Koper ogrodowy

Koper ogrodowy (Anethum graveolens L.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych. Uznawany jest za gatunek rodzimy w północnej Afryce (od Maroka po Libię i Czad) oraz w południowo-zachodniej Azji (Półwysep Arabski, Syria, Iran). Rozprzestrzeniony jest szeroko w uprawie i spotykany jest na różnych kontynentach jako roślina dziczejąca^[4]. Przejściowo dziczeje z upraw także w Polsce^[5].

Koper ogrodowy

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	koper
Gatunek	koper ogrodowy
Nazwa systematyczna
Anethum graveolens L. Sp. pl. 1:263. 1753
Synonimy
Anethum sowa Roxb. ex Fleming Peucedanum graveolens (L.) Benth. & Hook. f.[3]

Kwiatostan

Owoce

Nazewnictwo

Nazwa naukowa składa się z łacińskiej nazwy rodzajowej anethum oznaczającej koper, o pochodzeniu greckim – anethos 'wiotki' lub anemos 'wiatr' i nazwy gatunkowej, na którą składają się człony gravis 'ciężki' i olens 'pachnący', co wiąże się z aromatycznymi właściwościami rośliny^[6]. W czasie ustalania nazw naukowych stosowano również nazwę Anethum hortense^[7]. Jan Krzysztof Kluk użył nazwy koper pospolity^[7]. W Polsce zanotowano następujące nazwy ludowe: kajzer, koper, koper ogrodowy zwykły, koper swojski, koper wonny, koperek, koperek wonny, kopr, kopr polski, kopr pospolity, kopr swojski, krop^[6].

Morfologia

Korzeń

Cienki, wrzecionowaty, słabo rozgałęziony, białawy^[5].

Łodyga

Sinawozielona, wysokości do 125 cm. Jest białawo i zielono kreskowana, dęta i naga. Rozgałęzia się w górnej części^[8][5].

Liście

3-, 4-krotnie pierzaste o nitkowatych odcinkach. Dolne posiadają pochwiaste ogonki, górne są siedzące na wydłużonych pochwach^[9][5], obłonionymi i z uszkami^[5].

Kwiaty

Zebrane w liczne (15–40) baldaszki tworzące baldach złożony, o nagich szypułach i szypułkach, bez pokryw i pokrywek^[8][5]. Kwiaty obupłciowe, drobne z żółtymi płatkami, na szczycie z łatką^[5].

Owoce

Jajowate lub szeroko eliptyczne, spłaszczone rozłupnie, osiągające do 5 mm długości i 3 mm szerokości. Krążek miodnikowy poduszeczkowaty i żółty. Trzy żebra grzbietowe wyraźnie wystające, dwa żebra boczne oskrzydlone^[5].

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna. Kwitnie w lipcu i sierpniu. Roślina silnie aromatyczna, o korzennym zapachu^[5].

Jako roślina dziczejąca rośnie na polach, na przypłociach i innych stanowiskach ruderalnych^[5].

Zastosowanie

• Powszechnie uprawiana roślina przyprawowa. W Europie uprawiany był już w starożytności.
  • Młode pędy to tzw. koperek. Świeże liście koperku dodaje się do sałatek, gotowanych ziemniaków, jaj faszerowanych, serów twarogowych, zup gorących i chłodników, masła ziołowego, raków, krabów, ślimaków, i ryb. Typowym wyrobem z koperku jest sos koperkowy używany do gotowanych mięs (cielęciny, wołowiny, baraniny). Koperku używa się też do dekorowania potraw^[9][10].
  • Pędy kopru wraz z baldachami stanowią istotny składnik podczas kiszenia ogórków i papryki. Używane są też jako składnik octów ziołowych^[9][10].
  • Owoce kopru używane są do przygotowania marynat i kapusty kiszonej. Przyprawia się nimi sałaty, zupy i sosy. Przyrządza się z nich nalewki i likiery^[9][10].
• Roślina lecznicza:
  • Surowiec zielarski: cała roślina ze szczególnym uwzględnieniem liści i nasion. Wszystkie części rośliny zawierają olejek eteryczny, m.in. karwon, felandren, limonen. Roślina zawiera również flawonoidy i kumaryny. Koper jest bardzo zasobny w sole mineralne, wapń, żelazo, fosfor, prowitaminę A, witaminę D, E, K, B₁, B₂, B₆, B₁₂, H, bardzo duże ilości witaminy C^[9].
  • Działanie: napar z liści lub nasion działa lekko uspokajająco, wpływa korzystnie na proces trawienia i delikatnie obniża ciśnienie krwi. Wewnętrznie jest stosowany jako lek przeciw kolce, trudnościom z trawieniem i spowodowaną tym bezsennością, wzdęciom, nieprzyjemnemu zapachowi z ust, brakowi pokarmu u matek karmiących piersią, w bezsenności i nieżycie górnych dróg oddechowych. Zewnętrznie okłady z owoców są stosowane przy schorzeniach oczu oraz w ropnych zakażeniach skóry (mają działanie antyseptyczne)^[9].
  • Zbiór: liście zbiera się wiosną lub latem przed kwitnieniem, a nasiona latem, gdy już dojrzeją. Suszy się w przewiewnym i zacienionym pomieszczeniu, wysuszone przechowuje w szczelnych opakowaniach. Można też je zamrozić lub konserwować w soli^[9].
• Łodygi z baldachami kwiatowymi są wykorzystywane do wykonywania bukietów i stroików, zarówno świeżych, jak i suszonych^[9].
• Kosmetyka. Olejek koperkowy jest składnikiem niektórych past do zębów, płukanek do ust, mydeł, perfum, wód zapachowych. Napar z owoców kopru jest używany do przemywania tłustej cery i przetłuszczających się włosów. Rzymianie olejkiem koprowym namaszczali ciało^[9].

Uprawa

Roślina łatwa w uprawie. Wymaga słonecznych i osłoniętych od wiatrów stanowisk, gleby wilgotnej – nie znosi jednak stałego zawilgocenia. Lubi podłoża dobrze spulchnione, żyzne i przepuszczalne. Nasiona wysiewa się wiosną wprost do gruntu i w miarę potrzeb można je dosiewać przez całe lato aż do jesieni (ze względu na krótki okres wegetacyjny trwający około 45–50 dni). Niektóre odmiany: 'Bouquet', 'Fernleaf', 'Mammoth', 'Vierling'. Wymagane jest podlewanie w okresach bez opadów. Roślina ta jest rzadko atakowana przez choroby czy też szkodniki^[11].

Obecność w kulturze

• Pędy kopru z liśćmi i kwiatami znaleziono w grobowcu Amenhotepa II zmarłego około 1400 roku p.n.e.^[12]
• Jedna z roślin biblijnych. Ewangelia Mateusza (23,23) podaje, że koprem w czasach biblijnych Żydzi płacili dziesięcinę^[12].
• Uważany był za roślinę czarodziejską. Dawniej wierzono, że chroni przed piorunami i złymi snami i jego wiązki wieszano w domach^[11].