Nosy eo atsimo atsinanan'i Afrika, eo amin'ny ranomasimbe Indianina. From Wikipedia, the free encyclopedia
I Madagasikara na Repoblikan' i Madagasikara dia firenena ao amin' ny tapany andrefana amin' ny Ranomasimbe Indianina, eo atsinanan' i Afrika sady anisan' ity kôntinenta ity. Izy no nosy fahefatra lehibe indrindra eto an-tany. Antananarivo no renivohiny. Manana velarana mirefy 587 000 km2 izy ary manana sakany mirefy 580 km sy lavany mirefy 1 580 km. Atao hoe Malagasy ny vahoakan' io firenena io.
| ((mg)) | |||||
| ((mg)) | |||||
| Repoblikan'i Madagasikara ((mg)) | |||||
| |||||
| Teny filamatra : Fitiavana, Tanindrazana, Fandrosoana | |||||
.svg) | |||||
| Teny ofisialy | malagasy frantsay | ||||
| Renivohitra | Antananarivo 18°54′57″S 47°31′18″E | ||||
| Tanàna lehibe indrindra | Antananarivo | ||||
| Fitondrana sy governemanta - Filoha - Praiminisitra |
Repoblika Andry Rajoelina Christian Ntsay | ||||
| Velarantany - Tontaliny - Rano (%) |
faha 46 587 040 km² 0,95 | ||||
| Isam-ponina - Tontaliny (2010) - hakitroka |
faha 53 22,005,222 mpo. 36.25 mpo./km² {{{1}}} | ||||
| Anaran'ny mponina | Malagasy | ||||
| Sandam-bola | Ariary (MGA) | ||||
| Faritr'ora | UTC +3 | ||||
| Hiram-pirenena | Ry Tanindrazanay malala ô | ||||
| Valan-tsehatra internet | |||||
| Antso an-tariby |
+261 | ||||
Toerana fonenan' ny 5 %-n' ny biby sy ny zavamaniry misy eto amin' izao tontolo izao; ka mihoatra ny 80 %-n' ireo dia izy irery ihany no manana azy eto an-tany. Voasokajy ao anatin' ireo ny gidro isankarazany, ny fosa, ny fianakaviam-borona telo sy zava-maniry toy ny zaha na renala izay ahitana sokajy karazany valo, anisan' izany ny enina tsy hita amin' ny toeran-kafa.
I Madagasikara dia nipoitra tamin' ny fiparitahan' ny kôntinenta Gondwana 35 tapitrisa taona tal. J.K.: i Madagasikara sy i India dia nisaraka tamin' i Afrika ary 50 tapitrisa taona taty aoriana dia nisaraka tamin' i India i Madagasikara ary nitokana teo hatramin' izao fotoana izao. Misy faritra ekôlôjika maromaro eto Madagasikara ary mihakely dia mihakely ireo faritra ekôlôjika ireo noho ny asan' ny olombelona (tavy, fandringanana ny ala, fihazana ny biby); ankehitriny dia 95 %-n' ny ala taloha no voaringana.
Araka ny arkeôlôjia dia tonga teto tamin' ny taona 300-500 taor. J.K. ny olona voalohany indrindra tonga teto Madagasikara. Ireo mponina ireo dia Aostrônezianina avy any Bôrneô, any Indônezia. Tonga 700 taona taty aoriana ny vahoaka Banto izay niampita ny Lakandranon' i Môzambika, ny Arabo avy any avaratra, ny Indiana ary ny Sinoa. Tamin' ny taonjato faha-17 dia nanomboka nanjanaka ampahan-tany tao Madagasikara ny Frantsay (Fort-Dauphin, Diego-Suarez).
Samy manana ny anjarany ao amin' ny fiainana ara-kolontsaina malagasy ankehitriny ireo mponina niorim-ponenana teto Madagasikara ireo.
Nandritra ny taonjato faha-19 dia voazanaky ny Fanjakan' i Madagasikara (fanjakana merina) ny ampahany be amin' ny nosin' i Madagasikara; izany fanjakana izany dia naongan' ny fanafihan' ny Frantsay tamin' ny taona 1895. Tafapetraka tamin' ny 10 Ôktôbra 1958 ny governemanta malagasy voalohany taorian' ny fanjanahan-tany frantsay, ary tamin' ny taona 1960 no nambara ampahibemaso ny fahaleovantenan' i Madagasikara taorian' ny tolon' ny tia tanindrazana. I Madagasikara no anisan' ny firenena voalohany nahazo fahaleovantena tao amin' ny faritry ny Ranomasimbe Indianina ary anisan' ny voalohany indrindra amin' ny faritra atsimo aty Afrika. Izany anefa tsy nahatonga azy ho anisan' ny firenena voalohandohany afaka amin' ny fahantrana noho ny fitavozavozan' ny fitantanana ny firenena hatramin' ny nahazoany ny fahaleovantena.
Voalaza ara-tantara fa anisan' ny tanin' i Gondwana i Madagasikara, ary nisaraka tamin' i Afrika 160 tapitrisa taona lasa izay. Nanomboka teo amin' io fivakisana io no niforona ny nosin-tanin' i Madagasikara rehefa avy nisaraka tamin' i India 80 na 100 tapitrisa taona lasa izay. Maro ny mpikaroka sy mpahay tantara no milaza fa teo ho eo amin' ny 200 taona taor. J.K. no tonga teto Madagasikara ny olona mpifindra monina voalohany. Araka izany dia voalaza fa avy any Azia Atsinanana (any Indônezia) no fiavian' ireo mpifindra monina ireo. Teo koa ny fahatongavan' ny Arabo avy amin' ny fianakavian' i Mohamady, ny Indianina ary ny Jiosy babo avy tany Babilôna. Ary teo koa (angamba) araka ny voalazan' ny mpandinika vitsivitsy ny fifindran' ny Afrikana izay mbola arabo symozilmana firazanana ihany koa. Ary taty aoriana no nisy olona avy any Tônga no tonga tao amin' ny nosy malagasy.
Tsy tongalafatra ny zavatra fantatra mikasika ny fipetrahan' ny olombelona teto Madagasikara, fa araka ny karoka ary ny asa nataon'ireo mpahay jenetika, haitsikerafiteny ary tantara, dia aostrôneziana ny tena fiavian' ny Malagasy, izay avy amin' ny Tambanosy Indôneziana. Mety tonga teto Madagasikara ireo olona ireo tamin' ny alalan'ny lakana (waka) tamin'ny taonjato voalohany taor. J.K., na 300 taor. J.K., araka ny arkeôlôga, ary talohan' ilay daty farany voalaza araka ny lazain' ny jenetisianina. Ireo olona ireo dia antsoina Ntaolo, izay heverin' ny mpikaroka fa avy amin' ny fteny prôtô-malay-pôlinezianina *tau-ulu izay midika "olona voalohany", avy amin'i *tau 'olona" ary *ulu, izay midika "loha", "fiaviana", "fitombohana". Miantso ny tenany ho *va-waka" "olon' ny lakana" ireo mponina tonga teto Madagasikara voalohany ireo. "*va-waka" izay avy amin'ny teny *va "mponina" ary *waka "lakana"; teny izay heverina fa niavian' ny teny vahoaka.
