Dzięgiel litwor

Dzięgiel litwor, arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica L., Archangelica officinalis Hoffm.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych. Roślina ma wiele nazw zwyczajowych i ludowych: angelika, dzięgiel lekarski, dzięgiel wielki, anielskie ziele, archangielski korzeń, anielski korzeń. Występuje na Grenlandii, w północnej i środkowej Europie oraz w zachodniej Syberii^[3]. W Polsce jest gatunkiem rodzimym – podgatunek typowy rośnie w Sudetach, na Babiej Górze i w Tatrach, podgatunek nadbrzeżny występuje głównie w pasie wybrzeża, ale wzdłuż dolin rzek sięga także do południowej Polski^[4].

Dzięgiel litwor

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	dzięgiel
Gatunek	dzięgiel litwor
Nazwa systematyczna
Angelica archangelica L. Sp. Pl.: 250 (1753)[3]
Synonimy
Angelica officinalis Moench Angelica sativa Mill. Archangelica officinalis (Moench) Hoffm.

Bujne okazy na młakach nad Małym Stawem Polskim w Dolinie Pięciu Stawów Polskich

Dzięgiel litwor w Dolinie Pięciu Stawów Polskich

Podgatunek nadbrzeżny przy brzegach rzeki Iny na Pomorzu Zachodnim

Morfologia

Pokrój

Okazała roślina, dorasta do 2,5 m wysokości (podgatunek nadbrzeżny osiąga 3 m)^[5].

Łodyga

Gruba, naga, bruzdowana, nieowłosiona, rozgałęziona, pusta w środku w międzywęźlach.

Kłącze i korzenie

Kłącze krótkie, o grubości 5 cm, pofałdowane i brunatne. Wyrastają z niego cienkie, podłużnie bruzdowane korzenie^[6]. Przełam jest nierówny. Przekrój poprzeczny wykazuje szarawobiałą, gąbczastą, wyraźnie promienistą korę z przewodami wydzielniczymi widocznymi w postaci brunatnych plam i jasnożółte lub szarawożółte drewno, w kłączu otaczające szarawy lub brunatnawobiały rdzeń^[7].

Liście

Duże, 3–4-krotnie pierzaste, osadzone na długich ogonkach. Liście górne obejmują łodygę rozdętymi pochwami. Poszczególne listki są jajowate, na brzegu nierówno wcinane, ciemnozielone, od spodu sinozielone.

Kwiaty

Drobne, zebrane w duże, kuliste baldachy złożone, zielonkawo-żółte (u podgatunku typowego) i zielonkawo-białe (u podgatunku nadbrzeżnego). Kielich o pięciu niewyraźnych ząbkach. Płatków korony pięć, o długości ok. 1,5 mm. Pręcików pięć. Słupek dolny, z dwiema szyjkami. Pokryw brak, pokrywki płaskie i równowąskie, o długości mniej więcej takiej, jak baldaszki (u podgatunku nadbrzeżnego szczeciniaste i krótsze).

Owoce

Duże rozłupki, składające się z dwóch płaskich, jasnobrązowych niełupek.

Biologia i ekologia

Roślina dwuletnia i bylina. Kwitnie od końca czerwca do sierpnia^[5]. Siedlisko: rośnie w miejscach wilgotnych, na glebach żyznych, głębokich próchnicznych, przepuszczalnych – czarnoziemy, lessy, mady. Preferuje stanowiska słoneczne i półcieniste. Podgatunek typowy rośnie na wilgotnych łąkach na terenach górzystych, także w zaroślach, nad brzegami potoków, jest składnikiem ziołorośli wysokogórskich. Podgatunek nadbrzeżny rośnie w zbiorowiskach ziołorośli nadrzecznych nad wodami, im bliżej morza tym jest liczniejszy. Liczba chromosomów 2n= 22^[8].

Zmienność

W Polsce występują dwa podgatunki:

• Dzięgiel litwor typowy (arcydzięgiel litwor, arcydzięgiel lekarski, anżelika) A. archangelica subsp. archangelica (syn. Archangelica officinalis Hoffm.). Występuje w górach, poza nimi uprawiany i dziczejący. Ma równowąskie pokrywki długości baldaszków. Kwiaty zielonkawożółte. Owoc długości 6–9 mm. Roślina osiąga 2,5 m wysokości^[5]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Aconitetum firmi^[9].
• Dzięgiel litwor nadbrzeżny A. archangelica subsp. litoralis (Fr.) Thell. – (syn. Archangelica litoralis Fries). Występuje w pasie nadmorskim i wzdłuż brzegów rzek. Ma szczeciniaste pokrywki, ok. 2 × krótsze od baldaszków. Kwiaty zielonkawobiałe. Owoc 5–6 mm długości, o słabo zaznaczonych i tępych żebrach grzbietowych. Roślina osiąga 3 m wysokości^[5]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass. Calystegio-Angelicetum archangelicae litoralis^[9].

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce ochroną częściową^[10]. W latach 1983–2014 znajdowała się pod ścisłą ochroną^[11], z powodu wykopywania roślin dla pozyskania surowca zielarskiego. Rozpowszechnienie jego uprawy w ogródkach zapobiegłoby niszczeniu stanowisk naturalnych.

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski

Korzeń arcydzięgla litworu (Angelicae Archangelicae radix) – całe lub rozdrobnione, starannie wysuszone kłącze i korzeń. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 2,0 ml/kg olejku eterycznego^[7].

