Azerice
Azerbaycan'ın resmî dili olan Türk dili Vikipedi'den, özgür ansiklopediden
Azerice, Azerbaycanca veya Azerbaycan Türkçesi (Azerice: Azərbaycanca veya Azərbaycan türkcəsi), Türk dilleri ailesinin Oğuz grubu içerisinde yer alan ve bir Türk halkı olan Azerilerin ana dilidir. En fazla konuşan İran Azerbaycanı'nda bulunur. Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir.[15] Rusya'ya bağlı özerk bir cumhuriyet olan Dağıstan'ın resmî dilleri arasında yer alır.[16]
| Azerice | |
|---|---|
| Azerbaycanca, Azerbaycan Türkçesi | |
| Azərbaycan dili, Azərbaycan türkcəsi, آذربایجان دیلی, Türkcə | |
 | |
| Telaffuz | [ɑːzæɾbɑjˈdʒɑn diˈli] |
| Bölge | Azerbaycan, İran Azerbaycanı, Güney Kafkasya, Kuzey Irak ve Doğu Anadolu Bölgesi |
| Etnisite | Azeriler |
| Konuşan sayısı | 45-50 milyon[1][2][3][4][5][6] (2011-2015)[7][8][9][10][11] |
| Dil ailesi | |
| Önceki formlar | |
| Yazı sistemi | Kiril alfabesi (Rusya) Latin alfabesi (Azerbaycan) Arap alfabesi (İran) |
| Resmî durumu | |
| Resmî dil | Azerbaycan Dağıstan[14] (Rusya) |
| Denetleyen | Azerbaycan Millî İlimler Akademisi |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | az |
| ISO 639-2 | aze |
| ISO 639-3 | aze – kapsayıcı kod Bireysel kodlar: azj – Azerbaycan azb – Güney Azerbaycan slq – Selçuk qxq – Kaşkay |
 Azericenin konuşulduğu yerler | |
Azerbaycan halkı 1936 yılına kadar kendisini "Türk", dilini ise "Türkçe" olarak adlandırmaktaydı. Bu tarihten sonra "Azerbaycanlı" ve "Azerbaycan dili" adlandırması ortaya çıkmıştır. SSCB dağıldıktan sonra 1992 yılından 1995 yılına kadar Azerbaycan Anayasası'nda resmî dil "türk dili" olarak tanımlanmıştır.[17][18] Daha sonra "Azerbaycan dili" şeklindeki adlandırma kabul edilmiştir.[19][20]
Rus kaynaklarında Azerbaycanlılar için "Tatar", dili için "Tatar dili" adlandırması da görülmektedir. Çünkü "Tatar" adı, tarih boyunca farklı topluluklar tarafından 8 farklı grubun adı olarak kullanılmıştır.[21] Azerbaycan halkı da bu halklardan biridir.
Dil, İran'da konuşulan Güney Azerice ve Azerbaycan Cumhuriyeti'nde konuşulan Kuzey Azerice olmak üzere iki farklı değişkeye sahiptir. Bu iki form kendi aralarında sesbilim, biçimbilim, sözdizim, kelime dağarcığı ve alıntı sözcüklerin kökenleri konusunda çeşitli farklılıklar gösterir.[22] Azerice, Türkçe, Türkmence, Kaşkayca ve Gagavuzcanın aralarında bulunduğu diğer Oğuz dillerinin yanı sıra bu dillerden etkilenmiş bir Kıpçak dili olan Kırım Tatarcası ile de yüksek oranda karşılıklı anlaşılabilirlik gösterir.[23][24]
Tarih
Özetle
Bakış açısı
Türkçeye (Türkiye Türkçesine) en yakın Türk dillerinden biridir. Bunun nedenlerinden biri Azericenin Türkçe gibi Oğuz grubuna dâhil olmasıdır. Aynı zamanda yazı dili de olan Azerbaycanca yazı dili geleneğine sahip olma bakımından Türkçe ile hemen hemen paraleldir.[25]
Ana Oğuz Türkçesi
Türk dil ailesi, 13. yüzyılda Hazar Denizi'nin batısında Oğuzca merkezli bir özellikte bağımsız gelişimine başlamıştır. Batı Türkçesi[26] (Oğuzca veya Yeni Batı Türkçesi) olarak belirtilen bu bölge değişkesinin içinde saha bakımından zamanla iki daire meydana gelmiştir. Bunlardan biri Azerbaycan ve Doğu Anadolu sahasını içine alan Doğu Oğuz kolu, diğeri Osmanlı sahasını içine alan Batı Oğuz koludur.[27]
11. yüzyıl ve 13. yüzyıl arası, Oğuzların Orta Asya'dan batıya doğru uzanan siyasî etkinliklerinin güçlenme dönemidir. Oğuzlar, 11. yüzyılda Büyük Selçuklu Devleti'nin batıya yaptığı göçlerle yalnız Siriderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horasan bölgelerinde kalmamış; Azerbaycan üzerinden Abbasî Devleti'nin başkenti ve kültür merkezi Bağdat'a kadar uzanmıştır.[28] Bu etkililik Oğuzca açısından aynı yönde bir gelişme yaratmıştır.