Manazava ny endrika iraisan' ny Malagasy maro ny fiaviana aziatika tatsimo-atsinanan' ny razambeny: tso-bolo, tsy mainty hoditra ohatra ny afrikanina banto. Ny vahoaka ntaolo" dia nampandova ny:
Tonga avy amin' ny morontsiraka atsimo-atsinanan' ny Nosy ny olona voalohany, na dia mety tonga avy tany avaratra aza ny sasany. Tam-pahatongavana, nanao ny tavy no nahafahan'ny mponina voalohany namboly, tamin' ny alalan' ny fandringanana ny ala teny amin'ny morontsiraka.
Tamin' ny taonjato faha-7 taor. J.K., dia nanomboka nanadio ny alan'ny afovoantany ny sasany amin'ireo vahoaka ntaolo ireo. Ireo tany malalaka vokatry ny fandringanana ny ala ireo dia nambolena vary sy saonjo. Ireo vahoaka ntaolo ireo, izay nifidy ny nipetraka tanaty ala, dia nantsoina hoe Vazimba (teny avy amin'ny hoe *va-yimba izay avy amin'ny teny *yimba midika "ala"). Rafandrana, razamben'ny mpanjaka merina dia fantatra fa Vazimba. Rafohy ary Rangita izay mpanjaka merina dia fantatra fa Vazimba ihany koa.
I Madagasikara dia ivon-toeran'ny varotra miampita ranomasina izay mampifandray ny seranan-tsambo ao amin'ny Ranomasimbe Indiana tany am-piandohan'ny taonjato manaraka ny fitondran'olombelona. Ny tantaran'ny tantara nosoratana eto Madagasikara dia nanomboka tamin'ny Arabo, izay nametraka lahatsoratra ara-barotra teo amin'ny morontsiraka avaratra-andrefana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-10 ary nampiditra ny finoana silamo, ny soratra arabo (nampiasaina hanoratra ny fiteny malagasy amin'ny endrika manoratra fantatra amin'ny hoe sorabe), ny astrôlôjia arabo, ary ireo singa ara-kolontsaina hafa. Nanomboka tamin'ny 1500 ny fifandraisana Eorôpeana, rehefa nahita ilay nosy ny kapiteny pôrtogey atao hoe Diego Dias. Ireo tranombarotra frantsay dia iniorina tamin'ny morontsiraka atsinanana tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-17.
Nijaly koa anefa ny mponina teo an-toerana, toy ny Afrikanina maro, noho ny varotra andevo. Ohatra, ny Eoropeanina dia nitondra andevo Malagasy tany amin'ny Viceroyalty of Peru, ka nametraka azy ireo indrindra tany amin'ny morontsiraka avaratr'io firenena io, any amin'ny faritra antsoina hoe Piura. Ao Però amin'izao fotoana izao, ny taranak'ireo andevo ireo dia fantatra amin'ny anarana hoe "mangaches", noho ny kolikoly vonjimaika ny fiteny. Misy mihitsy aza ny toerana antsoina hoe “Malakasy” any Peroa, izay efa nipoitra tamin’ny fotoana nanararaotana ny Malagasy tamin’ny fambolena sy fiompiana teny an-tsaha ary niteraka teny avy amin’ny fiteniny. Ireo taranaka Malagasy ireo dia mbola mitazona ny toetrany Afro-Indoneziana tany am-boalohany. Natanjaka tokoa ny fifandraisan'izy ireo tamin'i Però ka nandray anjara tamin'ny kolontsain'ity firenena ity izy ireo, namorona endrika mozika toy ny tondero ary nanana hery ara-politika mihitsy aza hatramin'ny filoha Peroviana teo aloha Luis Miguel Sánchez Cerro, izay nitondra io firenena io tamin'ny folo taona fahatelon'ny faha-20. taonjato, dia "mangache".
Nanomboka tamin'ny 1774 ka hatramin'ny 1824 dia nahazo laza teo amin'ny jiolahin-tsambo sy ny mpivarotra eorôpeana i Madagasikara, indrindra fa ireo mpandray anjara amin'ny varotra andevon'ny morontsirak'i Atlantika. Ny nosy kely ao Nosy Boraha, avy any avaratra sy avaratra atsinanan'i Madagasikara, dia navoakan'ny mpahay tantara sasany ho toa fitoeran'i Libertalia. Tantsambo eorôpeana maro no nirodana teny amin'ny morontsiraky ny Nosy, anisan'izany i Robert Drury, ny diariny no iray amin'ireo ahitana sary vitsivitsy momba ny fiainana any atsimon'i Madagasikara nandritra ny taonjato faha-18. Ny harena nateraky ny varotra sambo dia nampitombo ny fiakaran'ny fanjakana niorina tao amin'ilay nosy, ny sasany tamin'ireo dia nihanatanjaka tamin'ny taonjato faha-17. Anisan'izany ny fikambanana Betsimisaraka any amin'ny morontsiraka atsinanana sy ny lehiben'ny Sakalava an'ny Menabe sy Boina any amin'ny morontsiraka andrefana. Ny fanjakan' Imerina, izay miorina any afovoan-tany afovoany sy ny renivohiny ao amin'ny lapa-mpanjaka ao Antananarivo, dia niitatra tamin'ny fitarihan'ny mpanjaka Andriamanelo.
Tamin'ny fiandohan'ny taonjato faha-17 dia ny fanjakan' Imerina dia fanjakana tsy natanjaka raha noharina tamin'ireo fanjakana amoron-dranomasina lehibe kokoa ary mbola lasa kely kokoa ny fahatanjahany tamin'ny taonjato faha-18, nandritra ny fanjakan' Imerina efa-toko. Taorian'ny ady sy ny mosary nandritra ny taonjato maromaro, dia tafaverina indray Imerina tamin'ny 1793, mpanjaka Andrianampoinimerina (1787-1810). Avy amin'ny renivohiny voalohany Ambohimanga, ary taty aoriana avy amin'ny Rovan'Antananarivo, io mpanjaka merina io dia nanitatra haingana ny fitondrany tamin'ireo tanin'andriana mifanolo-bodirindrina. Ny tanjony dia hifehy ny nosy iray manontolo. Ny zanany nandimby azy, mpanjaka Radama I (1810-28), no niezaka nanatanteraka izany. Izy no neken'ny governemanta britanika ho mpanjakan'i Madagasikara. Namarana fifanekena i Radama tamin'ny 1817 niaraka tamin'ny governora britanika ao Maorisy mba hanafoanana ny fivarotana andevo mendri-kaja ho an'ny miaramila britanika sy ny fanampiana ara-bola. Nanomboka tonga tamin'ny taona 1818 ny misionera anglisy avy amin'ny London Missionary Society; anisan'ireo olona ireo i James Cameron, David Jones ary David Griffirths izay nanangana sekoly, nametraka ny fanoratana teny malagasy tamin'ny alalan'ny abidy latina ary nandika ny Baiboly, ary koa nampiditra karazana teknôlôjia vaovao teto amin'ny nosy Madagasikara.
Ny mpandimby an-dRadama, Ranavalona I (1828-61), mpanjakavavy, dia naneho hevitra momba ny fahamendrehana ara-pôlitika sy ara-kolotsain'i Britaina sy Frantsa miaraka amin'ny didy amam-pitsipika izay nandrara ny fampiharana ny kristianisma eto Madagasikara ary nahatonga ny ankamaroan'ny vahiny handao ny nosy. Ireo mponina eto Madagasikara dia afaka niampanga ny heloka isan-karazany toy ny halatra, ny fanarahana ny fivavahana kristiana ary indrindra ny famosaviana, izay voasazy amin'ny fisotroana tangena. Teo anelanelan'ny taona 1828 sy 1861, dia nahafaty olona 3 000 teo ho eo isan-taona ny fampinomana tangena. Anisan'ireo nanohy niaina tao Imerina i Jean Laborde, mpandraharaha frantsay iray izay nanamboatra basy sy nanorina orinasa hafa tamin'ny anaran'ny fitondram-panjaka, ary Joseph-François Lambert, mpiantoka frantsay sy mpivarotra andevo niaraka tamin'i Printsy Radama II (1861-1863), dia nanao sonia fifanarahana fifaneraserana fantatra amin'ny anarana hoe Charte Lambert. Radama II dia nanandrana ny hamaha ny pôlitikam-piarahamonin'ny mpanjakavavy, saingy roa taona taty aoriana dia noroahin'ny praiministra Rainivoninahitriniony (1852-1865) sy ny fifanarahana amin'i Andriana sy ny Hova, izay nanandrana namarana ilay fahefana feno an'ny mpanjaka.
Taorian'ny fanandramam-panonganana dia nomen'ireo tandapa fahafahana manjaka i Rasoherina (1863-1868) vadin-dRadama, raha manaiky fizaràm-pahefana amin'ny praiminisitra izy. Izany fifanarahana ara-piarahamonina izany dia ho tanteraka amin'ny alalan'ny fanambadiana manana endrika pôlitika.[1] Nanaiky ny mpanjakavavy Rasoherina ka nanambady an'i Rainivoninahitriniony, ary taorian'ny fanonganana azy dia nanambady ny rahalahiny Rainilaiarivony (1864-1895), izay hanambady an-Ranavalona II (1868-1883) sy an-dRanavalona III (1883-1897)[2]. Nandridra ny iraika amby telopolo taona naha praiminisitra an'i Rainilaiarivony dia maro ireo lalàna noraisina hanamafisana ny fahefan'ny governemanta ary hanavao ny fitondrana ho maoderina kokoa[3]. Natsangana manerana ny nosy ny sekoly ary natao ho voatery ny fidirana amin'izy ireo. Nohatsaraina ny fitantanana tafika ary noraisina ho mpanolotsaina ireo mpanorohevitra britanika hankahery ary hampahamatihanina ny miaramila. [4]. Voarara ny fananana vady maro satria noraisina ho finoana ôfisialy ny kristianisma nanomboka tamin'ny taona 1869 miaraka amin'ny finoana nentin-drazan'ny vahoaka tsy mitsaha-mitombo. Novaina hitovitovy endrika amin'ny Lalàna Iraisana britanika ny rafi-dalàna ary nampitovizana endrika amin'ny any Eorôpa ny fiainana an-dapa an-drenivohitra.
Tamin' ny voalohany indrindra, noho ny tsy fanajana ny Charte Lambert, dia nanafika an' i Madagasikara i Frantsa tamin'ny taona 1883, izay nanjary fantatra tamin' ny anarana hoe Ady Hova-Frantsay voalohany. Tany amin' ny faran'ny ady dia namela ny tanànan' Antsiranana (Diego Suarez) ho an' i Frantsa i Madagasikara ary nandoa vola 560 000 francs ho an'ireo mpandova an' i Lambert. Tamin' ny taona 1890, ny Anglisy dia nanaiky ny fananganana prôtektôrata frantsay eo amin' ny Nosy, saingy tsy neken' ny governemantan' i Madagasikara ny fahefana Frantsay. Mba hanerena ny fieken-ko resy, ny Frantsay dia nanafika ny seranan-tsambon' i Toamasina teo amin' ny morontsiraka atsinanana, sy Mahajanga any amin' ny morontsiraka andrefana, tamin' ny Desambra 1894 sy Janoary 1895.[5]
Niakatra ho any Antananarivo ny vondro-miaramila frantsay, ary namoy olona maro noho ny tazomoka sy aretina hafa. Ny fanamafisana dia tonga avy tany Alzeria sy Afrika atsimon' i Sahara. Rehefa tonga tany amin' ny tanàna ny miaramila frantsay tamin' ny septambra 1895, dia namotika ny lapan' ny mpanjaka tamin' ny alalan' ny tafondro mavesatra, izay nahafaty tandapa maro ka nanery an-dRanavalona III hampitsahatra ny ady. Nampiditra an' i Madagasikara ho tany frantsay i Frantsa tamin' ny taona 1896 ary, nanafoana ny fanjakan' Imerina ary nandefa ny fianakavian' ny mpanjaka ho sesitany tany amin' ny nosy La Réunion sy tany Alzeria. Ny hetsi-pioirana roa taona ho valin' ny fakan' ny Frantsay ny lapan' ny mpanjaka dia nilatsaka tanteraka tamin' ny faran' ny taona 1897.
Lasa zanatany frantsay i Madagasikara rehefa nanameloka ny mpanjakavavy Ranavalona III sy nanao sesitany azy ny Frantsay. Nisy anefa ny fampandrian-tany izay naharitra dimy ambin' ny folo taona teo ho eo, notarihin' ny fitondrana frantsay, ho setrin' ny fisian' ny mpiady anaty akata niparitaka teto amin' ny firenena. Orinasa frantsay no nomena alalana amin' ny fitrandrahana ny ala sy ny harena an-kibon' ny tany. Nampidirina ho tombontsoan' ny orinasa frantsay ny asa an-terivozona. Nampiharin’ i Gallieni ny "pôlitikan' ny karazana" ("politique de races") nandritra ny fampandrian-tany tamin' ny taona 1896, izay nampiadina ny Merina ao afovoan-tany, heverina ho nankahala ny fanjanahan-tany, amin' ny mponina amoron-tsiraka.
Nipoitra teo amin' ny vondron' olona manam-pahaizana ny nasiônalisma nanohitra ny fanjanahantany. Notarihin' ny mpitondra fivavahana prôtestanta malagasy, ny pasitera Ravelojoana, ity vondrona ity. Fikambanana miafina nikendry ny fanamafisana ny maha-Malagasy no niforona tamin' ny taona 1913, izay nantsoina hoe Vy Vato Sakelika (VVS). Ny zavatra nataon' izy ireo dia nahatonga ny Frantsay hamela ny Malagasy hanana ny solontenany voalohany tao amin' ny governemanta frantsay. Nandritra ny taompolo 1920, ny nasiônalista malagasy dia nanantitrantitra ny fitovian' ny sata sivily sy pôlitika ho an' ny Malagasy. Niverina teto Madagasikara, i Jean Ralaimongo tamin' ny taona 1924, ary niditra anatiny tamin' ny olana momba ny asa izay niteraka disadisa nanerana ny nosy.
Taorian' ny Ady Lehibe Faharoa no naneken' i Frantsa ny endriky ny fizakan-tena malagasy teo ambany fiahian' ny Frantsay. Tamin' ny fararanon' ny taona 1945, nisy ny kôlejin' ny mpifidy roa (malagasy sy frantsay) izay nifidy ny solontena avy eto Madagasikara ho ao amin' ny Antenimiera mpanorina tao amin' ny Repoblika fahefatra frantsay. Ny solontena nofidin' ny Malagasy dia i Joseph Raseta sy Joseph Ravoahangy. Izy roa lahy, niaraka tamin' i Jacques Rabemananjara, dia nikarakara ny Mouvement Démocratique de la Rénovation Malgache (MDRM) tamin' ny taona 1946.
Ny lalàm-panorenan' ny Repoblika fahefatra frantsay tamin' ny taona 1946 no nahatonga an' i Madagasikara ho Territoire d'Outre-Mer ("tanim-pirenena ampitan-dranomasina") ao anatin' ny Union Française. Tsy nifanaraka amin' ny tanjon' ny MDRM izay nikendry fahaleovantena feno ho an' i Madagasikara anefa ny pôlitika fampitovian-jo tao anatin' ilay rafitra, ka tsy nandray anjara tamin' ny fifidianana Ravoahangy sy Raseta. Na dia teo aza ireo fanavaozana ireo dia mbola tsy nilamina ny sehatra pôlitika teto Madagasikara.
Ny olana ara-toekarena sy ara-tsôsialy, anisan' izany ny tsy fahampian-tsakafo, ny varo-maizina, ny fiantsoana hiasa tsy an-tsitrapo (frantsay: conscription), ny fiverenan' ny disadisa ara-poko, ary ny fiverenan' ny miaramila malagasy avy any Frantsa, dia nanakorontana ny toejavatra izay efa mikorontana rahateo.
Tamin' ny 29 Marsa 1947 dia nipoaka ny Tolom-bahoaka teto Madagasikara, nanoherana ny fanjanahan-tany frantsay. Izany dia fikomiana nataon' ny Malagasy, izay naharinganana voanjo frantsay andaniny sy Malagasy tsy anisan' ny mpitaky fahaleovantena ankilany, dia narahana famaizana mahatsiravina nataon' ny tafika frantsay izay namono Malagasy an' arivony maro. Mbola miady hevitra ny mpahay tantara ny amin' ny tena isan' ny niharan' ny famaizana, ka eo anelanelan' ny 11 000 sy 100 000 ny isan' ny maty ka izany no iheverana ny zava-nitranga ho ny tena mahatsiravina indrindra teo amin' ny tantaran' ny fanjanahan-tany frantsay. Nisy 5 000 ka hatramin' ny 6 000 teo ho eo ny voaheloka, ary ny sazy dia fanagadrana vetivety hatramin' ny famonoana ho faty.
Tamin' ny fiverenan' ny fahaleovantena dia nandalo Repoblika efatra i Madagasikara miaraka amin' ny famerenana lalàm-panorenana. Ny Repoblika voalohany (1960-1972) dia nentin' ny filoha Philibert Tsiranana notendren' ny Frantsay, izay nanamafy ny fitohizan' ny firohizana ara-toekarena ary ara-politika amin' i Frantsa. Ny Frantsay no manana andraikitra lehibe eo amin' ny orinasam-panjakana na amin' ny asa fampiofanana. Ireo boky fianarana sy ny rafi-pampianarana dia saika hitovy amin' ny an' ny Frantsay avokoa.
Nanongana ny fitondrany tamin' ny 1972 ny rotaky ny mpianatra sy mpamboly izay vokatry ny tsifankasitrahana ny fitondran' i Tsiranana izay noheverina fa manohana sy manohy ny fanjanahan-tany.
I Gabriel Ramanantsoa, jeneralin' ny tafika, dia voatendry ho filoha vonjimaika sy praiminisitra tamin' io taona io ihany, saingy nanery azy handao ny taona 1975 ny fankatoavana ankapobeny. Ny kolonely Richard Ratsimandrava, voatendry handimby azy, dia novonoina enina andro tao amin'ny toerany. Ny jeneraly Gilles Andriamahazo no nanapaka taorian' i Ratsimandrava nandritra ny efa-bolana talohan' ny nisoloan' ny miaramila hafa: Amiraly Lefitra Didier Ratsiraka, izay nitondra tao amin' ny Repoblika Faharoa izay manana endrika sôsialista-marksista nanomboka tamin' ny taona 1975 ka hatramin' ny taona 1993.
Io vanim-potoana io dia nahitana fifamatorana ara-politika tamin' ny firenena Tatsinanana sy ny fitokanana ara-toekarena. Ireo pôlitika ireo, miaraka amin' ny fanerena ara-toekarena miorina amin' ny krizy solika tamin' ny taona 1973, dia nitarika ny firodanana haingana ny toekarena eto Madagasikara sy ny fihenan' ny fenitry ny fiainana, ary ny firenena dia nanjary bankirompitra tanteraka tamin' ny taona 1979. Ny governemanta Ratsiraka dia nanaiky ny fepetran' ny ny mangarahara, ny fepetra manohitra ny kolikoly ary ny politikan' ny tsena malalaka napetraky ny Tahirim-bola Iraisam-pirenena, Banky Iraisam-pirenena ary ireo mpanolotra bilatera samihafa ho takalon' ny famindram-pahefana ny firenena.[6]
Ny lazan' ny Ratsiraka tamin' ny taona 1980 dia nahitana krizy tamin' ny 1991 raha nitifitra ireo mpanao hetsi-panoherana nandritra ny famoriam-bahoaka ny mpiambina ny filoha. Tao anatin' ny roa volana dia nisy governemanta tetezamita napetraka teo ambany fitarihan' i Albert Zafy (1993-96), izay nandresy tamin' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny 1992 ary nanokatra ny Repoblika fahatelo (1992-2010). Ny lalàm-panorenana vaovao eto Madagasikara dia nametraka demokrasia maro antoko am-pelatanan' ny Antenimieram-pirenena. Ny lalàm-panorenana vaovao koa dia nanamafy ny fahalalahan' ny zon' olombelona, sôsialy sy politika, ary ny varotra malalaka. Na izany aza, dia niharatsy ny toekarena tamin' ny andro naha filoha an' i Zafy, nisondrotra ny kolikoly, ary ny fampidirana ny lalàna mba hanomezana azy fahefana matanjaka kokoa. Nolavina tamin' ny 1996 izy, ary notendrena ho filohan'ny tetezamita i Norbert Ratsirahonana, nandritra ny telo volana talohan'ny fifidianana ho filoham-pirenena manaraka. Ratsiraka dia nofidina indray tamin' ny fahefana teo amin' ny sehatry ny fanavakavahana sy ny fanavaozana ara-toekarena nandritra ny fe-potoana faharoa izay naharitra hatramin' ny 1996 ka hatramin' ny 2001.[6]
Ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2001 izay nandresen' i Marc Ravalomanana, dia nahatonga ny fifandonana fito volana nanelanelan' ny mpanohana an' i Ravalomanana sy i Ratsiraka. Ny fiantraikany ara-toekarena teo amin' ny krizy ara-pôlitika dia resin' ny politika ara-toekarena sy ara-pôlitikan' i Ravalomanana tsikelikely, izay namporisika ny fampiasam-bola amin' ny fanabeazana sy ny fambolena, nanamora ny fampiasam-bola mivantana avy any ivelany, ary ny fiaraha-miasa ara-barotra teo amin' ny sehatra iraisam-pirenena sy iraisam-pirenena. Ny harin-karena faobe dia nitombo 7 isan-jato isan-taona teo ambanin' ny fitantanany. Nandritra ny antsasaky ny fe-potoam-piasany faharoa, dia nitsikera ireo mpanaramaso ao an-toerana sy iraisam-pirenena i Ravalomanana izay niampanga azy ho nitombo ny herisetra sy ny kolikoly.
Ny mpitarika ny mpanohitra sady ben' ny tanànan' Antananarivo, Andry Rajoelina, dia nitarika hetsika tamin' ny voalohandohan' ny taona 2009 izay nanosika an-dRavalomanana tsy handresy tamin' ny fomba tsy araka ny lalàm-panorenana izay nomelohina ho fanonganam-panjakana. Tamin' ny volana Marsa 2009, dia notendren' ny Fitsarana Ambony ho Filoha Avon' ny Tetezamita i Andry Rajoelina. Tamin' ny taona 2010, dia nisy lalàm-panorenana vaovao noraisina tamin' ny fitsapan-kevi-bahoaka, nametrahana ny Repoblika fahefatra, izay nanohana ny rafitra maro antoko izay napetraka tamin' ny lalàm-panorenana teo aloha. Notendrena ho filoha i Hery Rajaonarimampianina tamin' ny fandreseny ny fifidianana ho filoham-pirenena 2013, izay heverina ho marina sy mangarahara araka ny hevitry ny fiarahamonina iraisam-pirenena[7].
I Hery Rajaonarimampianina no kandidà amin' ny fifidianana ny filoham-pirenena ny taona 2013. Lany tamin' ny salan'isa 53,41 izy tamin' ny fihodinana faharoa nanoloana ny kandidà Jean Louis Robinson. Dimy andro nialoha ny fihodinana voalohan' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny 2013 dia voatolotra ho solon' i Andry Rajoelina i Hery Rajaonarimampianina. Faharoa izy tamin' ny valin' ny fihodinana voalohany, ary izy no mitarika amin' ny fihodinana faharoa. Na dia nolazain' ireo mpanohitra azy fa nisy aza ny hala-bato, dia voatonona ho filoha lanin' ny fifidianana filoham-pirenena voalohan' ny Repoblika fahaefatra izy tamin' ny 17 Janoary 2014. Nandray ny fahefana tamin' ny 25 Janoary izy.
I Madagasikara dia repoblika ahitana antoko pôlitika miisa 312. Ny filoha no mitondra ny firenena ary ny praiminisitra no mitondra ny governemanta. Ny governemanta no mampihatra ny lalàna. Neken’ny mpandatsa-bato malagasy ny lalàm-panorenana novaina tamin’ny 1998.
Ny fahefana mpanao lalàna dia sahanin' ny Antenimiera roa, dia ny Antenimieram-pirenena (izay ahitana ny solombavambahoaka voafidy manerana an' i Madagasikara) sy ny Antenimieran-doholona (izay ahitana loholona vofidin' ny mpifidy lehibe sy ireo loholona notendren' ny filoham-pirenena). Izy ireo no mandany ny volavolan-dalàna aroson' ny governemata na ny tolo-dalàna aroson' ny solombavam-bahoaka na ny loholona.
Ny fahefana mpanatanteraka dia sahanin' ny filoham-pirenena sy ny governemanta amin' ny alalan' ireo sampan-draharaham-panjakana isan-karazany.
Lany amin’ ny alalan’ ny latsabato ataon'ny daholobe ny filoham-pirenena ary mijanona ho filoha mandritry ny dimy taona, azo averina indroa. Izy no manonona ny praiminisitra.
Ny fahefana mpitsara dia sahanin' ireo sampan-draharaham-pitsarana ao amin' ny Ministeran' ny Fitsarana, ao amin' ny Fitsarana Avo momba ny Lalàmpanorenana, sy ny maro hafa koa. Mampitaraina ny olom-pirenena sy ny mpitsara ihany koa ny tsy fisian' ny fahaleovan-tena tanteraka eo aminy fitsarana.
Maro ny antoko pôlitika na vondon' antoko pôlitika niforona eto Madagasikara hatramin' ny fanjanahan-tany nefa rava ny sasany rehefa tsy nifanaraka intsony amin' ny zava-misy eto an-toerana na amin' ny sehatra iraisam-pirenena (ohatra iray ny faharavan' ny ady mangatsiaka). Ny sasany amin' izy ireny dia niova anarana fotsiny.
Ireo fanjakana naorin’ ny foko toa ny Sakalava, ny Merina ary ny foko hafa no manorona ny tafika voalohany tao Madagasikara. Nampiasa lefona izy ireo fa taty aoriana dia nampiasa basilava, tafondro ary fitaovam-piadiana mampiasa vanja hafa.[8] Tany am-piandohan’ny taonjato faha-19 dia saika nanjaka eraky ny nosy ny mpanjaka Merin’ ny Fanjakan' i Madagasikara, tamin’ny alalan’ny tafika ahitana olona telo alina tsara ofana ary tsara fitaovana.[9] Nahatonga an’ ny priminisitra Rainilaiarivony hangataka fanampiana amin’ ny Britanika momba ny fiofanana ny tafika Merina ny fanafihan’ny frantsay ny tanàna eo amin’ ny amorontsiraka. Na dia nisy aza ny fiofanana sy ny fahaizana nentin’ny britanika, nilefitra noho ny fanafihan’ny tranon’ny mpanjaka tao Antananarivo ny tafika malagasy. Lasa zanatany frantsay i Madagasikara nanomboka tamin’ny 1897[10] hatramin’ny taona 1960.
Naverina niaraka tamin’ny fahaleovantenan’i Madagasikara tamin’i Frantsa ny fahaleovan-tenan’ny taika malagasy izay nahitana ny tafika an-dranomasina, ny tafika an-kabakabaka, ary ny tafika an-tany. Nanomboka izany fotoana izany dia tsy niaty tamina firenena hafa intsony i Madagasikara na tao anaty na tany ivelan’ny sisintany, fa efa niditra an-tsehatra ihany izy io indraindra tamin’ny famerenana ny filaminana amin’ny fotoan-pikorontanana ara-politika. Tamin’ny fotoan’ny Repoblika Faharoa dia tsy maintsy miditra ho miaramila ny olom-pirenena na lahy na vavy. Naharitra nandriry ny 15 taona izany lalàna izany (1976-1991). Ny minnisitry ny atitany no mitanana ny tafika ary mijanona ho tsy manohana an’iza na iza foana izy io nandritry ny krizy politika, toa ny nanritra ny fifanandrinan’i Ratsiraka sy Ravalomanana taorian’ny fifidianana tamin’ny 2001. Tapaka tamin’ny 2009 izany fomba izany rehefa nivadika ho hanohana an’i Andry Rajoelina ben’ny tanànan’i Antananarivo ny ampahan’ny tafika an-tany.
Ny minisitry ny Atitany no manana ny andraikitra amin’ny fitantanana ny herin’ny polisy, ny zandarimaria ary ny polisy miafina. Voatantana eo an-toerana ny polisy sy ny zandarimaria. Na dia izany aza, latsaky ny ampahatelon’ny kaominina rehetra no afaka nandray ny asan’ny mpitandro ny filaminana, ary tsy ampy indrindra ireo foibe an-toerana ho an’ireo vatam-piarovana ireo. Ny fitsaram-piarahamonina nentim-paharazana izay antsoina hoe dina dia tarihin’ny olona hajaina ary efa lehibe rehefa eny ambanivohitra izay tsy ahitana ny mari-piatrehan’ny fanjakana.
Tamin’ny tantaran’i Madagasikara, dia somary tsara ihany ny fiarovana manerana ny nosy. Ambany ny tahan’ny herisetra sy ny heloka bevava raha oharina amin’ny firenena mitovy mari-pivoarana. Ny halatra sy halatra miaraka amin’ny fivarotan-tenan’ny ankizy no ankamaroan’ny heloka bevava miaraka amin’ny fanambarana ary fivarotana rongony sy zavatra hafa mahadomelona Ny fifintinan’ny teti-bola nanomboka tamin’ny 2009 dia nanana fiantraikany mafy tamin’ny polisim-pirenena izay nahatonga ny heloka bevava hitombo taty aoriana.
Samy manana ny finoany, ny fanaony ary ny fomba fiainany ny tsirairay amin' ny foko maro samihafa eto Madagasikara. Na izany aza, misy singan-kolontsaina fototra iraisana manerana ny Nosy, izay maha izy azy ny kolontsaina malagasy. Ankoatry ny fanana fiteny iombonana sy ny finoana iombonana manodidina ny fisian' ny andriamanitra mpamorona (Zanahary) sy ny fanajana ny razana, ny fiheverana malagasy an' izao tontolo izao dia voavolavolan' ny soatoavina manantitrantitra ny fihavanana, ny vintana, ny tody, ary ny hasina, izay inoana ao amin' ny fiarahamonina nentim-paharazana ka maha ara-dalàna ny fahefana eo amin' ny fiarahamonina na ny fianakaviana. Ny singa ara-kolontsaina hafa hita manerana ny Nosy dia ny famorana ny zazalahy, ny finoana ny herin' ny ody sy ny sikidy ary ny fanandroana.
Na dia tsy ekena ho ara-dalàna intsony aza ny sarangam-piarahamonina (andriana -- olon-tsotra na hova -- andevo), ny sarangan' ny razambe niavian' ny tena dia matetika misy fiantraikany amin' ny sata sy ny andraikitra eo amin' ny fiarahamonina.
Nanomboka tamin' ny faha mpanjaka ka hatramin' izao dia misy fiantraikany amin' ny kolontsaina malagasy ny fidiran' ny kolontsaina avy any ivelany (kristianisma, silamo, fomba fiaina, sns) sy ny fampidirana ny fampianarana.
Ny foko eto Madagasikara dia vondron' olona heverina fa iray faritra niaviana, nanana fandaminana ara-pôlitika iraisany na nitoviany tamin'ny vanimpotoana faha mpanjaka, manana ny fomba fitenenany ny teny malagasy izay atao hoe fitenim-paritra, sns. Mahazatra ny maro anefa ny miteny hoe "foko valo ambin'ny folo" taorian'ny fanjanahan-tany, na dia tsy mifanandrify amin'ny tena marina izany. Ny foko sasany dia mety vondrom-poko raha ny tena marina noho ny faritra misy azy midadasika loatra. Indreto ny fantatra anarana indrindra amin' izy ireo: ny Antefasy, ny Antemoro, ny Antesaka, ny Antankarana, ny Antambahoaka, ny Antandroy, ny Antanosy, ny Bara, ny Betsimisaraka, ny Betsileo, ny Bezanozano, ny Mahafaly, ny Merina, ny Sakalava, ny Sihanaka, ny Tanala, ny Tsimihety ary ny Vezo.
| Foko | Faritra ahitana azy betsaka |
|---|---|
| Antankarana, Sakalava, Tsimihety | Faritanin' Antsiranana |
| Sakalava, Vezo | Faritanin' i Mahajanga |
| Betsimisaraka, Sihanaka, Bezanozano | Faritanin' i Toamasina |
| Merina | Faritanin' Antananarivo |
| Betsileo, Antaifasy, Antambahoaka,
Antaimoro, Antaisaka, Tanala |
Faritanin' i Fianarantsoa |
| Mahafaly, Antandroy, Antanosy, Bara, Vezo | Faritanin' i Toliara |
Ny Antankarana na Tankarana dia foko ao amin' ny tendro avaratr' i Madagasikara, ao amin' ny Faritanin' Antsiranana. Monina amin' ny faritra lavalava avy eo Ampasimena (andrefana) mankany Vohimarina (Vohémar). Antsiranana sy i Vohimarina no tanàn-dehibe any. Niisa 50 000 any ho any ny Antakarana tamin' ny taona 2013[11].
Ny Tsimihety na Antandroña dia foko any amin' ny faritra avaratra-andrefana eto Madagasikara, ao amin' ny faritanin' i Mahajanga, monina amin' ny faritra eo anelanelan' ny tanin' ny Antankarana, ny Betsimisaraka, ny Sihanaka, ary ny Sakalava. Ireto ny tanàna lehibe any: Antsohihy, Mandritsara,Befandriana-Avaratra, Mampikony, Boriziny ary Bealanana. Eo anelanelan' ny 700 000 sy 1 200 000 ny isan' ny Tsimihety[12] [13].
Ny Betsimisaraka dia foko ao amin' ny lemaka manaraka ny morontsiraka atsinanana, vafaritry ny reniranon' i Bemarivo ao avaratra sy ny onin' i Mananjary any atsimo. Ireto ny tanànan' ny Betsimisaraka: Maroantsetra, Fenerivo,Soanierana-Ivongo, Toamasina, Vatomandry, Mahanoro ary Andevoranto. Niisa 1 500 000 any ho any ny Betsimisaraka tamin' ny taona 2011[14].
Ny Sakalava dia foko monina amin' ny tany midadasika dia midadasika any amin' ny tapany atsimo-andrefana sy andrefana ary avaratra-andrefan' i Madagasikara, eo anelanelan' Ampasimena any avaratra, sy Toliara any atsimo. Niisa 1 210 000 any ho any ny Sakalava tamin' ny taona 2014[15].
Ny Makoa dia foko monina ao amin' ny morontsiraka avaratra andrefan' i Madagasikara. Ny mponina ao ampovoan-tanin' i Madagasikara dia miantso azy ireo hoe Masombika. Indraindray izy ireo dia heverina ho zana-pokon' ny Vezo, izay foko ao anatin' ny Sakalava.
