Tramwaje w Poznaniu

Tramwaje w Poznaniu (z gwary poznańskiej bimby, lp. – bimba) – system komunikacji tramwajowej działający w Poznaniu i należący do Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego działającego na zlecenie Zarządu Transportu Miejskiego w Poznaniu.

Tramwaje w Poznaniu

tramwaj
Solaris Tramino S105p przy ulicy Święty Marcin w centrum miasta
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Lokalizacja	Poznań
Organizator	Zarząd Transportu Miejskiego w Poznaniu
Operator	MPK Poznań
Liczba linii	dzienne: 18 nocne: 2 turystyczne: 3
Lata funkcjonowania	od 1880
Infrastruktura
Schemat przebiegu torowisk (2024)      Poznański Szybki Tramwaj      pozostałe czynne torowiska      torowiska w istniejących zajezdniach      torowiska planowane pojawiające się w miejskich koncepcjach      torowiska zlikwidowane
Długość sieci	174,173 km t. p. (2023)
Rozstaw szyn	1435 mm
Napięcie zasilania	600 V DC
Liczba zajezdni	3
Tabor
Liczba pojazdów	228
Strona internetowa

Obecnie system składa się z 18 linii dziennych, dwóch nocnych oraz dwóch linii turystycznych obsługiwanej przez historyczny tabor kursujący w weekendy od maja do października (linia 0). Tramwaje poruszają się po torach o rozstawie 1435 mm i łącznej długości torowiska 147,385 km toru pojedynczego.

Historia

XIX wiek

Pomysł budowy sieci tramwajowej w Poznaniu zrealizowało dwóch berlińskich przedsiębiorców: Otto Reymer i Otto Masch, którzy po otrzymaniu koncesji od miasta zainaugurowali 30 lipca przejazdy tramwaju konnego. Pierwsza regularna linia ruszyła 31 lipca 1880, przewożąca pasażerów spod Dworca Głównego przez ul. Święty Marcin, Rycerską (dziś Ratajczaka), pl. Wilhelmowski (dziś pl. Wolności) na Stary Rynek^[1]. W dość krótkim czasie trasę tę wydłużono prowadząc tory przez Butelską (dziś Woźna), Garbarami przez Chwaliszewo na Ostrów Tumski. Powstała też odnoga biegnąca przez ul. Wiktorii (dziś Gwarna i Mielżyńskiego), pl. Królewski (dziś pl. Cyryla Ratajskiego), Fryderykowską (dziś ul. 23 Lutego), Wilhelmowską (dziś Al. Marcinkowskiego), Seekta (dziś ul. Solna) następnie Wolnicą, Małymi Garbarami, Szewską, Szeroką (dziś Wielka) do Wielkich Garbar (dziś Garbary), gdzie łączyła się z linią główną.

Pomimo że w mieście było zapotrzebowanie na tego typu usługi, berlińczycy po kilku tygodniach znaleźli się na skraju bankructwa. Miało to związek z niefortunnym przebiegiem odnogi, a także brakiem napisów w języku polskim, co wywołało bojkot wśród Polaków. Zniechęceni przedsiębiorcy odsprzedali linię Poznańskiemu Towarzystwu Kolei Konnej (niem. Posener Pferde-Eisenbahn-Gesellschaft), które uzyskało monopol na rozbudowę i eksploatację miejskiej sieci tramwajowej. Wówczas tabor liczył 20 wagonów. Część z nich (tzw. letnie) nie posiadało obudowy ścian bocznych, a ławki usytuowano weń w poprzek, na całej długości wagonu. Po 1898 przebudowano m.in. te wagony na doczepne i kursowały one na liniach jeszcze do lat 20. XX wieku. Wycofano je dopiero z okazji Powszechnej Wystawy Krajowej^[2].

We wrześniu 1880 Towarzystwo wykupiło cześć terenów po starym dworcu kolejowym na Jeżycach, gdzie powstała zajezdnia, która działała do 28 grudnia 2010. W 1896 powstały kolejne dwie trasy: pierwsza biegnąca od Starego Rynku przez ul. Wrocławską, pl. Piotra (dziś pl. Wiosny Ludów), Półwiejską do nieistniejącej dzisiaj Bramy Wildeckiej oraz druga od zajezdni przez Zwierzyniecką, Jadwigi (dziś Kraszewskiego) do rynku Jeżyckiego, po roku przedłużona przez ul. Wielką Berlińską (dziś Dąbrowskiego) do fabryk chemicznych przy ul. Polnej. Obie trasy budowano już z cięższych szyn, planując ruch tramwajów elektrycznych.

6 marca 1898 tramwaj konny zastąpiony został tramwajem elektrycznym. Kursowały wówczas trzy linie:

• oznaczona kolorem białym – po trasie starego tramwaju konnego od Dworca Głównego przez Stary Rynek na Ostrów Tumski
• oznaczona kolorem czerwonym – z Rynku Jeżyckiego ul. Jadwigi (dziś. ul. Kraszewskiego), Zwierzyniecką, św. Marcinem i starą trasą tramwaju konnego, a od Starego Rynku do Bramy Wildeckiej,
• oznaczona kolorem żółtym – z Dworca Głównego, trasą identyczną jak „biała”, ale tylko do skrzyżowania ul. Wielkiej i Wielkich Garbar.

W ciągu następnego miesiąca uruchomiono czwartą linię:

• oznaczoną kolorem zielonym – ze Starego Rynku, św. Marcinem i nową trasą do wsi Górczyn (dzisiejsze skrzyżowanie ul. Głogowskiej i Kosynierskiej).

Ceny za pierwsze przejazdy wynosiły 10 bądź 20 fenigów, a po godzinie 23:00 należało uiścić podwójną opłatę.

W 1899 położono drugi tor na Starym Rynku i Wielkiej Berlińskiej (obecnie ul. Dąbrowskiego).

Początek XX wieku

Przed I wojną światową rozbudowano sieć linii, która teraz docierała także na Garbary (do Rzeźni Miejskiej, od 1900^[3]), na pl. Sapieżyński (dziś pl. Wielkopolski) do Bramy Dębińskiej (obecnie skrzyżowanie Strzeleckiej i Krakowskiej), Śródkę, Sołacz i Dębiec (do dzisiejszej fabryki Cegielskiego), ulicą Grunwaldzką do ulicy Ułańskiej. Zwiększyła się również liczba torów w śródmieściu. Powstały nowe trasy przez wiadukty nad torami kolejowymi: Most Teatralny i Most Dworcowy. W dwudziestoleciu międzywojennym tramwaj zaczął docierać na Golęcin, Dębiec (przedłużenie trasy), Dębinę (do kąpieliska warciańskiego), Ogrody, Grunwald i Winiary, jednocześnie zlikwidowano część linii na wąskich uliczkach Starego Miasta. Nie udało się wybudować linii do Głównej, gdzie wprowadzono w 1930 r. komunikację trolejbusową^[4].

W czasie II wojny światowej, podczas stoczonych walk o Poznań, większość taboru i część infrastruktury została zniszczona.

Lata po II wojnie światowej

Stary bilet komunikacji miejskiej, ok. 1986

Tramwaj typu Konstal N w składzie trzywagonowym przy ulicy Roosevelta w listopadzie 1989 roku

Od razu po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do odbudowy sieci. Pracami kierował inż. Zygmunt Rybicki^[5]. Pierwszy tramwaj ruszył 4 marca 1945 ulicą Głogowską na odcinku od ul. Palacza do Parku Wilsona. Do końca listopada 1945 udrożniono znaczną część głównych szlaków, a w kwietniu 1946 wznowiono większość przedwojennych połączeń^[6], poza tymi na prawym brzegu Warty i uliczkach Starego Miasta na wschód od Rynku. Wówczas powstała nowa trasa do Garbar omijająca Stary Rynek od południa, przez pl. Bernardyński. W latach 1949–1950 wybudowano linię do cmentarza junikowskiego^[6]. Na prawy brzeg Warty tramwaje powróciły w 1952, po oddaniu do użytku nowego mostu Juliana Marchlewskiego (dziś Królowej Jadwigi). W 1948 powstała zajezdnia Madalińskiego^[7].

W latach 1953–1991^[8] i ponownie od 1997 roku^[9] kursuje nocny tramwaj; obecnie jest to linia nr 201.

W kolejnych latach wybudowano nowe trasy pozwalające na szybkie przemieszczanie się pomiędzy dzielnicami z pominięciem centrum:

• 1955–1957 w ul. Marchlewskiego (dziś ul. Królowej Jadwigi) i most Marchlewskiego (dziś Most Królowej Jadwigi) na Rataje (w 1955 tramwaje wycofano ze Starego Rynku^[7]),
• 1957–1964 w ul. Pułaskiego, Winogrady i Przełajową do pętli „Wilczak” z odgałęzieniem do ul. Serbskiej (1974),
• 1968–1973 w ul. Przybyszewskiego, Reymonta i Hetmańską,
• 1974–1977 od pl. Wielkopolskiego przez ul. Małe Garbary, Estkowskiego do ronda Śródka,
• 1979 na Chartowo, do pętli „Osiedle Lecha”, tzw. Trasa Kórnicka (otwarta 23 lutego 1979),
• 1983–1985 od os. Lecha przez ul. Jedności Słowiańskiej (dziś Chartowo i Żegrze) do ul. Hetmańskiej,

oraz linie peryferyjne:

• 1949–1950 do Cmentarza Komunalnego na Junikowie,
• 1955 z Rataj na Starołękę do fabryki Stomil, w 1967 przedłużoną do stacji kolejowej Poznań Starołęka,
• 1959 do Zawad przez Śródkę z odgałęzieniem do os. Warszawskiego, i w 1974 do Miłostowa,
• 1980 z Winiar prawie do ul. Lechickiej (pętla „Piątkowska”)^[7].

W 1951 do Poznania przybyło pierwszych 30 wagonów silnikowych typu N ze Stoczni Północnej w Gdańsku oraz 20 doczepnych typu ND z Sanockiej Fabryki Wagonów „Sanowag” . Potem przychodziły wagony z Konstalu Chorzów: w 1952 dziesięć doczepnych, w 1953 dziesięć silnikowych, w 1955 po pięć silnikowych i doczepnych, a w 1956 cztery silnikowe i siedem doczepnych. W 1957 Poznań otrzymał trzy wagony silnikowe 4N oraz pięć doczepnych 4ND. Kolejne dostawy tych typów nastąpiły w: 1958 (12 silnikowych i 15 doczepnych), 1959 (17 silnikowych i 7 doczepnych), 1960 (po 12 obu), 1961 (3 silnikowe i 7 doczepnych) oraz 1962 (5 silnikowych). Do 1954 tabor malowano na kolor kremowo-zielony, a potem, w ramach centralnego ujednolicenia, na kremowo-czerwono (do pierwotnego malowania powrócono w 1957). W latach 1964–1969 z Warszawy do Poznania przywieziono 50 wagonów silnikowych i 93 doczepne typu N pochodzące z lat 1949–1961. Od 1969 do 1970, również z Warszawy, przybyło dziewięć przegubowców skonstruowanych w latach 1962–1963 z wozów typu N i ND (zezłomowano je już w latach 1971–1973). Począwszy od 1961 wagony typu N i 4N modernizowano, przebudowując je na jednokierunkowe i unowocześniając ich wnętrza. Od 1963 datowały się próby zastosowania mechanizmów elektrycznego zamykania drzwi, które na szerszą skalę rozpoczęto montować od 1965 (4N i 4ND), a w latach późniejszych także w N i ND. Cały proces zakończono w 1976^[10].

W 1971 wycofano pierwszy wagon silnikowy typu N, a w 1977 wszystkie nie poddane modernizacji doczepy generacji ND. W 1980 MPK Poznań dysponowało 125 sztukami wagonów silnikowych i 145 doczepnych typu N. W 1990 było to już odpowiednio: 57 i 49 sztuk. W 1990 zaprzestano eksploatowania trójskładów typu N+ND+ND, a w do końca 1992 zaprzestano użytkowania generacji N w ogóle (w ostatnich miesiącach wagony te obsadzone były na liniach 7 i 8, tylko w szczytach komunikacyjnych w liczbie jedenastu pociągów dwuwagonowych^[11])^[10]. Od 1 stycznia 1993 pozostawały jedynie w rezerwie, na wypadek awarii. Na stanie ewidencyjnym pozostało w tym czasie 36 wagonów (po osiemnaście doczepnych i silnikowych)^[11]. W 2001 w przedsiębiorstwie było 21 wagonów silnikowych tej serii (w większości roboczych) i 4 doczepne^[10].

W latach 70. XX wieku przybyło do miasta osiem wagonów typu 102N (numery 1-8) oraz 65 sztuk typu 102Na (numery 9-73)^[12]. W 1975 wprowadzono natomiast wagony typu 105N. W latach 1974–1980 wybudowano zajezdnię Forteczna^[7].

Borykające się z niedoborem taborowym miasto w latach 1991–1995 otrzymało w darze wagony typu Beijnes 1G i 2G^[13] z Holandii. Przewozu pierwszych trzech (lipiec 1991)^[14] podjęło się niderlandzkie przedsiębiorstwo Kowlist^[15]. Łącznie sprowadzono 20 sztuk, z czego do służby liniowej trafiło jedynie 17. W 2003 dokupiono kolejne 12 wagonów 3G zastępując nimi wyeksploatowane 1G oraz 2G. Obsługiwały głównie linie nr: 3, 7, 9, 11 i 18. Tramwaje te do 28 grudnia 2010 stacjonowały w zajezdni przy ul. Gajowej na Jeżycach, a w momencie zamknięcia tej zajezdni przeniesiono je do zajezdni tramwajowej przy ulicy Madalińskiego, w której stacjonowały także poznańskie Düwagi GT6 oraz Düwagi GT8. 4 czerwca 2011^[16] roku Poznań oficjalnie pożegnał serię. W Poznaniu pozostał jeden egzemplarz Beijnes 3G o numerze #805, który w dniu 29 stycznia 2013 roku został przekwalifikowany na tramwaj zabytkowy^[17].

Niedobory taborowe były również przyczyną sprowadzenia do miasta z Niemiec wagonów typu Düwag GT6 i Düwag GT8, w Poznaniu nazywanych helmutami. Pierwsza ich dostawa pojawiła się w mieście w końcu 1996 i obejmowała pięć wagonów GT8 i jeden GT6. Wyprodukowała je fabryka Düwag w Düsseldorfie w latach 1957–1959. Otrzymały poznańskie numery 650-654 (GT8) oraz 600 (GT6). Skierowano je do obsługi nowo otwartego PST^[18]. Pierwsze wagony tych typów skreślono z inwentarza w 1998 (numery 600 i 606), a ostatnie w 2019 (numery 668, 669, 670, 683, 685, 687, 688, 689, 690, 691, 692, 693, 694, 695, 696, 697, 698, 699, 701, 703, 704, 705, 706, 707, 708, 709, 711, 712, 713 oraz 901). Ostatni skreślony ze stanu pojazdów liniowych w 2013 wagon GT8 numer 655 pełni funkcję stacjonarnej kawiarni przy rondzie Rataje^[19].

Dostawy tramwajów z demobilu wpłynęły na wycofywanie starszego taboru produkcji polskiej. Od początku lat 90. XX wieku do kasacji zaczęto kierować tramwaje typu 102N i 102Na. W 2003 w ruchu liniowym (na linii 4) pozostawały tylko trzy egzemplarze o numerach: 5, 66 i 71^[20].

Historia najnowsza

Tablica przystankowa rozkładu jazdy poznańskich tramwajów sprzed 1989 roku na przystanku Wrzoska

W 1991 zlikwidowano linie tramwajowe nocne, zastępując je autobusowymi^[7]. Tego samego roku oddano pierwszy w Poznaniu odcinek torowiska złożonego z ciężkich szyn kolejowych i podkładów strunobetonowych (ul. Przybyszewskiego od Dąbrowskiego do Bukowskiej – 1300 metrów)^[21]. Rewolucją w transporcie miejskim było oddanie do użytku w 1997 liczącego 6,1 km odcinka Poznańskiego Szybkiego Tramwaju, nazywanego potocznie przez poznaniaków „Pestką”. Obecnie trwa wiele inwestycji związanych z modernizacją i rozbudową sieci, gdyż według planu zagospodarowania przestrzennego z 1994 tramwaj ma stanowić podstawę komunikacji w mieście.

Po nieudanych próbach organizowania przetargu wraz z innymi miastami, Poznań ogłosił własny przetarg na zakup nowych tramwajów, który rozstrzygnięto 7 grudnia 2001. Wygrał go koncern Siemens z modelem Combino. Pierwszy wagon tego typu dotarł do zajezdni przy ul. Głogowskiej 3 grudnia 2003 o godzinie 22:49. Zajezdnia została wcześniej zmodernizowana pod tym kątem. Pierwszym motorniczym był Wojciech Grabowski^[22].

Tatra RT6N1 na estakadzie ponad Bogdanką, linia PST (2005)

Wjazd do tunelu os. Lecha – Franowo od strony osiedla Lecha (2012)

W kwietniu 2003 miasto dysponowało 317 tramwajami obsługującymi 17 linii o całkowitej długości 201 km^[23]. W 2003 poznańskie tramwaje przejechały łącznie 10.405.035 km^[24]. 14 sierpnia 2007 otwarto drugi odcinek (jeśli przyjąć, że pierwszym jest odcinek od ul. Jana Pawła II do pętli na os. Lecha) trasy na Franowo łączący plac Wiosny Ludów przez ul. Podgórną, Dowbora Muśnickiego, Mostową, Most św. Rocha i Kórnicką z ul. Jana Pawła II.

W 2011 roku MPK podjęło decyzję o sprzedaży 40 tramwajów 105N (zmodernizowanych do standardu Konstal 105Na)^[25] z powodu braku miejsc w zajezdniach na ten typ tramwajów. Ponadto zostało zakupionych 45 Solarisów Tramino i 7 Moderusów Beta^[26].

11 sierpnia 2012 otwarto ostatni odcinek trasy na Franowo, łączący rejon dawnej pętli na os. Lecha z nową pętlą na Franowie. Część trasy na Franowo biegnie w tunelu^[27]. 1 września 2013 otwarto odcinek przedłużający trasę PST przez Dworzec Zachodni do ul. Głogowskiej. Oddano do użytku także pętlę przy dawnym peronie 7 Dworca Zachodniego^[28].

7 maja 2014 rozpoczęła działalność nowo wybudowana zajezdnia tramwajowa na Franowie^[29], umożliwiającej stacjonowanie do 100 tramwajów o długości 35 metrów^[30]. Od tego momentu sukcesywnie przenoszono tramwaje ówcześnie stacjonujące na zajezdni Madalińskiego^[31]. Ostatni pojazd taboru liniowego zmienił lokalizację 14 grudnia 2014, tym samym stając się miejscem nocowania wyłącznie wagonów historycznych^[32][33].

15 listopada 2018 podpisano umowę z konsorcjum firm Gulermak i Mosty Łódź na budowę nowej trasy tramwajowej do Naramowic^[34].

11 lipca 2019 podpisano umowę z konsorcjum firm Tor-Mel Sp. z o.o. oraz Terlan Sp. z o.o. na budowę trasy tramwajowej na ul. Unii Lubelskiej wraz z pętlą przy ulicy Falistej^[35]. Nowy odcinek łączący Rondo Żegrze z osiedlem przy ulicy Unii Lubelskiej oddano do użytku 1 września 2020^[36].

Otwarty pierwszy fragment trasy tramwajowej na Naramowice (22 sierpnia 2021)

21 sierpnia 2021 roku o godzinie 4:34 tramwaje rozpoczęły kursowanie na pierwszym etapie trasy tramwajowej na Naramowice^[37]. Poza stałą linią nr 3, wydłużoną z pętli Wilczak^[38], w weekend 21 i 22 sierpnia 2021 r. po nowej trasie kursowała linia specjalna nr 33 relacji Rynek Jeżycki – Most Teatralny – Włodarska^[39]. 22 stycznia 2022 pierwszy testowy tramwaj na tej trasie dotarł do nowego wiaduktu nad ulicą Lechicką^[40].

23 kwietnia 2022 roku, o godzinie 4:52 pierwszy tramwaj dotarł na przystanek Błażeja tym samym rozpoczynając liniową obsługę trasy tramwajowej na Naramowice. Jako pierwszy przyjechał pojazd Moderus Gamma o numerze bocznym 932, obsługujący linię tramwajową nr 10 (na brygadzie nr 7)^[41].

13 maja 2023 roku oddano do użytku będący w remoncie od 1 sierpnia 2022 roku odcinek Poznańskiego Szybkiego Tramwaju między przystankami Słowiańska a Osiedle Sobieskiego^[42], trasy tramwajowe przez Most Teatralny, ulice Fredry i Mielżyńskiego do placu Cyryla Ratajskiego^[42] oraz na ulicy Święty Marcin od skrzyżowania z ulicą Towarową do ulicy Ratajczaka^[42]. 13 maja 2023 r. wprowadzono nową linię turystyczną, oznaczoną numerem 20^[43]. Kursuje ona w soboty oraz inne dni wolne, nie będące świętami. Do jej obsługi wyznaczono tramwaje: Konstal 102N, Konstal 102Na, Konstal 105N, Düwag GT6 oraz Düwag GT8^[44]. Natomiast kursy w ramach linii nr 0 są realizowane w niedziele i święta, wyłącznie przez wagony z rodziny Konstal N oraz KSW^[44].

Infrastruktura

Torowiska

Długość sieci torowisk w Poznaniu na 2015 rok wynosi 147,385 km toru pojedynczego^[45].

Torowiska nieużywane/używane okazjonalnie

Tory przy ulicy Towarowej (październik 2010)

• łuk z Górnej Wildy w zachodnią część Królowej Jadwigi,
• łuk z Wierzbięcic we wschodnią część Królowej Jadwigi,
• łuk z Kraszewskiego we wschodnią część Dąbrowskiego,
• łuk z Dąbrowskiego w północną część Roosevelta,
• łuk z Przybyszewskiego we wschodnią część Dąbrowskiego,
• łuki na Rondzie Nowaka-Jeziorańskiego z Przybyszewskiego na wschód i zachód w Grunwaldzką i z Reymonta w Grunwaldzką na wschód,
• łuki z zachodniej części Hetmańskiej na północ i południe w Głogowską oraz ze wschodniej części Hetmańskiej w południową część Głogowskiej,
• tory ze Zwierzynieckiej do zajezdni przy Gajowej,
• łuki ze Zwierzynieckiej w północną i południową część Roosevelta,
• łuk ze Św. Marcina w północną część Roosevelta,
• ślepy tor na pętli na Miłostowie,
• łuk z Wyszyńskiego w Podwale,
• łuk ze Strzeleckiej we wschodnią część Królowej Jadwigi,
• łuk ze Starołęckiej w zachodnią część Hetmańskiej,
• łuk z Zamenhofa we wschodnią część Hetmańskiej.

Odcięte od sieci, bez sieci trakcyjnej

Torowisko przy ulicy Sczanieckiej (wrzesień 2011)

W nawiasach podano daty likwidacji torowisk.

• ul. Dziekańska (katedra),
• ul. Sczanieckiej i Bogusławskiego (zlikwidowane w 1935^[46], ponownie włączone w 1965^[47], zlikwidowane 1973^[48]),
• ul. Dworcowa, pod asfaltem (1970^[46]),
• ul. Zielona (fragment),
• torowisko na terenie byłej zajezdni Gajowa,
• tory odstawcze przy pętli Budziszyńska,

Torowiska zlikwidowane

W nawiasach podano daty likwidacji torowisk.

• przejazd przez Rondo Rataje na wprost w ciągu ul. Krzywoustego – ostatnie fragmenty torowiska zlikwidowane w lipcu 2021 roku,
• mijanka końcowa przy ulicy Krzywoustego przy Rondzie Rataje (zachowana pod ziemią, ostatecznie zlikwidowana w październiku 2020 roku podczas przebudowy Ronda Rataje),
• ul. św. Marcin – ostatni zachowany odcinek od ul. Ratajczaka do al. Marcinkowskiego zlikwidowano latem 2021 roku; ruch odbywa się torem północnym, którym pierwotnie tramwaje jeździły w drugą stronę,
• ul. Garbary (1977^[49]),
• ul. Zielona (1977^[49]),
• ul. Chwaliszewo (trasa zniszczona w czasie wojny),
• plac Bernardyński,
• Stary Rynek (torowisko funkcjonujące w latach 1880–1955^[50]),
• ul. Paderewskiego (trasę zamknięto w 1955^[51], torowisko zlikwidowano w 1993 roku),
• ul. Franciszka Ratajczaka (dawniej Rycerska)
• ul. Wroniecka (trasa zniszczona w czasie wojny),
• ul. Wielka (trasa zniszczona w czasie wojny),
• ul. Wodna (trasa zniszczona w czasie wojny),
• ul. Wrocławska,
• ul. Półwiejska (1970^[48]),
• Droga Dębińska (1974^[48]),
• ul. Polna (1963^[47]),
• ul. Wojska Polskiego (1974^[48]),
• skręt z południowej części ul. 28 Czerwca 1956 w ul. Pamiątkową (2014),
• skręt z nieczynnej zajezdni Madalińskiego we wschodnią część ul. Hetmańskiej (2014).

Skrzyżowania z torami kolejowymi

Odcięty tor kolejowy dawnej Średzkiej Kolei Powiatowej, który przecinając ulicę Starołęcką prowadził do zakładów Stomil-Poznań i Polleny-Lechii (2014)

Miejsce	Stan	Położenie geograficzne
Trasa Kórnicka[a]	Zlikwidowane w pierwszej połowie lat 90. XX wieku	52°23′33″N 16°58′14″E
ul. Warszawska[b]	Zlikwidowane	52°24′32″N 16°57′47″E
ul. Starołęcka	Zlikwidowane	52°22′25″N 16°56′14″E
ul. Głogowska	Zlikwidowane 28 lipca 2012, w trakcie budowy przedłużenia trasy PST	52°24′03″N 16°54′26″E
Zajezdnia przy ul. Fortecznej[c]	Istnieje, obecnie nie jest użytkowane	52°22′02″N 16°56′01″E

Zajezdnie

Zabytkowa hala główna nieczynnej zajezdni przy ul. Gajowej (kwiecień 2006)

Wnętrze hali zajezdni przy ul. Głogowskiej (luty 2007)

Zajezdnia przy ulicy Fortecznej (2014)

Eksploatowane

• Zajezdnia przy ulicy Głogowskiej

Tabor stacjonujący na zajezdni: Konstal 105Na, 105NaD, (105N-HF07), Siemens Combino, Moderus Beta MF20AC, Moderus Beta MF22ACBD
Linie obsługiwane przez zajezdnię (stan na rok 2023): 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19
Zajezdnia przy ulicy Głogowskiej jest drugą (po zajezdni Franowo) największą zajezdnią w Poznaniu. Wybudowana w roku 1907 przeszła modernizację w latach 1998–2000 w celu dostosowania jej do obsługi tramwajów niskopodłogowych.

• Zajezdnia przy ulicy Madalińskiego na Wildzie (zamknięta 14.12.2014)

Tabor stacjonujący na zajezdni: Beijnes 3G, Düwag GT6, Konstal 105N, Konstal N, ND, Stocznia Gdańska N, Konstal 4N, 4ND, Sanocka F.W. ND, KSW, Herbrand B3/H0, Carl Weyer typ WD (pozostałe historyczne wagony stacjonują w firmie Modertrans Poznań).
Wybudowana w latach 1947–1955. Jest zajezdnią historyczną w której stacjonują tylko zabytkowe tramwaje, powstanie w niej muzeum komunikacji miejskiej w Poznaniu.

• Zajezdnia przy ulicy Fortecznej na Starołęce

Tabor stacjonujący na zajezdni: Konstal 102N, Konstal 102Na, Konstal 105Na, 105NaD i pochodne (Moderus Alfa, 105N-HF07), Tatra RT6 MF06 AC, Moderus Beta MF 02 AC.
Linie obsługiwane przez zajezdnię (stan na rok 2023): 1, 5, 6, 7, 8, 11, 12, 14, 18.
Zajezdnię oddano do użytku w roku 1980.

• Zajezdnia tramwajowa przy ulicy Szwajcarskiej (Franowo)

Tabor stacjonujący na zajezdni: Moderus Gamma, Solaris Tramino, Düwag GT8ZR.
Linie obsługiwane przez zajezdnię (stan na rok 2023): 1, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 18, 98.
Na początku października 2012 r. oddano do użytku halę postojową na 100 tramwajów. W pierwszej kolejności skierowano tam wagony z wydziału S2, które do tej pory nocowały na pętlach Wilczak i Dębiec. Od 5 listopada 2012 r. stacjonują tutaj również wagony z wydziału S1, które do tej pory nocowały na torach odstawczych przy ulicy Budziszyńskiej. Zajezdnia została oficjalnie otwarta 11 maja 2014^[52].

Nieczynne/zlikwidowane

• Zajezdnia przy ul. Gajowej na Jeżycach. Zajezdnia została oddana do użytku w roku 1880. W dniu 28 grudnia 2010 r. zajezdnia zakończyła swoje funkcjonowanie.
• Z powodu braku miejsc postojowych w zajezdniach przy ul. Głogowskiej i Madalińskiego niektóre tramwaje nocowały na torach odstawczych przy ulicy Budziszyńskiej. Powstały one w latach 80. XX wieku (1982 – 14 sierpnia 1985)^[53] (we wcześniejszym okresie tramwaje stały przy ulicach Przybyszewskiego, Towarowej, Zwierzynieckiej, Krzywoustego czy na pętli starołęckiej, co było przyczyną ich dewastacji). Razem na terenie obiektu powstało 15 torów przelotowych i jeden ślepy, wybudowany w sposób prowizoryczny w roku 2004. Tory przelotowe były zelektryfikowane^[54]. Według pierwotnych założeń tory miały mieścić 75 wozów tramwajowych^[55]. W związku z oddaniem do użytku hali postojowej zajezdni na Franowie 4 listopada 2012 MPK Poznań ostatecznie zaprzestało ich eksploatacji^[56], po czym odłączono napięcie w sieci trakcyjnej. Sieć trakcyjna nad torami została zdemontowana podczas przebudowy ul. Grunwaldzkiej w latach 2012–2013. W tym samym okresie zlikwidowano połączenie z torowiskiem w ulicy.
• Do lat osiemdziesiątych XX w. tory odstawcze znajdowały się także w pasie rozdziału ul. Bolesława Krzywoustego (od Ronda Rataje do ul. Pleszewskiej).
• W latach 1959–1974 istniał Wydział Torów MPK przy ulicy Bielniki, tor dojazdowy był w ulicy Bema który pozostał czynny po likwidacji trasy na Łęgi Dębińskie^[57]

Pętle

Pętle tramwajowe

Pętla Połabska (2015)

Pętla Osiedle Jana III Sobieskiego (2006)

Trójkąt torowy przy grupie przystanków tramwajowych Rynek Jeżycki (2006)

Pętla Plac Wielkopolski (2018)

Nieistniejąca już pętla Osiedle Lecha (2000)

Nieistniejąca już pętla na Golęcinie; zdjęcie z lat 1972–1973

Pętle używane liniowo

Nazwa pętli/miejsce	Numery linii	Położenie geograficzne	Uwagi
Budziszyńska	6	52°23′17,88″N 16°50′51,35″E	W sąsiedztwie pętli nieczynne tory odstawcze
Dębiec PKM	2, 9, 10, 19[d]	52°22′21,91″N 16°54′12,39″E	Pętla między ulicami 28 Czerwca i Opolską
Franowo	1, 16, 18, 202	52°22′54″N 17°00′03″E	W bezpośrednim sąsiedztwie zajezdni tramwajowej WS2 Franowo
Górczyn PKM	5, 14, 17	52°22′52,22″N 16°52′49,69″E	• W pobliżu stacji kolejowej Poznań Górczyn; węzeł przesiadkowy (autobusy) • do 31 sierpnia 2021 r. nosiła nazwę Górczyn[58]
Junikowo	1, 13, 15	52°23′00,21″N 16°50′02,13″E	W bezpośrednim sąsiedztwie Cmentarza Komunalnego Junikowo
Miłostowo	6, 8	52°24′35,85″N 17°00′10,31″E	W pobliżu Cmentarza Komunalnego Miłostowo
Ogrody	2, 7, 8, 18	52°25′00,40″N 16°52′59,73″E	Pętla położona przy placu Waryńskiego; węzeł przesiadkowy (autobusy)
Os. Sobieskiego	12, 14, 15, 16, 201, 202	52°27′51,00″N 16°55′01,84″E	Pętla rozpoczęła ponowne funkcjonowanie 13 maja 2023, po zakończonym remoncie PST.
Piątkowska	9, 11	52°26′30,08″N 16°54′40,92″E	• Pętla położona między ulicami Piątkowska a Wincentego Witosa; • W pobliżu Ronda Obornickiego
Połabska	7, 19	52°26′05,73″N 16°55′54,06″E	Poprzednie nazwy: Serbska
Starołęka PKM	12, 13, 17	52°22′05,84″N 16°55′55,16″E	W bezpośrednim sąsiedztwie zajezdni tramwajowej WS3 Forteczna
Unii Lubelskiej	3, 11, 201	52°22′19,74″N 16°56′58,88″E	• Znajduje się w okolicy ulicy Falistej (Starołęka Mała) • węzeł przesiadkowy (autobusy)
Błażeja	3, 10	52°26′09,6″N 16°56′49,3″E	• Krańcówka I etapu trasy na Naramowice. • Obsługiwana wyłącznie przez pojazdy dwukierunkowe (ślepe zakończenie torów)
Zawady	5	52°24′48,24″N 16°57′28,55″E	Pętla położona w pobliżu wiaduktu linii kolejowej nr 3 nad ulicą Podwale
Plac Wielkopolski	-	52.25'37,1"N 16.55'53,8"E	Pętla ułożona bezpośrednio na placu Wielkopolskim, używana w trakcie remontów.

Pętle używane okazjonalnie

Nazwa pętli/miejsce	Położenie geograficzne	Uwagi
al. Marcinkowskiego	52°24′26,06″N 16°55′43,85″E	Pętla uliczna.
Dworzec Zachodni	52°23′57,59″N 16°54′33,44″E	Południowa pętla PST.
Wilczak	52°25′38,48″N 16°56′46,36″E	Wyłączona z użytku liniowego po oddaniu trasy na Naramowice.
Plac Wielkopolski	52°24′37,1″N 16°55′53,8″E	Pętla tramwajowa wokół targowiska na Pl. Wielkopolskim
Starołęka Mała	52°22′34,9″N 16°56′25,7″E	Pętla używana tylko w sytuacjach awaryjnych.

Pętle nieistniejące

• Bolkowicka – zastąpiona przez pętlę Budziszyńska
• Droga Dębińska (przystanek Łęgi Dębińskie) – nieistniejąca mijanka końcowa i tory odstawcze w okolicy kąpieliska warciańskiego, w 1959 likwidacja przewozów pasażerskich, w 1974 likwidacja torowiska
• Dworzec Główny PKP – zlikwidowana w 1970 r.
• Ostrów Tumski (mijanka) – zachowany krótki odcinek torów
• Garbary/Północna
• Garbary/Woźna
• Polna (na Jeżycach)
• Rondo Rataje (od 1952 r. mijanka końcowa dla pierwszej linii przeprowadzonej na prawy brzeg Warty, na przełomie lat 70. i 80. wykorzystywana jako tory odstawcze – „zajezdnia nocna”) zlikwidowana w latach 90.
• Osiedle Lecha – rozebrana po wybudowaniu trasy tramwajowej w tunelu na Franowo w 2012 roku
• Sczanieckiej/Bogusławskiego na Łazarzu – zachowany trójkąt do zawracania, odcięty od reszty sieci tramwajowej w roku 1973
• Os. Warszawskie – zlikwidowana w 1974 r. po przedłużeniu trasy do Miłostowa
• Plac Spiski – zlikwidowana po przedłużeniu trasy do ul. Wołyńskiej w 1924 r.
• Małopolska/Wołyńska – zlikwidowana po przedłużeniu trasy do Bonina, zachowana poczekalnia tramwajowa
• Winiary (przy kościele św. Stanisława Kostki) – zlikwidowana po przedłużeniu trasy do ul. Obornickiej (dzisiejszej Piątkowskiej)
• Golęcin (przy CSWLąd) – zlikwidowana w 1974 roku, z nieznanych powodów^[59]
• Madalińskiego / Pamiątkowa (uliczna, przez Zajezdnię Madalińskiego)

Linie tramwajowe

W Poznaniu funkcjonują w zasadniczym układzie: osiemnaście linii zwykłych, trzy turystyczne oraz dwie nocne.

Linie turystyczne

Numer linii	Schemat	Pętla początkowa	Pętla końcowa	Długość linii	Średni czas przejazdu	Liczba przystanków	Tramwaje kursujące	Uwagi
		Stare Zoo	Stare Zoo	b.d	b.d	b.d	Bergische Stahlindustrie Carl Weyer	Linia uruchamiana po wcześniejszym ogłoszeniu
		Stare Zoo	Stare Zoo	b.d.	39/49 min	13	Fuchs KSW Konstal N+ND Sanok ND	Linia kursuje od końca kwietnia do końca września, tylko w weekendy. W latach 1988–1992 funkcjonowała linia dzienna o tym numerze która była linią okólną[60]
		Stare ZOO	Stare ZOO	b.d.	33 min	18	Konstal 102N Konstal 102Na Konstal 105N Duewag GT6 Duewag GT8	Inauguracyjne kursy odbyły się 13 maja 2023 roku. Linia kursuje do końca września, tylko w soboty oraz inne dni wolne nie będące świętami. Dawniej funkcjonowała linia dzienna o tym numerze.

Linie dzienne i wspomagające^[61]

Numer linii	Schemat	Pętla początkowa	Pętla końcowa	Długość linii	Średni czas przejazdu	Liczba przystanków	Tramwaje kursujące	Uwagi
		Junikowo	Franowo	b.d.	37 min.	31/32	Konstal 105Na Moderus Alfa Moderus Gamma (w tym LF 01 AC)
	Przebieg linii: JUNIKOWO - Grunwaldzka - Reymonta - Hetmańska - Żegrze - Chartowo - Piaśnicka - Szwajcarska - FRANOWO
		Ogrody	Dębiec PKM	b.d.	34 min.	22/23	Konstal 105Na Moderus Alfa Moderus Beta Siemens Combino
	Przebieg linii: OGRODY - Kraszewskiego - Zwierzyniecka - Święty Marcin - Aleje Marcinkowskiego - Strzelecka - Królowej Jadwigi - Górna Wilda - 28 Czerwca 1956 r. - DĘBIEC PKM
		Unii Lubelskiej	Błażeja	b.d.	44 min.	36/37	Moderus Gamma Moderus Beta	Linia obsługiwana jedynie taborem dwukierunkowym, z powodu krańcówki Błażeja.
	Przebieg linii: BŁAŻEJA - Naramowicka - Przełajowa - Winogrady - Pułaskiego - Roosevelta - Święty Marcin - Aleje Marcinkowskiego - Podgórna - pl. Bernardyński - Mostowa - Kórnicka - Warczygłowy - Trasa Kórnicka - Chartowo - Żegrze - Unii Lubelskiej - UNII LUBELSKIEJ
		Górczyn PKM	Zawady	b.d.	31 min.	22	Konstal 105Na Moderus Alfa Solaris Tramino Moderus Gamma
	Przebieg linii: GÓRCZYN PKM - Matyi - Towarowa - Święty Marcin - Aleje Marcinkowskiego - Podgórna - pl. Bernardyński - Mostowa - Kórnicka - Jana Pawła II - Podwale - ZAWADY
		Miłostowo	Budziszyńska	b.d.	37 min.	30	Konstal 105Na Moderus Alfa Solaris Tramino Moderus Gamma
	Przebieg linii: MIŁOSTOWO - Warszawska - Jana Pawła II - Krzywoustego - Królowej Jadwigi - Matyi - Roosevelta - Bukowska - Grunwaldzka - BUDZISZYŃSKA
		Połabska	Ogrody	17,7 km	55 min.	37/38	Konstal 105Na Moderus Alfa Moderus Beta Moderus Gamma
	Przebieg linii: POŁABSKA - Aleje Solidarności - Murawa - Winogrady - Pułaskiego - Fredry - pl. Ratajskiego - pl. Wielkopolski - Małe Garbary - Wyszyńskiego - Jana Pawła II - Zamenhofa - Hetmańska - Reymonta - Przybyszewskiego - Dąbrowskiego - OGRODY
		Ogrody	Miłostowo	b.d.	27 min.	18	Konstal 105Na Moderus Alfa Moderus Beta Moderus Gamma
	Przebieg linii: OGRODY - Dąbrowskiego - Fredry - pl. Ratajskiego - pl. Wielkopolski - Małe Garbary - Wyszyńskiego - Warszawska - MIŁOSTOWO
		Dębiec PKM	Piątkowska	b.d.	38 min.	27/28	Düwag GT8ZR Siemens Combino Moderus Gamma (w tym LF 05 AC)	W godzinach szczytu co 20 minut na zmianę z linią nr 19.
	Przebieg linii: DĘBIEC PKM - 28 Czerwca 1956 r. - Górna Wilda - Królowej Jadwigi - Strzelecka - Aleje Marcinkowskiego - pl. Wolności - Fredry - Roosevelta - Pułaskiego - al. Wielkopolska - Małopolska - Wołyńska - Winiarska - os. Winiary - Witosa - Bronowa - PIĄTKOWSKA
		Błażeja	Dębiec PKM	b.d.	39 min.	28	Düwag GT8ZR Moderus Beta Moderus Gamma	Linia obsługiwana jedynie taborem dwukierunkowym, z powodu krańcówki Błażeja.
	Przebieg linii: BŁAŻEJA - al. Praw Kobiet - Naramowicka - Przełajowa - Winogrady - Pułaskiego - Roosevelta - Matyi - Wierzbięcice - 28 Czerwca 1956 r. - DĘBIEC PKM
		Piątkowska	Unii Lubelskiej	b.d.	39 min.	28	Konstal 105Na Moderus Alfa Moderus Beta Tatra RT6 MF06 AC Siemens Combino
	Przebieg linii: PIĄTKOWSKA - Bronowa - Witosa - os. Winiary - Winiarska - Wołyńska - Małopolska - al. Wielkopolska - Pułaskiego - Roosevelta - Głogowska - Hetmańska - Unii Lubelskiej - UNII LUBELSKIEJ
		Os. Sobieskiego	Starołęka PKM	b.d.	37 min.	25	Konstal 105Na Moderus Alfa Moderus Beta Tatra RT6 MF06 AC Solaris Tramino Moderus Gamma
	Przebieg linii: OS. SOBIESKIEGO - Trasa PST - Wydłużenie trasy PST - Głogowska - Matyi - Królowej Jadwigi - Krzywoustego - Zamenhofa - Starołęcka - STAROŁĘKA PKM
		Starołęka PKM	Junikowo	b.d.	37 min.	32/36	Konstal 105Na Moderus Alfa Moderus Beta Tatra RT6 MF06 AC Solaris Tramino
	Przebieg linii: STAROŁĘKA PKM - Zamenhofa - Jana Pawła II - Kórnicka - Mostowa - pl. Bernardyński - Podgórna - Aleje Marcinkowskiego - pl. Wolności - Gwarna - Święty Marcin - Bukowska - Grunwaldzka - JUNIKOWO
		Górczyn PKM	Os. Sobieskiego	b.d.	22 min.	15	Konstal 105Na Moderus Alfa Siemens Combino Solaris Tramino Moderus Gamma
	Przebieg linii: GÓRCZYN PKM - Głogowska - Wydłużenie trasy PST - Trasa PST - OS. SOBIESKIEGO
		Os. Sobieskiego	Junikowo	b.d.	26 min.	21/23	Konstal 105Na Moderus Alfa Tatra RT6 MF06 AC Siemens Combino Solaris Tramino Moderus Gamma
	Przebieg linii: OS. SOBIESKIEGO - Trasa PST - Roosevelta - Bukowska - Grunwaldzka - JUNIKOWO
		Os. Sobieskiego	Franowo	b.d.	29 min.	25	Solaris Tramino Moderus Gamma
	Przebieg linii: OS. SOBIESKIEGO - Trasa PST - Fredry - Gwarna - Święty Marcin - Aleje Marcinkowskiego - Podgórna - pl. Bernardyński - Mostowa - Kórnicka - Warczygłowy - Trasa Kórnicka - Piaśnicka - Szwajcarska - FRANOWO
		Górczyn	Starołęka PKM	b.d.	49 min.	35/36	Konstal 105Na Moderus Alfa Moderus Beta Moderus Gamma
	Przebieg linii: GÓRCZYN PKM - Matyi - Towarowa - Święty Marcin - Gwarna - pl. Ratajskiego - pl. Wielkopolski - Małe Garbary - Wyszyńskiego - Jana Pawła II - Warczygłowy - Trasa Kórnicka - Chartowo - Żegrze - Hetmańska - Starołęcka - STAROŁĘKA PKM
		Ogrody	Franowo	b.d.	37 min.	25	Konstal 105Na Moderus Alfa Moderus Beta Moderus Gamma
	Przebieg linii: OGRODY - Roosevelta - Matyi - Królowej Jadwigi - Krzywoustego - Jana Pawła II - Warczygłowy - Trasa Kórnicka - Piaśnicka - Szwajcarska - FRANOWO
		Połabska	Dębiec PKM	b.d.	36 min.	25/26	Düwag GT8ZR Siemens Combino Moderus Alfa Moderus Gamma (w tym LF 05 AC)	Kursuje tylko w godzinach szczytu w dni robocze co 20 minut na zmianę z linią nr 9.
	Przebieg linii: POŁABSKA - Murawa - Winogrady - Pułaskiego - Fredry - Gwarna - Święty Marcin - Aleje Marcinkowskiego - Strzelecka - Królowej Jadwigi - Górna Wilda - 28 Czerwca 1956 r. - DĘBIEC PKM