Acem Türkçesi
Acem Türkçesi veya Orta Azerbaycanca; 15. ve 16. yüzyıllarda bölge Türkleri tarafından ana dil, İran ve Kafkasya'daki halklar tarafından lingua franca olarak konuşulan bir Türk diline verilen isimdir. Azerbaycan Türkçesi buradan türetilmiştir. Bu dil Eski Anadolu Türkçesinden (Ana Oğuz Dilinin bir başka kolu) gelmektedir. Acem Türkçesi Karakoyunluların, Akkoyunluların, Safevîlerin ve Afşarlıların resmî diliydi.[19][29]
Modern dönem
Azerbaycan dili ağırlıklı olarak İran'da (1997 tahminine göre İran'da bu dili konuşanların toplam sayısı yaklaşık 23,5 milyon kişidir[30]), ülke nüfusunun %98'inden fazlasının yerli olduğu Azerbaycan'da[31] ve Kuzey Irak'ta konuşulmaktadır.
İran'da Azerbaycan dili hemen hemen Kazvin'e kadar yayılmıştır.[32] İran'ın kuzeybatı vilayetlerinde (öncelikle Batı ve Doğu Azerbaycan'da, ayrıca Hazar Denizi'nin güneydoğu kıyısında (Gelugah'ta)) konuşulur.
Irak'ta Azerice ağırlıklı olarak Kerkük, Erbil, Diyala gibi yerlerde ve Musul bölgesindeki bazı yerlerde konuşulmaktadır.[33]
Yukarıdaki ülkelere ek olarak, Azerbaycanlıların Gürcistan'da (Kvemo-Kartli), Rusya'da (Dağıstan), Türkiye'nin Kars ve Iğdır illerinde ve diasporadaki kompakt ikamet yerlerinde de Azerbaycan dili konuşulmaktadır. 1990'lara kadar Azerbaycan dili Ermenistan'da da konuşulmaktaydı.[30]
Rusya'da 2010 nüfus sayımının sonuçlarına göre Azerbaycan dilini bildiğini belirtenlerin sayısı 473.044 kişiydi, bunlardan sadece 368.173'ü Azerbaycanlıydı (toplam Azerbaycanlı sayısı 603.070).[34]
Batı ve Doğu kollarının açılması
Azerice ve Osmanlı Türkçesi arasında daha çok şivede kalan ayrılıklarda Doğu Oğuz koluna Oğuz dışı Türk dillerinin, özellikle Kıpçakça unsurlarının yaptığı etki ve İlhanlılardan kalan bazı Moğolca etkisi görülebilir. Bu iki Türkçe arasındaki başlıca ayrılıklar, sözcük başındaki b - m, sözcük içindeki ķ - ġ - ħ, ilk seslemdeki e - i, sözcük başındaki t - d ile belirtme ve bazı eylem çekimleri etrafında toplanmıştır.[35]
| Batı Oğuz Kolu (b-, -ķ, e-, t-) |
Doğu Oğuz Kolu (m-, -ħ, i-, d-) |
Anlam |
|---|---|---|
| ben | mən | “1. tekil kişi zamiri” |
| biŋ | min | “1000 sayısı” |
| baķ- | baħ - (bax) | “Bakmak” |
| tarla | tarla | “Tarla” |
| orduyı | ordunu | “Orduyu” |
Batı ve doğu Oğuz kolları arasındaki farklılıklar 14. yüzyıldan sonra kesinleşmeye başlamıştır.[36] Azerbaycan sahasında yetişen başlıca edebî kişilerin bulunduğu 17. yüzyıldan önce de doğu ve batı Oğuz kolları arasında kayda değer bir ayrılık bulunmadığı için bu iki Oğuz lehçesi, yazı dili olarak Batı Türkçesi adı altında anılmışlardır.[35]
Türkçe ile Karşılıklı Anlaşılabilirlik
Azerice ile Türkçe arasında karşılıklı anlaşılabilirlik seviyesi oldukça yüksektir. Öyle ki bazı metinlerde sadece sözcüklerdeki ve eklerdeki bazı ses farkları dışında bir fark görülmemektedir:
| Ayrılıq[37] | Ayrılık |
|
Bu gün, yenə hər sabah olduğu kimi,
Bu gün, dərdə çarə olan dərman kimi,
Hanı o bir cüt bəla dediyim qara gözlərin,
Ayrılıq, yenə dərdli başıma gəlib tac oldu,
Anladım, artıq geri dönməyəcəksən.
