Loading AI tools
rodzina roślin Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Selerowate, baldaszkowate (Apiaceae Lindl., Umbelliferae Juss.[3]) – rodzina roślin zielnych, rzadziej krzewów, do której należy ponad 440 rodzajów i 3820 gatunków[4]. Przedstawiciele tej rodziny spotykani są na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy, w większości jednak rosną w strefie klimatu umiarkowanego[5]. W Polsce dziko rośnie ponad 70 gatunków[5]. Do rodziny tej należą liczne gatunki wykorzystywane jako warzywa liściowe i korzeniowe, przyprawy, rośliny lecznicze i rośliny ozdobne[6].
_clean.jpg) Marchew zwyczajna | |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina |
selerowate | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Apiaceae Lindl. Intr. Nat. Syst. Bot., ed. 2: 21. Jul 1836 | |||
| Synonimy | |||
| |||
Rodzina jest niemal kosmopolityczna, przy czym najbardziej zróżnicowana jest w strefie umiarkowanej półkuli północnej[7]. Centra największego zróżnicowania znajdują się w basenie Morza Śródziemnego, w Himalajach i Azji Środkowej, poza tym w południowej Afryce i Andach[6]. W Azji występuje najwięcej rodzajów – w sumie 289, z czego 177 jest endemitami tego kontynentu. Kolejne miejsca zajmują Europa z 126 rodzajami i Afryka z 121 rodzajami, przy czym w Europie tylko 17 rośnie endemicznie, a w Afryce – 49. W Ameryce Północnej obecnych jest 80 rodzajów, z czego 44 jest endemitami tego kontynentu. W Ameryce Południowej występuje 35 rodzajów, z czego 15 to endemity. Australia i Oceania to miejsce występowania 27 rodzajów, z czego 18 jest endemicznych dla tego obszaru. Kontynenty z półkuli południowej wyróżniają się większym udziałem przedstawicieli z podrodzin Azorelloideae i Mackinlayoideae[7].
Jedna z rodzin rzędu selerowców Apiales. Dawniej zaliczano tu często rośliny wyodrębnione obecnie do rodzin araliowatych Araliaceae i Myodocarpaceae. Przy klasyfikowaniu roślin do araliowatych i selerowatych przyjmowano, że do tej pierwszej rodziny należą rośliny zdrewniałe, a do drugiej zielne. To sztuczne kryterium nie utrzymało się, bowiem formy zielne występują w obrębie rodzajów Aralia i Panax, a co istotniejsze – rodzaje wąkrota Hydrocotyle i Trachymene, tradycyjnie włączane do selerowatych okazały się tworzyć grupę siostrzaną wobec pozostałych araliowatych (pozostałe rodzaje tworzące tradycyjnie wyróżnianą podrodzinę Hydrocoloideae pozostały w selerowatych – azorella Azorella, wąkrotka Centella i Xanthosia). Różnice morfologiczne między araliowatymi, selerowatymi i Myodocarpaceae są nieprecyzyjne, ale podział na odrębne rodziny utrzymuje się ze względu na przyjętą konwencję[6].
W klasyfikacji wewnętrznej rodziny istotnym kryterium była i jest morfologiczna i anatomiczna budowa owoców[10]. Współcześnie akceptowany jest podział rodziny na cztery podrodziny, przy czym pozycja dwóch rodzajów Platysace i Hermas pozostaje niejasna (taksony incertae sedis)[6].
| selerowce |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
W obrębie rodziny wyróżnia się cztery klady w randze podrodzin i dwa klady z pojedynczymi rodzajami:
| selerowate |
| ||||||||||||||||||||||||||||||
Podrodzina Mackinlayoideae Plunkett & Lowry – 10 rodzajów z ok. 100 gatunków, głównie w Afryce, Azji południowo-wschodniej, Australii i Oceanii, na niewielkich obszarach w Afryce równikowej i południowej oraz w Ameryce Południowej, z jednym gatunkiem jednak (wąkrotka azjatycka Centella asiatica) szeroko rozprzestrzenionym w strefie międzyzwrotnikowej[2][12].
Podrodzina Azorelloideae Plunkett & Lowry – 17 rodzajów ze 155 gatunkami, głównie w Ameryce Południowej, południowej Australii, Nowej Zelandii i wyspach Subantarktyki. Jeden gatunek (Drusa glandulosa) rośnie na Wyspach Kanaryjskich i w Somalii, a rodzaj Dickinsia w południowych Chinach[2][12].
Podrodzina Saniculoideae Burnett – ok. 10 rodzajów występujących na całym świecie[2].
Podrodzina Apioideae Seemann
_JPG1a.jpg)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa dereniowe (Cornidae Frohne & U. Jensen ex Reveal), nadrząd Aralianae Takht., rząd araliowce (Araliales Reveal), rodzina selerowate (Apiaceae Lindl.)[14].
