerinden biri olan Maral köyüne bağlı olan Maral Şelalesi, günümüzde halkın ziyaretine açılmıştır.[46] Öte yandan Macahel yöresi, buradaki Camili Gorgit Tabiatı Koruma Alanı, Beyazsu Yaylası, Otingo Kaplıcası yöresi, Yıldız Gölü gezilecek yerler arasında sayılabilir. Tarihsel kalıntılar arasında en önemli yapı olarak Ebrika Kilisesi görülebilir.
Remove ads
Borçka ilçesi eskiden Camili ve Muratlı olmak üzere üç bucağa ayrılırdı. Merkez bucakta bir kasaba ve 20 köyden, Camili bucağında altı köyden, Muratlı bucağında ise 11 köyden oluşuyordu. Bucak sistemi 2012 yılından kaldırıldı ve bugün Borçka ilçesinde 36 köy bulunmaktadır. Borçka kasabası ise dört mahalleden oluşmaktadır. Bugün Borçka kasabası beş mahalleden (Aksu, Gündoğdu, Küçük Köy, Merkez ve Yeniyol), Borçka ilçesi ise 38 köyden oluşmaktadır.[47]
- Murgul ilçesinin kurulması ile nüfus azalmıştır.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads