Fenkuł włoski

Fenkuł włoski, koper włoski^[6], koper słodki^[7] (Foeniculum vulgare Mill.) – gatunek rośliny dwuletniej, czasem byliny, zaliczany do rodziny selerowatych (Apiaceae). Gatunek jest bardzo zmienny (dwa podgatunki z kilkoma odmianami), uważany za jedynego przedstawiciela rodzaju fenkuł (Foeniculum Mill.)^[4][8] lub część zaliczanych tu taksonów wyodrębnianych jest w randze osobnych gatunków^[9].

Fenkuł włoski

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	fenkuł
Gatunek	fenkuł włoski
Nazwa systematyczna
Foeniculum vulgare Mill. Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754
Synonimy
Feniculum Gilibert[3] Anethum foeniculum L. Foeniculum dulce Mill.[4] Foeniculum capillaceum Gilib[5].

Zobacz publikację Uprawa fenkułu w Wikibooks

„Bulwa” fenkułu, czyli zgrubiałe pochwy liściowe tworzące cebulę.

Owoce

Roślina kwitnąca

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje dziko w strefie śródziemnomorskiej oraz w Pakistanie, Iranie, Afganistanie^[4], najdalej na wschodzie sięgając Nepalu^[9]. Rozprzestrzenił się także jako gatunek zawleczony poza obszarami swojego rodzimego występowania: w Mikronezji, Australii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Meksyku, USA, na Hawajach, w Makaronezji oraz w Środkowej i Południowej Ameryce^[4].

Jest uprawiany w wielu rejonach świata^[9], w tym także w Polsce^[6].

Morfologia

Pokrój

Naga^[10] roślina zielna osiągająca wysokość od 0,8 do 1,5 m^[11], czasem do 2 m^[9].

Korzeń

Wrzecionowaty, o grubości do 1 cm, białawy^[10].

Łodyga

Rozgałęziająca się, pełna, obła i kreskowana na powierzchni, pokryta nalotem woskowym nadającym jej modry kolor^[10].

Liście

Dolne ogonkowe, górne siedzące na pochwiastych nasadach. Pochwy liściowe rozdęte. Blaszki liści w zarysie trójkątnie jajowate lub trójkątne, trzykrotnie lub czterokrotnie pierzaste, o odcinkach równowąskich, na końcach z chrząstkowatym ostrzem^[10].

Kwiaty

Drobne, zwykle obupłciowe, żółte, zebrane w baldaszki, a te w liczbie od 4 do 25 w baldachy złożone tworzące się na szczytach pędów. Pokryw i pokrywek brak. Kielich jest wałeczkowaty, bez ząbków. Płatki osiągają 1 mm długości, na szczycie słabo lub wcale nie wycięte, ale zwieńczone łatką^[10].

Owoce

Rozłupnie o prawie walcowatym kształcie, z zaokrągloną podstawą i węższym szczytem uwieńczonym dużym podszyjczem. Zazwyczaj ma 3–12 mm długości i 3–4 mm szerokości. Rozłupki są gładkie. Każda ma 5 wyraźnych, drobnych, wypukłych żeberek. Owoc odmiany gorzkiej jest barwy zielonawobrunatnej, brunatnej lub zielonej, natomiast odmiany słodkiej jest jasnozielony lub jasnożółtawobrunatny^[12].

Biologia

Roślina dwuletnia i bylina, czasem w uprawie jako roślina jednoroczna. Kwitnie od lipca do października^[10]. Liczba chromosomów 2n = 22^[11].

Podgatunki i odmiany

• Foeniculum vulgare Mill. subsp. piperitum (Ucria) Cout. (syn. Foeniculum piperitum (Ucria) Sweet)^[4] – fenkuł włoski pieprzowy^[13]
• Foeniculum vulgare Mill. subsp. vulgare – fenkuł włoski zwyczajny^[13]
  • var. vulgare^[4] – odmiana zwyczajna (gorzka)^[13]
  • var. dulce (Mill.) Batt.^[4] – odmiana słodka^[13]
  • var. azoricum (Mill.) Thell.^[4] – odmiana azorska^[13]

Zastosowanie

Roślina lecznicza

Surowiec zielarski

• Owoc kopru włoskiego odmiany gorzkiej (Foeniculi amari fructus) – suche rozłupnie i rozłupki odmiany vulgare zawierającej nie mniej niż 40 ml/kg olejku eterycznego, w którego skład wchodzi co najmniej 60,0% anetolu oraz 15,0% fenchonu^[12].
• Owoc kopru włoskiego odmiany słodkiej (Foeniculi dulcis fructus) – suche rozłupnie i rozłupki odmiany dulce zawierającej nie mniej niż 20 ml/kg olejku eterycznego, w którego skład wchodzi minimum 80,0% anetolu^[12].

Działanie

Owoce są używane jako środek wykrztuśny, dzięki zawartym w nich olejkowi eterycznemu, który pobudza błony śluzowe dróg oddechowych^[14]. Działa mlekopędnie i przeciwzapalnie^[14].

Roślina kosmetyczna

Napar może być stosowany do przemywania tłustej skóry. Olejek fenkułowy stosowany jest w mieszankach zapachowych dodawanych do past do zębów, płynów do płukania ust, mydeł i innych kosmetyków^[15]. Nasiona fenkułu żuje się dla odświeżenia oddechu^[16].

Sztuka kulinarna

• Owoce. Mają słodkawy, nieco pikantny smak^[17], porównywany do smaku anyżu lub lukrecji^[18]. Charakteryzuje je silny anyżkowy zapach. Używane są jako aromatyczna przyprawa do mieszanek ziołowych. Owocami przyprawia się:
  • kompoty^[17]
  • sosy (w tym sosy słodkie^[17], np. chutneye^[16])
  • warzywa^[16] (kapusta, buraki ćwikłowe, gotowane kalafiory, brokuły i ziemniaki^[17])
  • warzywa curry (kuchnia indyjska)^[18]
  • mięsa^[16] (zwłaszcza mięso pieczone na rożnie^[17])
  • potrawy z ryb^[16] i owoców morza
  • sery (w kuchni włoskiej)^[17]
  • pieczywo^[16] (zwłaszcza w kuchni francuskiej^[17]).

Ze względu na wysoką zawartość olejków eterycznych anyżu, napar z nasion kopru włoskiego jest popularnym napojem – np. w Niemczech.

• Liście. Drobnymi, pierzastymi liśćmi przyprawia się przede wszystkim potrawy z ryb^[19].
• Zgrubiałe pochwy liściowe zachodzące na siebie i tworzące coś na kształt cebuli. Jadane na surowo w formie surówek, a także w formie pieczonej i gotowanej^[20].

Roślina ozdobna

Liście odmiany czerwonolistnej

Bywa uprawiany jako kwiatowe obramowanie rabaty. Istnieje ozdobna odmiana 'Purpurascens' o drobno dzielonych liściach, brązowych za młodu^[21].

Uprawa

Ma duże wymagania termiczne, preferuje ciepłe, dobrze nasłonecznione, osłonięte od wiatru miejsca. Strefy mrozoodporności 5–10^[21]. Gleby o dużej zawartości próchnicy, przepuszczalne, o wysokiej zawartości składników pokarmowych i odczynie zasadowym. Rozmnaża się przez nasiona, które wysiewa się na rozsadniku w kwietniu–maju. Plon z jednego hektara wynosi 1–2 ton.