Ayrılıq, yenə dərdli başıma gəlib tac oldu,
|
Bugün, yine her sabah olduğu gibi,
Bugün, derde çare olan derman gibi,
Hani o bir çift bela dediğim kara gözlerin,
Ayrılık, yine dertli başıma gelip taç oldu,
Anladım, artık geri dönmeyeceksin.
Hani o bir çift bela dediğim kara gözlerin,
Ayrılık, yine dertli başıma gelip taç oldu,
|
Azericede bazı ifade şekillerinin Türkçeden farklı olması sebebiyle bazen Türkçe konuşanlar tarafından yanlış anlaşılabilmektedir. Saatlerin söylenişindeki ikiyə on dəqiqə işləmiş gibi bir ifade yanlış olarak ikiyi on geçe gibi anlaşılabilir. Bunun anlamı ise aslında biri on geçe olup "saat ikiye doğru on dakika ilerlemiş" demektir.
Bununla birlikte Azerice ile Türkçenin söz varlığının %99 oranında örtüştüğü belirtilmektedir.[38]
Yazı dili
Arap asıllı Türk alfabesinin kullanıldığı devirlerde Azerbaycan ve Osmanlı Türkçesi sahalarında kaleme alınan eserlerin imlasında büyük ortaklıklar söz konusu olmuştur. Çünkü Türkçenin eski devirlerinden gelen ve bu alfabede standartlaşan imla, doğu ve batı sahalarında aynı imla geleneğini gerektiriyordu.
19. yüzyılın başlarından itibaren Kafkaslar ve Azerbaycan, Ruslar tarafından istila edilmeye başladı. 18 Şubat 1828'de Ruslar ile Kaçar Hanedanı arasında imzalanan Türkmençay Antlaşması gereğince Aras Nehri'nin kuzeyinde kalan Azerbaycan toprakları Ruslara bırakıldı.[39] Azerice, 17. yüzyıldan sonra kendi mecrasında gelişimine devam etmişti. Rus egemenliğinden sonra Osmanlı Türkçesi bölgesi ile olan irtibatların azalması ve zamanla bölgede oluşturulan devlet yapısı sonucunda yazı dili olarak Azerice "Azerbaycan Türkçesi" adıyla resmiyet kazandı.
Coğrafi dağılım
Azerice, Azerbaycan'da 11.250.000,[40] İran'da ise 25 ila 35 milyon kişi tarafından konuşulan bir dildir.[kaynak belirtilmeli] Irak Türkmenlerinin ağzı da Azericenin bir ağzıdır. Azerbaycan'da 1991 yılı itibarıyla Azericeye uyarlanan Latin alfabesi yeniden kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye'de Ardahan, Kars, Iğdır ve Ağrı[41] illerinde konuşulur. Erzurum, Artvin ve Bayburt illerinde konuşulan Türkçe ile de büyük benzerlikler taşır.
Ağızları
Azerbaycan arazisinde dört ağız vardır:[kaynak belirtilmeli]
Sesbilim
Özetle
Bakış açısı
Ünsüzler
İnce g [ɟ] sesi Rusça asıllı sözcüklerde Türkçedeki gibi telaffuz edilir. Diğer sözcüklerde ise ağız ve dil /y/ sesini telaffuz edecek şekilde açılarak /g/ denildiğinde telaffuz edilir. İnce k sesi Rusça asıllı sözcüklerde Türkçedeki gibi telaffuz edilir. Diğer sözcüklerde ise ağız ve dil /y/ sesini telaffuz edecek şekilde açılarak /k/ denildiğinde telaffuz edilir. Sözcük sonlarında ise konuşma dilinde çoğunlukla /y/ sesine döner: inəy "inek", görəy "görelim". Sözcükler ek aldığında da bu durum görülebilir: ürəydi "yürektir".
Ünlüler
Standart Azerice ünlüler: /i, y, ɯ, u, e, œ, o, æ, ɑ/. Azerice /æ/ sesi yazıda uluslararası literatürde schwa adı verilen ə harfi ile (Türkiye Türkolojisinde ä harfiyle) temsil edilmektedir. Bu ses ağız /a/ sesini telaffuz edecek şekilde açılarak /e/ denildiğinde telaffuz edilir. Diğer /e/ sesi ise yazıda e harfiyle temsil edilmektedir. Bu ses ağız /i/ sesini telaffuz edecek şekilde açılarak /e/ denildiğinde telaffuz edilir.
Alfabe
Özetle
Bakış açısı
Türk yazı tarihi mevcut bilgilerle Göktürk alfabesi ile başlasa da[43] Azericenin yazılmasına Arap alfabesinin bir varyantı ile başlanmıştır. Selçuklu ve Oğuzlar, 10. yüzyıldan başlayarak Arap alfabesine Türkçe için gerekli birkaç harfi ekleyerek (ç, p, j gibi) bu alfabeyi kullanmış ve bu alfabeyle değerli eserler yaratmışlardır.
Arap asıllı alfabe, Azericenin özünü ifade etmesi için mükemmel bir alfabe olmasa da 20. yüzyıl öncesine kadar bu alfabeden Azerbaycan bölgesinde genişçe yararlanılmış ve bu alfabeyle Azeri edebiyatında birçok eser kaleme alınmıştır.
Azerice için 1929 yılına dek Arap asıllı alfabe kullanılmıştır. 1929-1939 yılları arasında Latin asıllı alfabe, 1939-1991 yılları arasında Kiril alfabesi kullanımda olmuştur. 1991 yılından itibaren -52 sene aradan sonra- Latin kaynaklı alfabeye tekrar geçilmiştir.
İran'ın Azerbaycan bölgesi ve diğer yerlerde yaşayan Azeriler ise hâlâ Arap asıllı alfabe kullanmaktadır.
_uses_the_Arabic_script.jpg)
Alfabe değişiklikleri ve karşılıklar
| Arap Asıllı Alfabe (-1929[44]) İran |
Latin Asıllı Alfabe (1929-1939) Azerbaycan SSC |
Kiril Asıllı Alfabe (1939-1991) Azerbaycan SSC |
Latin Asıllı Alfabe (1992-) Azerbaycan Cumhuriyeti |
|---|---|---|---|
| ا,آ | A a | А а | A a |
| ﺏ | B b | Б б | B b |
| ﺝ | C c | Ҹ ҹ | C c |
| چ | Ç ç | Ч ч | Ç ç |
| ﺩ | D d | Д д | D d |
| E e | Е е | E e | |
| ﻉ, (کسره) | Ə ə | Ә ә | Ə ə |
| ﻑ | F f | Ф ф | F f |
| گ | G g | Ҝ ҝ | G g |
| ﻍ | Ƣ ƣ | Ғ ғ | Ğ ğ |
| ﺡ,ﻩ | H h | Һ һ | H h |
| ﺥ | X x | Х х | X x |
| Ь ь | Ы ы | I ı | |
| ی | I i | И и | İ i |
| ژ | Ƶ ƶ | Ж ж | J j |
| ﻙ | K k | К к | K k |
| ﻕ | Q q | Г г | Q q |
| ﻝ | L l | Л л | L l |
| ﻡ | M m | М м | M m |
| ﻥ | N n | Н н | N n |
| ﻭ | O o | О о | O o |
| Ɵ ɵ | Ө ө | Ö ö | |
| پ | P p | П п | P p |
| ﺭ | R r | Р р | R r |
| ﺙ,ﺱ,ﺹ | S s | С с | S s |
| ﺵ | Ş ş | Ш ш | Ş ş |
| ﺕ,ﻁ | T t | Т т | T t |
| ﻭ | U u | У у | U u |
| ﻭ | Y y | Ү ү | Ü ü |
| ﻭ | V v | В в | V v |
| ی | J j | Ј ј | Y y |
| ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ | Z z | З з | Z z |
Durum ekleri
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.