Skład chemiczny

Olejek eteryczny w zależności od części rośliny składa się z różnych związków aktywnych. Olejek z nasion zawiera β-fellandren (33,6–63,4%) i α-pinen (4,2–12,8%). Olejek z korzenia zawiera z kolei α-pinen (21,3%), δ-3-karen (16,5%), limonen (16,4%) i α-fellandren (8,7%) W zależności od miejsca występowania olejek z korzenia arcydzięgla może różnić się składem olejku. Ekstrahowany z korzeni rosnących w zachodnich Himalajach olejek zawiera głównie dillapiol (35,93–91,55%) i nothoapiol (0,1–62,8%)^[12].

Zbiór i suszenie

Zbiór korzeni prowadzi się w październiku następnego roku po wysiewie. Ścina się najpierw nadziemną część rośliny, korzenie wykopuje ostrożnie, by ich nie okaleczyć. Korzeń oczyszcza się z ziemi, odcina wszelkie części zielone i starannie myje. Po osuszeniu przecina się je wzdłuż. Suszyć w suszarni w temperaturze nie wyższej niż 35 °C.

Działanie i zastosowanie

O właściwościach rośliny pisał już Syreniusz: Frasującym się korzeń na szyję zawieszony frasunek odpędza i serce wesołe czyni^[13]. Surowiec pobudza czynności wydzielnicze, działa rozkurczowo, wiatropędnie, antyseptycznie, uspokajająco^[6]. Zwiększa wydzielanie soków trawiennych, śliny, a także moczu i potu. Wykazano jego działanie przeciwdrgawkowe^[14]. Olejek eteryczny działa rozgrzewająco (przez drażnienie i powodowanie przekrwienia skóry) i nieznacznie przeciwbólowo. Korzeń arcydzięgla stosuje się w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, bólach brzucha, atonii jelit, dolegliwościach trawiennych, dolegliwościach czynnościowych serca, zawrotach głowy, braku apetytu i wzdęciach, zatruciach pokarmowych, nikotynowych i alkoholowych^[15], jako łagodny środek uspokajający^[16]. Olejek jest wykorzystywany do nacierania przy nerwobólach i bólach reumatycznych^[12].

Ekstrakt z dzięgla jest silnym inhibitorem izoformy C ketoheksokinazy fruktozowej^[17].

Olejki eteryczne dzięgla wykazują znaczną aktywność przeciwdrobnoustrojową przeciwko Clostridium difficile, Clostridium perfringens, Enterococcus faecalis, Eubacterium limosum, Peptostreptococcus anaerobius i Candida albicans. Ponadto olejek działa słabo wobec mikroflory jelitowej. Wykazuje działanie przeciwgrzybicze na niektóre gatunki z rodzaju Fusarium, Botrytis cinerea i Alternaria solani. Mieszanina olejku arcydzięglowego, alkoholu fenyloetylowego (PEA) i α-terpineolu w stosunku 1:1:1 hamuje wzrost Aspergillus flavus NKDW-7 (szczep aflatoksygeniczny) i produkcję aflatoksyny B1, odpowiednio przy 2,25 i 2,0 μl/ml. W stężeniu 2,0 μl/ml połączenie to wykazało powyżej 90% spadek zawartości ergosterolu w błonie plazmatycznej A. flavus^[12].

Dawkowanie

Doustnie stosuje się dobowo 4,5 g surowca lub 1,5–3 g wyciągu płynnego lub 1,5 g nalewki. Zewnętrznie 10–20 kropli olejku^{[brak potwierdzenia w źródle]}.

Działania uboczne

Ze względu na zawartość furanokumaryn surowiec działa fototoksycznie i może powodować stany zapalne skóry.

Roślina jadalna

Wykorzystywany w cukiernictwie do ozdabiania ciast i tortów (skośnie pocięte fragmenty łodygi zebrane w maju smażone są w cukrze). Z młodych łodyg i grubszych ogonków liściowych można sporządzać konfiturę. Stosowana także przy produkcji alkoholi: likierów czy dzięgielówki. Korzeń arcydzięgla litworu, jak również kandyzowane łodygi i ogonki liściowe noszą nazwę anżelika^[18].

Roślina miododajna

Kwiaty wydzielają duże ilości łatwo dostępnego dla pszczół nektaru. Wydajność miodowa tego gatunku wynosi do 200 kg/ha. Miód z niego ma jasny kolor, jest mocno aromatyczny i ostry w smaku^[19].

Roślina ozdobna

Jest uprawiana ze względu na ładny pokrój przypominający palmę, mocną strukturę i przyjemny zapach.

Uprawa

Rozmnaża się z nasion wysiewanych na rozsadniku lub wprost do gruntu. Na rozsadnik wysiewa się nasiona pod koniec lipca lub na początku sierpnia. Wprost do gruntu nasiona wysiewa się w sierpniu. Roślinę uprawia się na glebie średnio żyznej, przepuszczalnej. Po przekwitnięciu i dojrzeniu nasion roślinę wycina się przy samej ziemi, gdyż staje się nieładna^{[brak potwierdzenia w źródle]}.

Nazewnictwo

Nazwa łacińska pochodzi od słowa archangelos, które oznacza archanioł. Od nazwy tej rośliny pochodzi wiele geograficznych nazw w Tatrach, np. Dolina Litworowa, Litworowa Przełęcz, Litworowy Staw Gąsienicowy.