Ny Masikoro dia foko any amin' ny morontsiraka atsimo andrefan' i Madagasikara izay mivelona indrindra amin' ny fiompiana sy ny fambolena. Niisa 90 000 ny Masikoro tamin' ny taona 2001 [16].
Ny Vezo dia foko moninina any amin' ny morontsiraka atsimo andrefan' i Madagasikara izay mivelona indrindra amin' ny fanjonoana an-dranomasina. Ao amin' ny vondrom-poko Sakalava ny Vezo.
Ny Merina dia foko monina ao afovoan' i Madagasikatra, eo amin' ny tampon-kavoana voafaritry ny tanin' i Vonizongo ao avaratra, ny tendrombohitr' Ankaratra ao atsimo, ny reniranon' i Sakay ao andrefana, ary ny tandavan-tendrombohitr' Angavo ao atsinanana. Ireto ny tanàn-dehibe misy ny Merina: Antananarivo, Antsirabe, Ambatolampy, Arivonimamo, Miarinarivo, Manjakandriana ary Soavinandriana. Niisa 5 000 000 any ho any ny Merina tamin' ny taona 2013[17].
Ny Sihanaka dia foko monina manodidina ny farihin' Alaotra, voafaritry ny renirano Bemarivo Ambony sy Tampoketsa Atsimo ao avaratra, ny renirano Mahajamba Ambony ao andrefana, ary ireo havoana misy ny Bezanozano sy ny ala ao atsinanana. Ny tanàna lehibe any dia Ambatondrazaka. Miisa 200 000 any ho any ny Sihanaka. Ny Bezanozano dia foko ao amin' ny tany lemaka manodidina an' i Mangoro, voafaritry ny tany onenan' ny foko Sihanaka ao avaratra, ny Betsimisaraka ao atsinanana, ary ny Merina ao andrefana. Ireto ny tanàn-dehibe ao: Moramanga sy Beparasy ary Anjiro. Niisa 100 000 any ho any ny Bezanozano tamin' ny taona 2011[18].
Ny Betsileo dia foko lehibe ao amin' ny toerana faritan' ny ony Mania ao avaratra, ny tanin' ny Tanala ao atsinanana, ny tendrombohitr' Andringitra ao atsimo, ary ny tandavan-tendrombohitr' i Bongolava ao andrefana, izany hoe ao amin' ny Faritanin' i Fianarantsoa. Ireto ny tanànan' ny Betsileo: Ambositra, Ambohimahazo, Ambohinamboarina, Fianarantsoa, Ambohimahasoa ary Ambalavao. Tombanana ho 4 359 000 any ho any ny isan' ny Betsileo.
Ny Zafimaniry dia foko monina ao amin' ny tapany atsimo atsinanan' ny faritra afovon' i Madagasikara, izay azo heverina ho zana-pokon' ny Betsileo, nefa mifanakaiky kolontsaina koa amin' ny Tanala. Tombanana eo amin' ny 25 000 eo ho eo ny Zafimaniry tamin' ny taona 2008[19].
Ny Bara dia foko monina amin' ny toerana midadasika voafaritry ny renirano Zomandao any avaratra, ny faritra onenan' ny Tanala any atsinanana, ny ony Onilahy any atsimo andrefana, ary ny tangoron-tendrombohitra Analavelona ao andrefana sy avaratra-andrefana. Ny tanàn-dehibe ao aminy dia Ihosy sy i Betroka. Tanàna bara koa i Sakaraha sy i Ankazoabo ary i Beroroha. Niisa 520 000 any ho any ny Bara tamin' ny taona 2013[20].
Ny Antambahoaka dia foko iray ao atsimo-atsinanan' i Madagasikara, eo anelanelan' i Sakaleona sy Namorona. I Mananjary no tanan-dehibe any. Niisa 50 000 any ho any ny Antambahoaka tamin' ny taona 2013[21].
Ny Antefasy na Antaifasy na Tefasy dia foko iray ao Madagasikara ao amin' ny morontsiraka atsimo-atsinanana, ao amin' ny faritra manodidina an' i Farafangana. Eo anelanelan' i Manampatra sy Mananara atsimo izy ireo, izany hoe eo afovoan' ny Antemoro ao avaratra sy ny Antesaka ao atsimo. Tamin' ny taona 2013 dia niisa 150 000 any ho any ny Antefasy[22]. Ny Zafisoro dia foko malagasy monina any amin' ny morontsiraka atsimo atsinanan' i Madagasikara, ka ao amin' ny distrikan' i Farafangana no ahitana azy ireo betsaka. Heverina ho zana-pokon' ny Antefasy ny Zafisoro. Eo amin' ny 91 000 ny isan' ny Zafisoro[23].
Ny Antemoro na Antaimoro dia foko ao amin' ny faritra Fitovinany. Nampalaza ny foko Antemoro teo amin' ny tantara ny fanoratana ny Sorabe. Eo anelanelan' i Namorona sy Manampatrana no fonenany. I Vohipeno sy i Manakarano tanàna lehibe any aminy. Niisa 500 000 any ho any ny Antemoro tamin' ny taona 2013[24].
Ny Antesaka na Antaisaka na Tesaka dia foko iray ao atsimo-atsinana amin' i Madagasikara.. Ny faritra onenany dia eo anelanelan' i Mananivo ao avaratra, Itomampy sy Ionaivo ao andrefana, ary Lavibola ao atsimo. Tanàna lehibe ao aminy dia i Vangaindrano sy i Midongy Atsimo. Niisa 600 000 any ho any ny Antesaka tamin' ny taona 2013[25].
Ny Tanala na Antanala dia foko ao amin' ny faritra misy ny havoanan' Ikongo, voafaritry ny tanin' ny Betsileo ao andrefana, ny Betsimisaraka sy ny Antambahoaka sy ny Antemoro ary ny Antefasy ao atsinanana, ary ny ony Manampatrana ao atsimo. Ireto ny tanàna lehibe any: Ambohimanga Atsimo sy Ivohibe ary Ifanadiana. Miisa 400 000 any ho any ny Tanala tamin' ny taona 2014[22].
Ny Mahafaly dia foko monina amin' ny lembalemba midadasika, be sokay sy fasika, eo anelanelan' ny ony Onilahy sy Menarandra, any amin' ny faritra Atsimo-Andrefana. Ny tanàna lehibebe misy ny Mahafaly: Betioky-Atsimo sy Ejeda ary Ampanihy. Niisa 150 000 any ho any ny Mahafaly tamin' ny taona 2013[26].
Ny Antandroy na Tandroy dia foko ao amin'ny tendron' i Madagasikara atsimo indrindra monina amin' ny tany eo anelanelan' ny ony Menarandra ao andrefana sy Mandrare ao atsinanana ary ny havoana Vohimainty ao avaratra. Niisa 600 000 any ho any ny Antandroy tamin' ny taona 2013[27].