Linie nocne^[62]

Numer linii	Schemat	Pętla początkowa	Pętla końcowa	Długość linii	Średni czas przejazdu	Liczba przystanków	Tramwaje kursujące	Uwagi
		Unii Lubelskiej	Os. Sobieskiego	b.d.	39 min.	31/33	* Tatra RT6 MF06 AC Solaris Tramino
	Przebieg linii: UNII LUBELSKIEJ - Unii Lubelskiej - Żegrze - Chartowo - Trasa Kórnicka - Warczygłowy - Kórnicka - Mostowa - pl. Bernardyński - Podgórna - Aleje Marcinkowskiego - pl. Wolności - Gwarna - Święty Marcin - Roosevelta - Głogowska - Wydłużenie trasy PST - Trasa PST - OS. SOBIESKIEGO
		Franowo	Os. Sobieskiego	b.d.	29 min.	25	* Solaris Tramino
	Kursuje tylko w noce z piątku na sobotę i z soboty na niedzielę.
Przebieg linii: FRANOWO - Szwajcarska - Piaśnicka - Trasa Kórnicka - Warczygłowy - Kórnicka - Mostowa - pl. Bernardyński - Podgórna - Aleje Marcinkowskiego - pl. Wolności - Fredry - Roosevelta - Trasa PST - OS. SOBIESKIEGO

Remonty i zamknięcia

Podczas remontów i zamknięć występuje konieczność reorganizacji siatki połączeń.

W Poznaniu stosowane są następujące praktyki:

1. Czasowa zmiana trasy sygnalizowana poprzez tablice elektroniczne – nazwa końcówki naprzemiennie z napisem „Trasa zmieniona”;
2. Zawieszenie linii;
3. Linie stałe dzienne mają zakres numeracji od 1 do 19;
4. Uruchomienie linii wahadłowych lub dodatkowych – numery od 21 do 99. Linie wahadłowe obsługiwane są taborem dwukierunkowym (Düwag GT8ZR, Moderus Beta MF22 AC BD lub Moderus Gamma LF03 AC BD);
5. Linie autobusowe „za tramwaj” TX (gdzie X oznacza cyfrę, np. T1). Kursują one od miejsca zamknięcia do najbliższego węzła przesiadkowego.

Tabor

Tramwaje liniowe

Stan na 8 sierpnia 2024^[63]:

Zdjęcie	Producent	Typ tramwaju	Liczba	Początek eksploatacji	Liczba członów	Liczba miejsc siedzących[e]	Modernizator	Procent niskiej podłogi[e]	Właściwości	Źródła
	Modertrans Poznań	Moderus Gamma	0 z 30				–	100%		[64]
	Modertrans Poznań	Moderus Gamma LF 05 AC	1[f]	2023	1		–	100%		[65][66]
	Modertrans Poznań	Moderus Gamma LF03 AC BD	20	2019	3	48	–	100%		[67]
	Modertrans Poznań	Moderus Gamma LF02 AC	30	2018	3	56	–	100%		[67]
	Modertrans Poznań	Moderus Gamma LF 01 AC	1[f]	2017	5	56	–	100%		[68]
	Solaris	Tramino S105p	45	2011	5	48+5	–	100%		[69]
	Modertrans Poznań	Moderus Beta MF 22 AC BD	10	2017	3	32+6	–	25%		[70][71]
	Modertrans Poznań	Moderus Beta MF 20 AC	20	2016	3	30+9	–	25%		[70]
	Modertrans Poznań	Moderus Beta MF 02 AC	23	2011	3	30+9	–	25%		[72]
	Modertrans Poznań	Moderus Alfa 105N-HF 07	18[g]	2008	1	16	Modertrans Poznań	0%
	Modertrans Poznań	Moderus Alfa HF 04 AC	2[g]	2008	1	20	Modertrans Poznań	0%
	Siemens	Combino	14	2003	5	57	SAATZ	100%		[73]
	ČKD/HCP	Tatra RT6 MF 06 AC	16	1997	3	46	Modertrans Poznań	63%		[74]
	Konstal	105NaDK	1[g]	2004	1	20	MPK Poznań/Modertrans Poznań	0%	[75]	[76]
	Konstal	105Na	25[g]	1979	1	20	MPK Poznań/Modertrans Poznań	0%		[76]
	Düwag	GT8ZR	3[77]	2005	3	62	–	0%		[78]

Statystyki
Suma składów	229
Udział składów niskopodłogowych i niskowejściowych we flocie	79%

Tramwaje szkoleniowe

Zdjęcie	Typ tramwaju	Numery taborowe
	Moderus Beta MF 02 AC	438
	105Na+105NaD	340+341