Wiele gatunków z rodziny selerowatych wykorzystywanych jest jako warzywa korzeniowe i liściowe oraz rośliny przyprawowe. Do wykorzystywanych na wielką skalę warzyw korzeniowych należy marchew zwyczajna Daucus carota podgatunku uprawnego subsp. sativus. Popularnie wykorzystywane są także korzenie spichrzowe pietruszki zwyczajnej Petroselinum crispum var. tuberosum, selera korzeniowego Apium graveolens var. rapaceum i pasternaku zwyczajnego Pastinaca sativa subsp. sativa, przy czym ten ostatni wykorzystywany jest głównie w krajach anglosaskich. Do warzyw o długiej historii wykorzystania, nieco zapomnianych, i w różnym stopniu popularyzowanych ponownie należą: marek kucmerka Sium sisarum, świerząbek bulwiasty Chaerophyllum bulbosum, bunium śródziemnomorskie Bunium bulbocastanum, konopodium większe Conopodium majus. Indianie północnoamerykańscy żywili się spichrzowymi korzeniami kilku gatunków z rodzaju Lomatium, Perideridia gairdneri, Conioselinum chinense. Ważnym warzywem korzeniowym w Andach była i jest ziemniara jadalna Arracacia xanthorrhiza[6].
Kilka gatunków o zgrubiałych łodygach i ogonkach liściowych określanych bywa warzywami liściowymi lub łodygowymi – należą tu seler naciowy Apium graveolens var. dulce, dzięgiel litwor Angelica archangelica, fenkuł włoski Foeniculum vulgare, przewłoka warzywna Smyrnium olusatrum, lubczyk ogrodowy Levisticum officinale, kowniatek nadmorski Crithmum maritimum, Berula bracteata (warzywo endemiczne dla Wyspy Świętej Heleny). Liczne selerowate mają liście jadalne, spożywane po ugotowaniu podobnie jak szpinak warzywny, dodawane do sałatek lub rozmaitych dań, często silnie aromatyczne. Do warzyw liściowych popularnych przynajmniej lokalnie należą m.in.: pietruszka zwyczajna naciowa Petroselinum crispum var. crispum, trybula ogrodowa Anthriscus cerefolium, marchewnik anyżowy Myrrhis odorata, kryptotenia japońska zwana pietruszką japońską Cryptotaenia japonica, wąkrotka azjatycka Centella asiatica, Oenanthe javanica, dawniej duże znaczenie miały także podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria i Tordylium apulium[6].
Szereg gatunków selerowatych to ważne rośliny przyprawowe i jako takie wykorzystywane są też liczne spośród wyżej wymienionych (zwłaszcza pietruszka, selery czy lubczyk). Ważną przyprawą w licznych kuchniach świata jest kolendra siewna Coriandrum sativum, lokalnie zastępowana przez Eryngium foetidum. Do popularnych przypraw należą także: biedrzeniec anyż Pimpinella anisum, kminek zwyczajny Carum carvi, kmin rzymski Cuminum cyminum, różne gatunki z rodzaju zapaliczka Ferula, chropawiec wonny Trachyspermum ammi (popularny zwłaszcza w Indiach)[6].
Ze względu na obficie obecne substancje czynne liczne gatunki wykorzystywane są jako lecznicze. Gumożywice bogate w olejki eteryczne wykorzystywane są w medycynie i przemyśle perfumeryjnym, m.in. galbanum z zapaliczek Ferula, gumożywice z Opopanax chironium[6]. Owoce aminka egipskiego Ammi visnaga wykorzystywane są jako środek przeciwskurczowy, przeciwdychawiczy, rozszerzający naczynia krwionośne. Owoce kopru ogrodowego Anethum graveolens stosowane są jako środek przeciwskurczowy, żołądkowy, czysty olejek zaś działa głównie wiatropędnie i moczopędnie. Korzenie, owoce i olejek z dzięgla litwora Angelica archangelica poprawiają apetyt, działają żołądkowo i spazmolitycznie. Przewiercień sierpowaty Bupleurum falcatum wykorzystywany jest jako środek wzmacniający, przeciwzapalny i przeciwgorączkowy. Owoce i olejek kolendry siewnej Coriandrum sativum i kminku zwyczajnego Carum carvi działają żołądkowo, wiatropędnie, spazmolitycznie i wykrzuśnie. Podobnie (wiatropędnie i wykrztuśnie) działają też owoce i olejek z fenkułu włoskiego Foeniculum vulgare i biedrzeńca anyżu Pimpinella anisium. Suszone kłącze i korzeń lubczyku wykorzystywane są jako środek wiatropędny i moczopędny. Liście pietruszki działają moczopędnie. Kłącze i korzeń biedrzeńca wielkiego Pimpinella major wykorzystywane są jako środek wykrztuśny i odkażający. Żankiel zwyczajny Sanicula europaea w postaci ziela, rzadziej korzeni, wykorzystywany jest jako działający ściągająco i wykrztuśnie[15].
Uprawiane jako rośliny ozdobne są różne gatunki jednoroczne i wieloletnie selerowatych, często jako rośliny rabatowe i skalne, czasem jako bardzo okazałe byliny. Do popularnych rodzajów w uprawie należą: jarzmianka Astrantia, mikołajek Eryngium, cieszynianka Hacquetia, orlaja Orlaya, żankiel Sanicula, ochłystka Zizia. Poza tym uprawiane są jako ozdobne: różne gatunki z rodzaju jeżyca Aciphylla i przewiercień Bupleurum, Actinotus helianthi, azorella trójdzielna Azorella trifurcata, fenkuł włoski Foeniculum vulgare, wszewłoga górska Meum athamanticum oraz okazałe byliny z rodzajów dzięgiel Angelica, zapaliczka Ferula i barszcz Heracleum. Kilka gatunków z tego ostatniego rodzaju wprowadzonych do europejskich ogrodów w XIX wieku stało się uciążliwymi uciekinierami, kłopotliwymi zarówno dla miejscowej przyrody jak i zdrowia ludzi ze względu na powodowane oparzenia[6].
_01.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