Tramwaje historyczne

Zdjęcie	Producent	Typ	Rok produkcji	Numer taborowy	Lata eksploatacji wagonów danego typu	Opis	Cechy
	Herbrand	Herbrand B3/H0	1895	24	1880–1898	Wagon konny z 1880 r., kilkakrotnie przebudowywany. Stacjonuje na zajezdni Madalińskiego.	–	[79]
	Carl Weyer	WD	1905	305	1905–1960	Jest to wagon doczepny z numerem bocznym 305, wyprodukowany w 1905 r. Został odbudowany przez Modertrans w 2015 r. Docelowo ma jeździć z B.S typ I.	–	[80][81][82][83]
	Bergische Stahlindustrie	Typ I	2018 (odbudowa)	15	1897–1902	Został odbudowany na bazie zachowanego podwozia. W 100. rocznicę Powstania Wielkopolskiego wyjechał na tory wraz z Carl Weyer i z jego pokładu KMPS rozdawał kotyliony.	–	[82][84]
	Wismar	S2D	1930	423	1946–1972	Wagon o numerze 423 został wyprodukowany w 1930 r. pierwotnie dla Szczecina, gdzie miał numer 502, sprowadzony do Poznania po II wojnie światowej. Po likwidacji w 1970 roku pełnił funkcję altany. Przechowywane w Modertrans w celu konserwacji od 2008 roku, odbudowany w 2023 roku przez MPK Kraków. Stacjonuje na zajezdni Franowo.	–	[85]
	Fuchs	KSW	1944	158	1944–1972	Numer boczny 158 (do 2022 r. 2033), użytkowany wcześniej jako gospodarczy. Odbudowany w 2022 roku przez MPK Kraków. Stacjonuje na zajezdni Franowo.	–	[86][87]
	Konstal	N	1949	286	1949–1992	Wagon N nr 286 (do 2021 r. 602) został zmodernizowany podczas eksploatacji – przerobiono go na jednokierunkowy i zmodyfikowano wygląd. Najczęściej ciągnie on doczepy 456 i 436. Wszystkie wozy stacjonują na zajezdni Franowo.	–	[81][88]
	Stocznia Północna	N	1951	2024	1951–1992	Numer boczny 2024, wyprodukowany w stoczni Gdańskiej, użytkowany wcześniej jako gospodarczy, stacjonuje na zajezdni Madalińskiego.		[81]
	Sanocka Fabryka Wagonów	ND	436	1950	1950–1992	Wagon o numerze 436 (wcześniej 2046) wyprodukowano w 1950 r. w S.F.W. Jest to wagon doczepny pochodzących z pierwszej partii ośmiu wagonów. W Poznaniu jeździło 49 wagonów tego typu. Wycofano go w 1992 r. Do końca eksploatacji jeździł jako doczepa w składzie szkoleniowym, a także w trójskładach. Pojazd został wpisany do Rejestru zabytków ruchomych a remont odbywał się w latach 1996–2013.	–	[81]
	Konstal	ND	456	1952	1949–1992	Wagon 456 został przebudowany podczas eksploatacji – przerobiono go na jednokierunkowy i zmodyfikowano wygląd. Najczęściej jeździ w składzie z wagonem motorowym 286.	–	[81][88]
	Konstal	4N	689	1957		Wagon oczekuje na remont		[89]
	Konstal	4ND	476	1957		Wagon oczekuje na remont		[90]
	Konstal	4ND	517	1961		Wagon oczekuje na remont		[91]
	Konstal	102N	1	1969	1970–2004	Jeden z wagonów 102N, produkowanych w latach 1967–1970. Do Poznania dotarło 8 sztuk. Wagon o numerze 1 jest jednym z 5 zachowanych tramwajów tego typu. Odrestaurowany tramwaj od 2005 r. kursuje na linii turystycznej. Ze względu na swój wygląd zwany potocznie „kanciakiem”.	–	[81][92]
	Konstal	102Na	71	1972	1970–2013	Typ tramwaju produkowany w latach 1970–1973. Do Poznania dotarło 65 sztuk. Wagon o numerze 71 został gruntownie wyremontowany w 2008 r. Od tamtej pory kursował po regularnych liniach, głównie po trasach linii 3 i 4. Jednakże 10 grudnia 2013 r. (z powodu wieku) wagon został przekwalifikowany na tabor historyczny kończąc tym samym erę liniowego kursowania wozów typu 102Na w Polsce.	–	[81][93]
	Konstal	105N	82+81	1979	1975–2013	Produkowany w latach 1973–1979. Wszystkie wagony (oprócz 81+82) podczas eksploatacji zostały przebudowane na typy: 105Na, 105NaD i Moderusy Alfa. Obecnie po Poznaniu jeździ jeden dwuwagonowy odrestaurowany skład tego tramwaju. Z powodu swojego wyglądu nazywane czasami potocznie „akwarium”. W 2014 r. został on przekwalifikowany na tabor historyczny (zabytkowy). W 2015 zmieniono numery 193 i 194 na 81 i 82.	–	[81][94]
	Konstal	105Na	280	1987	1979-nadal	Wagon oczekuje na remont		[95]
	Konstal	105Na	318	1987	1979-nadal	Dawny wagon 278		[96]
	Konstal	105Na	292	1988	1979-nadal			[97]
	Düwag	GT6	2513	1957	1996–2010	Wagony tego typu sprowadzono do Poznania w latach 1996–2000 z Düsseldorfu. Ze względu na kraj pochodzenia nazywane potocznie były „helmutami”. W 2013 r. został przekwalifikowany na pojazd historyczny. Wagon jest pomalowany w barwy niemieckiego przewoźnika, zostało także odtworzone wnętrze i jego niemieckie wyposażenie. W 2019 przywrócono też oryginalny numer 2513 (zamiast nadanego w Poznaniu 615).	–	[81][98]
	Beijnes	3G	805	1960	2003–2011	Wagon o numerze bocznym 805, wyprodukowany w 1960 r. i sprowadzony do Poznania w 2003 r. Potocznie nazywane były „holendrami”. Wycofany z eksploatacji w czerwcu 2011 r., m.in. ze względu na wiek, czy bardzo wąskie drzwi utrudniające wymianę pasażerów. W listopadzie 2016 r. zaczęto przywracać mu żółto-brązowe malowanie. W remoncie, z użyciem m.in. części zamiennych z wagonu nr 800, który został ściągnięty z Amsterdamu w 2023 roku.	–	[81][99]
	Düwag	GT8	702	1969	1996–2019	Wagony sprowadzone do Poznania w latach 1996–1998 oraz 2010-2011 z Düsseldorfu i Frankfurtu nad Menem. Wycofane 10 listopada 2019 z ruchu liniowego po zrealizowanych dostawach wagonów Moderus Gamma.	–	[77][100]
	Düwag	GT8	707	1968	1996–2019

Tramwaje wycofane z eksploatacji

Zdjęcie	Producent	Typ	Lata eksploatacji	Opis	Cechy	Liczba wagonów
	HCP	105N/2 (115N)	1995–2008	Prototypowy wagon o numerze 400. W 2008 r. odstawiony z powodu zbyt częstych awarii. Został skreślony z inwentarza w kwietniu 2010 r. i zezłomowany w sierpniu 2011.		1	[101]
	Konstal	13N	1998–2011	Wagon o numerze 115 pozyskany przez Klub Miłośników Pojazdów Szynowych poprzez wymianę z warszawskim Klubem Miłośników Komunikacji Miejskiej za wagon 102Na nr 42 w 1998 r. z przeznaczeniem na historyczny. Zachował malowanie warszawskie, używany do roku 2008, kiedy to został odstawiony ze względu na zły stan techniczny. W 2011 przekazany Szkole Aspirantów PSP, gdzie służy celom treningowym.	–	1	[81]
	HCP	118N Puma	2008–2011	Prototypowy wagon o numerze 450 wydzierżawiony od HCP jeździł po poznańskich torowiskach do 2011 r.		1	[102]
	Solaris	Tramino S100	2011–2020	Prototypowy tramwaj wydzierżawiony od Solarisa. W 2020 roku wycofany z eksploatacji z powodu awarii. W 2022 roku odkupiony przez MPK, obecnie oczekuje remontu. Początek eksploatacji: 2009. Liczba miejsc: 61+8.		1	[103][104]

Pojazdy techniczne^[105][106]

Zdjęcie	Nazwa	Uwagi	Liczba wagonów/pojazdów
	GT6	Holownik	2
	4N1	Wagon silnikowy gospodarczy o numerze 2020.	1
	4N1	Pług wirnikowy o numerze 2034.	1
	4N1	Wagony silnikowe wieżowe o numerach 2041 i 2042.	2
	CSW-44	Wagon silnikowy do robót torowych o numerze 2038.	1
	WMS-01L	Wagon spalinowy, wieżowy o numerze #2043.	1
	PWMS-01L	Wagon spalinowy z podnośnikiem koszowym o numerze 2094.	1
	GD	Doczepna szlifierka do szyn o numerze 2070.	1
	PCSW-40	Doczepna platforma do robót torowych o numerze 2071.	1
	warsztat własny	Wagon akumulatorowy manewrowy na wózku 102N (bez numeru).	1
	Koltech WM-02	Wagon akumulatorowy manewrowy (bez numeru).	1
	podwozie ND	Wagony doczepne z agregatem prądotwórczym o numerach 2067 i 2093.	2
	podwozie ND	Doczepna kryta skrzynia na piasek o numerze 2051.	1
	podwozie ND	Wagony doczepne, skrzyniowe o numerze 2066 i 2075.	2
	Star 200	Samochody ciężarowe, dźwigi wieżowe o numerach 2220 i 2210.	2
	MAN TGM 18.240	Samochód ciężarowy z koszem typu Montraks 6PS – o numerze 2200.	1
	MAN LE 18.220	Żuraw samochodowy typu TRAM 123 o numerze #2199.	1
	Unistar-K	Samochód ciężarowy ratunkowy drogowo-torowy o numerze 2150.	1
	Iveco EuroCargo Tector	Samochód ciężarowy drogowo–torowy, czyszczarka do torowisk nr 2267.	1
	Peugeot Boxer	Pogotowie zwrotnic o numerze 2053.	1
	Unimog	Samochód ciężarowy drogowo-szynowy, holownik.	1
	MAN TGS 41.420 8×4	Holownik autobusowy, zbudowany został na bazie ciężarówki MAN	1

Planowana rozbudowa

W Poznaniu planuje się znaczną rozbudowę sieci torowisk, choć część propozycji nie wyszła jeszcze z fazy koncepcji^[107]:

• przedłużenie trasy tramwajowej z pętli „Ogrody” przy ul. Dąbrowskiego do ul. Polskiej i budowa nowego dworca autobusowo-tramwajowego „Aleja Polska” (ulicą Nowina), tzw. "Brama Zachodnia"^[108],
• przedłużenie trasy tramwajowej z pętli „Zawady” przez ul. Zawady i Główną na Rynek Wschodni, z możliwym zakończeniem na stacji Poznań Wschód^[109] lub przedłużeniem do ulicy Gdyńskiej lub Gnieźnieńskiej^[110],
• przedłużenie trasy tramwajowej z pętli „Dębiec” przez ul. 28 Czerwca 1956 r. do projektowanego zintegrowanego węzła przesiadkowego „Klin Dębiecki”^[111][112].
• przedłużenie trasy tramwajowej z pętli „Górczyn” przez ul. Głogowską na Fabianowo^{[potrzebny przypis]},
• budowa trasy od ul. Wierzbięcice przez Niezłomnych, Ratajczaka do ul. 27 Grudnia^[113],
• budowa trasy do os. Kopernika w ciągu ulic Arciszewskiego i Pogodnej^[114] oraz trasy w ciągu Szpitalnej i Grochowskiej. Możliwa jest wcześniejsza realizacja do okolic Cmenatrza Górczyńskiego^[115],
• budowa trasy tramwajowej wzdłuż ul. Garbary, Szelągowskiej i Naramowickiej na Naramowice (w dalszej perspektywie Morasko^[116]) z połączeniem z istniejącą już trasą przy ul. Wilczak, następnie etap II Estkowskiego/Małe Garbary-Wilczak, miasto wystąpiło już o pieniądze na projekt etapu III Błażeja-Umultowo^[117], planowany jest również etap IV Rubież),
• przedłużenie trasy z pętli „Junikowo” do Plewisk do okolic ul. Kolejowej, z uwzględnieniem węzła przesiadkowego w rejonie stacji Poznań Junikowo^[118],
• budowa trasy odchodzącej od ul. Grochowskiej ul. Marcelińską do osiedla mieszkaniowego na rogu ul. Wałbrzyskiej lub – w drugim wariancie – przez kompleks biurowców Business Garden do okolicy centrum handlowego King Cross Marcelin^[119][120],
• przedłużenie trasy z pętli „Piątkowska” na Podolany, do planowanego zintegrowanego węzła przesiadkowego „Druskienicka”^[121]. Pierwszym etapem mogłaby być odnoga torów od przystanku "os. Winiary" w rejon trzech szpitali przy Lutyckiej^[122],
• budowa trasy tramwajowej na Wolne Tory^[123].
• budowa trasy tramwajowej na Świerczewo wzdłuż planowanej ulicy Dolna Głogowska^[123],
• budowa trasy tramwajowej wzdłuż ulicy Solnej^[123],
• budowa trasy tramwajowej na Szczepankowo lub do Zalasewa^[123],
• przedłużenie trasy tramwajowej z pętli Połabska do skrzyżowania ulicy Umultowskiej i Lechickiej^[124],
• łącznik z przystanku Arciszewskiego ulicą Grochowską do ulicy Grunwaldzkiej^[125],
• przedłużenie trasy z pętli „Miłostowo” do Swarzędza; w lipcu 2023 roku samorządy Poznania i Swarzędza oraz Volkswagen Poznań podpisały list intencyjny. Nowa trasa prawdopodobnie będzie się kończyć przy ulicy Stawnej, na wysokości Skansenu Pszczelarskiego^[126]

Zobacz wiadomość w serwisie Wikinews pt. Katarzynki 2008

Zobacz też

• Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Poznaniu

Uwagi

1. Skrzyżowanie z normalnotorową bocznicą ŚKP.
2. Na skrzyżowaniu z ul. św. Michała.
3. Połączenie z bocznicą kolejową przy stacji Poznań Starołęka.
4. Linia kursuje tylko w okresie nauki szkolnej.
5. Dane zaczerpnięte z osobnych artykułów dot. danego pojazdu, stan na 08.02.2021.
6. Dzierżawiony.
7. Liczba dotyczy ilości składów dwuwagonowych.

Przypisy

1. RemigiuszR. Grochowiak RemigiuszR., Komunikacja miejska w Poznaniu, Kolpress, 2022, s. 18-24, ISBN 978-83-964796-0-0.
2. Edmund Nadolski, Wspomnień dawnych czar, w: Z Życia MPK Poznań, nr 4(588)/1998, s. 5, ISSN 0329-6637
3. Edmund Nadolski, Wspomnień dawnych czar, w: Z Życia MPK Poznań, nr 2(587)/1998, s. 5, ISSN 0329-6637
4. RemigiuszR. Grochowiak RemigiuszR., Komunikacja miejska w Poznaniu, Kolpress, 2022, s. 35-36, 180.
5. Skład Towarzystwa Naukowego Warszawskiego: Wspomnienia pośmiertne: Zygmunt Rybicki (1902-1989). Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 52/1989, s. 116–117. mazowsze.hist.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-15)]..
6. Marek Rezler, Bimbą przez Poznań, w: Monitor Wielkopolski, 3/2021, s. 10.
7. 130 lat komunikacji miejskiej w Poznaniu, w: Z Życia MPK Poznań, nr 6(810)/2010, s. 2–6, ISSN 0329-6637
8. Historia poznańskiej komunikacji. kmpk.cba.pl. [dostęp 2019-05-25]. (pol.).
9. Linia tramwajowa nr 201. Poznańska Wiki. [dostęp 2019-05-25]. (pol.).
10. 50 lat „eNek”, w: Z Życia MPK Poznań, nr 15(660)/1998, s. 3, ISSN 0329-6637
11. Jan Wojcieszak, Pożegnaliśmy „ENY”, w: Z Życia MPK Poznań, nr 1(487)/1993, s. 2, ISSN 0329-6637
12. „Kanciak” jak nowy, w: Z Życia MPK Poznań, nr 9/10(654/655)/2001, s. 6, ISSN 0329-6637
13. Poznański Portal Komunikacyjny – KM-Poznan.pl Strona Główna.
14. Edmund Nadolski, Żółte tramwaje na ulicach Poznania, w: Z Życia MPK Poznań, nr 8(472)/1991, s. 1, ISSN 0329-6637
15. Zygmunt Sartowicz, Budziło zainteresowanie, w: Z Życia MPK Poznań, nr 11(475)/1991, s. 2, ISSN 0329-6637
16. Pożegnanie wagonów holenderskich. „PRZYSTANEK kultowe darmopismo miłośników komunikacji miejskiej”, 4 czerwca 2011. ISSN 1730-6388. (pol.).brak numeru strony
17. Nowinki z Pyrogrodu. „PRZYSTANEK kultowe darmopismo miłośników komunikacji miejskiej”, 11 kwietnia 2013. ISSN 1730-6388. (pol.).brak numeru strony
18. Marcin Jurczak, Ostatni taki helmut, w: Z Życia MPK Poznań, nr 2(795)/2009, s. 8–9, ISSN 0329-6637
19. Pierniczy Motorniczy, Pożegnanie helmutów.
20. Janusz Matuszewski, Pożegnanie ze „stodwójką”, w: Z Życia MPK Poznań, nr 16(700)/2003, s. 3, ISSN 0329-6637
21. Mjs, Eksperyment skazany na powodzenie, w: Z Życia MPK Poznań, nr 10(474)/1991, s. 1, ISSN 0329-6637
22. Marian Janusz Strenk, To już XXI wiek!, czyli tramwaj zwany pożądaniem, w: Z Życia MPK Poznań, nr 18(702)/2003, s. 1, 3, 7, ISSN 0329-6637
23. Marian Janusz Strenk, Pierwszy wyruszył przed 105 laty, w: Z Życia MPK Poznań, nr 5(689)/2003, s. 1, ISSN 0329-6637
24. Marian Janusz Strenk, To nie będzie łatwy rok. Rozmowa z prezesem MPK w Poznaniu Sp. z o.o., dyrektorem naczelnym Wojciechem Tulibackim, w: Z Życia MPK Poznań, nr 01(704)/2004, s. 1, ISSN 0329-6637
25. Piotr Dutkiewicz: Tramwaje w Poznaniu. Poznań: 2005, s. 214–219. ISBN 83-920784-1-1.
26. KaT: MPK: 105N do lamusa, Helmuty zostają. epoznan.pl, 2011-06-29. [dostęp 2011-07-05]. (pol.).
27. Administrator, Trasa na Franowo oficjalnie otwarta! [online], www.mpk.poznan.pl [dostęp 2021-02-07] (pol.).
28. Przedłużenie trasy Poznańskiego Szybkiego Tramwaju (PST) do Dworca Zachodniego w Poznaniu » Zarząd Transportu Miejskiego w Poznaniu [online], www.ztm.poznan.pl [dostęp 2021-02-08].
29. w, Tłumy na otwarciu Zajezdni Franowo [online], epoznan.pl [dostęp 2021-02-08] (pol.).
30. Administrator, Franowo: narodziny zajezdni [online], mpk.poznan.pl [dostęp 2021-02-08] (pol.).
31. MPK Poznań – Podpisanie umowy na budowę zajezdni na Franowie [online], web.archive.org, 29 grudnia 2019 [dostęp 2021-02-08] [zarchiwizowane z adresu 2019-12-29].
32. Cytat ze strony Klubu Miłośników Pojazdów Szynowych:

    Ostatni wyjazd tramwaju liniowego z zajezdni Madalińskiego - 14.12.2014, 201/2, godzina 22:23.: Ostatni zjazd liniowy do zajezdni Madalińskiego - 14.12.2014, 17/4, godzina 23:37

33. Ostatnia bimba wyjechała z „Madaliny”. Poznań żegna zajezdnię [online], TVN24 [dostęp 2021-02-09] (pol.).
34. Startuje tramwaj na Naramowice. Umowa podpisana [online], inforail.pl [dostęp 2018-11-22] (pol.).
35. Zarząd Transportu Miejskiego w Poznaniu: Umowa na budowę trasy tramwajowej na ul. Unii Lubelskiej podpisana. 2019-07-11. [dostęp 2019-11-10]. (pol.).
36. Pętla tramwajowo-autobusowa przy ul. Unii Lubelskiej czeka na pasażerów [online], www.poznan.pl [dostęp 2021-02-06] (pol.).
37. Tramwaje pojechały w stronę Naramowic. www.poznan.pl, 2021-08-21. [dostęp 2021-08-21]. (pol.).
38. Poznań: Tramwaje pojechały w stronę Naramowic. Odcinek nowej trasy otwarty. transport-publiczny.pl, 2021-08-21. [dostęp 2022-10-28].
39. W sobotę (21 sierpnia) otwarcie pierwszego fragmentu trasy tramwajowej na Naramowice: w weekend na Włodarską będą kursowały dodatkowe tramwaje na linii nr 33. Zarząd Transportu Miejskiego w Poznaniu, 2021-08-17. [dostęp 2021-09-01]. (pol.).
40. Tramwaje testowały nowy wiadukt. www.poznan.pl, 2022-01-22. [dostęp 2022-01-22]. (pol.).
41. Tramwaj na Naramowice. Pierwsza Gamma z pasażerami dotarła do Błażeja. www.transport-publiczny.pl, 2022-04-23. [dostęp 2022-04-23].
42. Pestka wraca 13 maja [online], Zarząd Transportu Miejskiego w Poznaniu, 20 kwietnia 2023 [dostęp 2023-05-19] (pol.).
43. Linie turystyczne: od soboty (13 maja) na trasy wyjeżdżają historyczne tramwaje [online], Zarząd Transportu Miejskiego w Poznaniu, 12 maja 2023 [dostęp 2023-05-19] (pol.).
44. Rusza kolejny sezon linii turystycznych. Pierwsze kursy już w sobotę – 29 kwietnia [online], Zarząd Transportu Miejskiego w Poznaniu, 27 kwietnia 2023 [dostęp 2023-05-19] (pol.).
45. I love MPK. MPK Poznań, 2015-02-14. [dostęp 2017-03-17].
46. 120 lat komunikacji 2000 ↓, s. 44.
47. 120 lat komunikacji 2000 ↓, s. 71.
48. 120 lat komunikacji 2000 ↓, s. 80.
49. 120 lat komunikacji 2000 ↓, s. 86.
50. Dokładnie 66-lat temu przed poznański Ratusz podjechał ostatni tramwaj [online], epoznan.pl [dostęp 2021-03-18] (pol.).
51. 120 lat komunikacji 2000 ↓, s. 62.
52. Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne – Franowo: nowy dom dla tramwajów oficjalnie otwarty!. 2014-05-12. [dostęp 2014-06-02]. (pol.).
53. Jan Wojcieszak: 120 lat komunikacji miejskiej w Poznaniu. Poznań: Wydawnictwo Miejskie, 2000, s. 86. ISBN 83-87847-27-5.
54. Komunikacja miejska: poznańska komunikacja. (pol.).
55. Sprawozdania. „Kronika Miasta Poznania”. 2/1987, s. 130. Wydawnictwo Miejskie. (pol.).
56. http://www.mpk.poznan.pl/aktualnosci/2151-ostatecznie-opuscilismy-budziszyska MPK Poznań: Ostatecznie opuściliśmy Budziszyńską.
57. PiotrP. Dutkiewicz PiotrP., Tramwaje w Poznaniu, wyd. 1, KOLPRESS, 2005, s. 55, ISBN 83-920784-1-1, Cytat: Tor tramwajowy na poboczu ul. Bema pozostał jednak czynny – stanowił gospodarczy dojazd do bazy Wydziału Torów MPK, mającej siedzibę przy ul. Bielniki.
58. Zmiany nazw przystanków od 1 września. Zarząd Transportu Miejskiego w Poznaniu, 2021-08-13. [dostęp 2021-09-01]. (pol.).
59. Piotr Dutkiewicz: Tramwaje w Poznaniu. Wyd. 1. Poznań: KOLPRESS, 2005, s. 71. ISBN 839207841-1. Cytat: 9 listopada „dziewiątka” przestała dojeżdżać przez ul. Wojska Polskiego do Golęcina i skierowana została, razem z „jedenastką” na Winiary. Podobno likwidacja ta narzucona została Poznaniowi odgórnie, jednak żadne dokumenty tego nie potwierdzają, podobnie jak nikt nie potrafił i nie potrafi do dziś podać wiarygodnego uzasadnienia tej decyzji.
60. Linia tramwajowa nr 0. Poznańska Wiki. [dostęp 2020-06-22]. (pol.).
61. Zasadniczy rozkład jazdy ważny od 13 lipca 2023 [online].
62. Zasadniczy rozkład jazdy ważny od 16 lipca 2023 [online].
63. Tramwaje liniowe [online], MPK Poznań [dostęp 2024-03-25] (pol.).
64. MPK Poznań z umową na nowe tramwaje [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-03-25] (pol.).
65. https://www.modertrans.pl/1907-2/
66. Nowa Gamma na poznańskich torowiskach [online], www.poznan.pl [dostęp 2024-03-25] (pol.).
67. Administrator, Moderus Gamma [online], www.mpk.poznan.pl [dostęp 2022-10-03] (pol.).
68. Gamma LF 01 AC [online], modertrans.pl [dostęp 2022-10-17].
69. Administrator, Tramino s105p [online], mpk.poznan.pl [dostęp 2022-10-03] (pol.).
70. Już są! Tramwaje dla Poznania – Modertrans Poznań Sp. z o.o. [online], www.modertrans.pl [dostęp 2021-02-08].
71. Administrator, Moderus Beta MF 22 BD (dwukierunkowy) [online], mpk.poznan.pl [dostęp 2022-10-03] (pol.).
72. Administrator, Moderus Beta MF 02 AC [online], mpk.poznan.pl [dostęp 2022-10-03] (pol.).
73. Administrator, Siemens Combino [online], mpk.poznan.pl [dostęp 2022-10-03] (pol.).
74. Administrator, Tatra RT6N1 (obecnie RT6 MF06 AC) [online], mpk.poznan.pl [dostęp 2022-10-03] (pol.).
75. Tylko w składzie z innym wagonem 105Na
76. Administrator, 105Na [online], mpk.poznan.pl [dostęp 2022-10-03] (pol.).
77. GT8 i GT0 [online], MPK Poznań [dostęp 2022-10-03] (pol.).
78. Administrator, GT8 i GT0 [online], mpk.poznan.pl [dostęp 2022-10-03] (pol.).
79. Tramwaj konny Herbrand [online], MPK Poznań [dostęp 2022-10-03] (pol.).
80. Modertrans prezentuje odbudowany wagon Carl Weyer z 1905 r.. rynek-kolejowy.pl. [dostęp 2015-05-17].
81. Klub Miłośników Pojazdów Szynowych w Poznaniu – Tabor. KMPS. [dostęp 2017-03-18].
82. Poznań: odbudowują pierwszy tramwaj elektryczny!. epoznan.pl, 2015-07-16. [dostęp 2017-03-18].
83. Carl Weyer Typ W [online], MPK Poznań [dostęp 2022-10-03] (pol.).
84. Wagony silnikowe pierwszego typu [online], MPK Poznań [dostęp 2022-10-03] (pol.).
85. Wagon S2D – Klub Miłośników Pojazdów Szynowych w Poznaniu. [dostęp 2017-03-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-26)].
86. Wagon KSW – Klub Miłośników Pojazdów Szynowych w Poznaniu. [dostęp 2017-03-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-05-04)].
87. MPK Poznań pokazało kolejny sprawny wagon historyczny. [dostęp 2022-11-06].
88. Typ N [online], MPK Poznań [dostęp 2022-10-03] (pol.).
89. Poznań, wagon tramwajowy Nr 689 [online], transphoto.org [dostęp 2024-07-17] (pol.).
90. Poznań, wagon tramwajowy Nr 476 [online], transphoto.org [dostęp 2024-07-17] (pol.).
91. Poznań, wagon tramwajowy Nr 517 [online], transphoto.org [dostęp 2024-07-17] (pol.).
92. 102N "Kanciak" [online], MPK Poznań [dostęp 2022-10-03] (pol.).
93. 102Na "Księżniczka" [online], MPK Poznań [dostęp 2022-10-03] (pol.).
94. 105N "Szybkowiec" [online], MPK Poznań [dostęp 2022-10-03] (pol.).
95. Poznań, wagon tramwajowy Nr 280 [online], transphoto.org [dostęp 2024-07-17] (pol.).
96. Poznań, wagon tramwajowy Nr 318 [online], transphoto.org [dostęp 2024-07-17] (pol.).
97. Poznań, wagon tramwajowy Nr 292 [online], transphoto.org [dostęp 2024-07-17] (pol.).
98. GT6 [online], MPK Poznań [dostęp 2022-10-03] (pol.).
99. 3G "holender" [online], MPK Poznań [dostęp 2022-10-03] (pol.).
100. MPK żegna się z „Helmutami”. epoznan.pl. [dostęp 2019-11-10].
101. 105N/2 [online], MPK Poznań [dostęp 2022-10-03] (pol.).
102. 118N (Puma) [online], MPK Poznań [dostęp 2022-10-03] (pol.).
103. Solaris Tramino S100 #451 [online], -=[Fotogaleria Transportowa]=- - Phototrans.eu [dostęp 2023-01-29] (pol.).
104. Ratunek dla pierwszego Tramino. Nowy właściciel - Transport Publiczny [online], transport-publiczny.pl [dostęp 2024-04-26].
105. KOMUNIKACJA MIEJSKA W POZNANIU [online], www.zabikowo.net [dostęp 2024-07-18].
106. Poznań, tramwaj — Lista pojazdów [online], transphoto.org [dostęp 2024-07-18] (pol.).
107. https://web.archive.org/web/20160305003456/http://www.mpu.pl/studium2008/studium/B_TOM2_Kierunki/C_II_Czesc_ogolna/Zalaczniki_graficzne/08_transport/02_tramwaj_zaplecze_dworce_kierunki.pdf Miejska Pracownia Urbanistyczna: Kierunki rozwoju systemu transportowego – sieć tramwajowa, węzły integracji, zaplecze transportu miejskiego.
108. Poznań. 111 nowych tramwajów do 2021 r. Pięć nowych tras [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2020-07-03] (pol.).
109. ZDM: Trwa budowa wiaduktu nad projektowaną ulicą Nowe Zawady. zdm.poznan.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-17)]..
110. Poznań analizuje nowe, krótkie odcinki sieci i wraca do trasy na Dębinę [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-07-15] (pol.).
111. Trasa tramwajowa na Klin Dębiecki: Podpisano umowę na wykonanie koncepcji funkcjonalno-przestrzennej. ztm.poznan.pl. [dostęp 2018-10-13]. (pol.).
112. Klin Dębiecki – Konsultacje Społeczne. Zarząd Transportu Miejskiego w Poznaniu. [dostęp 2019-06-25]. (pol.).
113. Budowa trasy tramwajowej w ul. Ratajczaka, na odcinku od ul. Św. Marcin do ul. Królowej Jadwigi [online], Poznańskie Inwestycje Miejskie, 29 maja 2018 [dostęp 2021-02-06] (pol.).
114. Copernicus – tramwaj na Kopernika. [dostęp 2018-11-09]. (pol.).
115. Poznań analizuje nowe, krótkie odcinki sieci i wraca do trasy na Dębinę [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-07-15] (pol.).
116. Tramwaj na Naramowice. poznan.wyborcza.pl. [dostęp 2017-11-27].
117. Tramwaj na Naramowice: trasa wydłużona do Umultowa? Miasto chce zdobyć dofinansowanie projektu [online], epoznan.pl [dostęp 2020-03-03] (pol.).
118. Tramwajem aż do Plewisk? Jest taka propozycja. epoznan.pl. [dostęp 2017-11-27].
119. Tramwaj Marcelin – Konsultacje Społeczne [online], www.tramwajmarcelin.pl [dostęp 2021-02-06].strona główna serwisu
120. Miasto chce budować kolejną nową trasę tramwajową: na Marcelin [online], epoznan.pl [dostęp 2019-06-17] (ang.).
121. KaT, Miasto przymierza się do budowy nowej trasy tramwajowej [online], epoznan.pl [dostęp 2021-06-28] (pol.).
122. Poznań analizuje nowe, krótkie odcinki sieci i wraca do trasy na Dębinę [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-07-15] (pol.).
123. Poznań będzie starać się o środki na budowę trzech tras tramwajowych [mapki] [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2021-06-28] (pol.).
124. S_Miejskie_8_2012.indd [online], pl/articles/1860453.pdf [dostęp 2024-04-26].
125. Poznańskie tramwaje po nowemu - Transport Publiczny [online], transport-publiczny.pl [dostęp 2024-04-26].
126. KrzysztofK. Polasik KrzysztofK., Samorządowcy marzą o tramwaju do Swarzędza. Kluczową rolę może odegrać Volkswagen, [w:] Radio Poznań [online], 19 lipca 2023 [dostęp 2023-08-06] (pol.).

Bibliografia

• Jan Wojcieszak: 120 lat komunikacji miejskiej w Poznaniu. Poznań: Wydawnictwo Miejskie, 2000. ISBN 83-87847-27-5. OCLC 297842122.

Linki zewnętrzne

• Strona MPK
• Nawigacja w komunikacji miejskiej
• Schemat sieci tramwajowej z dnia 17 października 2020 roku
• Mapa sieci tramwajowej z dnia 17 października 2020 roku.
• Mapa połączeń nocnych tramwajowych (kolor niebieski) i autobusowych (kolor czerwony) na terenie aglomeracji poznańskiej, stan na dzień 1 września 2020 roku.
• Fotogaleria i baza danych na stronie na stronie transphoto.ru