Ny Antanosy na Tanosy dia foko ao amin' ny tendron' i Madagasikara atsimo-atsinanana indrindra, ao amin' ny faritra Anosyeo anelanelan' i Masianaka sy Mandrare no misy azy betsaka indrindra, nefa ahitana azy koa ny tanàna toa an' i Bezaha sy i Vatolatsaka (ao amin' ny distrikan' i Betioky-Atsimo) ary any Bereketa (distrikan' i Sakaraha) any amin' ny faritra Atsimo-Andrefana. I Tolagnaro no tanàn-dehiben' izy ireo. Niisa 360 000 any ho any ny Antanosy tamin' ny taona 2013[28].
Ny Karàna dia ireo Indiana sy Pakistaney izay nifindra monina eto Madagasikara nanomboka tamin'ny faramparan'ny taonjato faha-17. Miisa eo amin'ny 25 000 eo ho eo ny Karàna eto Madagasikara araka ny antontanisan' ny Ministeran'ny raharaham-bahiny indiana. Miisa 400 000 any ho any ny Karàna tsy manan-tanindrazana eto Madagasikara[29][30]. Ny ankamaroan' ny Karàna tonga teto Madagasikara dia manaraka ny fivavahana silamo siita.
Ny Sinoa eto Madagasikara dia Sinoa mpiavy izay nandalo tao Maorisy aloha vao izay tonga teto Madagasikara. Niisa teo anelanelan'ny 70 000 sy 100 000 izy ireo tamin' ny taona 2011. Miisa 15 000 eo ho eo ny Sinoa tsy manan-tanindrazana[29][30].
Ny Vazaha eto Madagasikara dia ireo vahoaka manam-piaviana avy any Eorôpa, ka ny maro anisa amin' izany dia ny Frantsay mpifindra monina sy ny taranany. Mihoatra ny 130 000 any ho any ny isan' ny Frantsay eto Madagasikara.
Misy karazany roa ny Kômôriana eto Madagasikara, dia ireo izay efa manana ny zom-pirenena malagasy (izany hoe Malagasy manam-piaviana kômôriana) sy ireo tsy manan-tanindrazana (tsy mizaka zom-pirenena na inona na inona). Iretsy farany dia miisaeo anelanelan' ny 70 000 sy 120 000[29][30].
Ny teny malagasy dia misokajy ao anatin' ny fiteny aostrônezianina, iray tarika amin' ny fiteny malaiô-pôlinezianina miaraka amin' ny fiteny tagalôga (fiteny filipina) ny fiteny maley-indônezianina, ny fiteny javaney sns.
Araka ny lalam-panorenana, ny fiteny malagasy dia fiteny ôfisialy voalohan' i Madagasikara. Fiteny iray tsy mivaky sady azon' ny vahoaka malagasy manerana ny Nosy ny fiteny malagasy ôfisialy. Araka ny statistika, ny teny malagasy ôfisialy sy ireo fitenim-paritr' i Madagasikara no tena hain' ny mponina malagasy tenenina. Eo amin' ny 80 %n' ny Malagasy monina eto Madagasikara no tsy mahay fiteny afa-tsy ny fiteny malagasy[31]. Ireo olona tsy mahay afa-tsy teny malagasy ireo amin' ny ankapobeny dia olona miaina any ambanivohitra.
Amin' ny resaka haino aman-jery dia ny fiteny malagasy no teny voalohany ampiasaina eto Madagasikara. Tsy dia misy amin' ny teny malagasy loatra ny Aterineto, izay ahitana loharanom-pahalalana kely dia kely raha oharina amin' ireo fiteny eorôpeana lehibe (frantsay, anglisy...). Ny antony dia ny tsy fahitana na ny havitsin' ireo mpamatsy tranonkala amin' ny teny malagasy, ary ny havitsian' ny tahan' ny olona manana Aterineto amin' ny isan' ny mponin' i Madagasikara.
Fampiasana ny teny vahiny
Nisy fiantraikany tamin' ny teny malagasy ny tenin' ireo vahiny nifandray tamin' ny malagasy hatramin' izay. Nisy fiantraikany ohatra ny teny anglisy (amin' ny fampidirana teny vaovao toa ny sokodrevo, lefitra, raitra...).
Fiteny frantsay
Ary ny teny frantsay, izay teny ôfisialin' ny firenena nanjanaka an' i Madagasikara nandritry ny enimpolo taona. Noho izany dia nisy fiantraikany koa ny teny frantsay teo amin' ny voambolan' ny fandraharahana (sendikà, politika, distrika, sns) ary koa amin' ny lafin' ny haianarantany ao Madagasikara, ka na dia nogasiana aza ny ankamaroan' ny anaran-tany sy ny anaran-tanàna eto Madagasikara, dia mbola ampiasain' ny olona sasany (indrindra ireo avara-pianarana izay nianatra teny amin' ny sekoly miteny frantsay) ny anarana frantsain' ny tanàn-dehibe toa an' i Toamasina (Tamatave), Mahajanga (Majunga), Antsiranana (Diego-Suarez)...
Ny fiteny vahiny ianarana indrindra eto Madagasikara dia ny fiteny frantsay. Io, ary io ihany, no fiteny ampiasaina amin' ny fianarana ambony ary amin' ny fianarana frantsay eto Madagasikara. Izy io ihany koa no teny ampiasain' ireo mpamoaka lalàna. Nanomboka ny taona 1896 izay daty nivadihan' i Madagasikara ho zanatany frantsay, ny fiteny frantsay no fiteny ôfisialy ary ampiasaina amin' ny lafiny fandraharahana ary saika mitovy lanja amin' ny teny malagasy izy io amin' ny fiainana pôlitika.
Fiteny anglisy
.svg)
Manaraka ny fiteny frantsay dia tonga ny fiteny anglisy. Ny antony ianarana ny teny anglisy ao am-pianarana amin' izao fotoana izao dia noho ny fianjadiana eran-tanin' ireo firenena miteny anglisy toa an' i Etazonia ary ny Fanjakana Mitambatra. Ankoatr' ireo firenena roa ireo dia ao koa ny firenena avy ao Faritra Atsimon' i Afrika sy Afrika Atsinanana, (afatsy i Môzambika), ny firenena any Azia Atsimo ary Azia Atsimo-Atsinanana (Indônezia, Tailandy), ary i Aostralia. Heverina koa fa ny teny anglisy no teny fampiasa amin' ny varotra iraisam-pirenena sy amin' ny siansa ary amin' ny raharahan' ny teknôlôjia vaovao.
Tsy fitenin' ny mpanjanatany ny teny anglisy ka tsy mitovy amin' ny teny frantsay ny lanjany sy ny fianjadiany. Kanefa noho ny fitiavan' ny filoha teo aloha Marc Ravalomanana ny fiteny anglisy sy noho ny fianjadiana eran-tanin' ny firenena toa i Etazonia, ny fianjadiana ara-paritr' ireo firenen' i Afrika sy ny firenena lehibe aty amin' ny Ranomasimbe Indianina ary koa ny fielezan' io fiteny io eran' izao tontolo izao, dia nataony ho teny ôfisialy ny teny anglisy tamin' ny taona 2007 miaraka amin' ny teny frantsay sy ny teny malagasy, ary lany tamin' ny fitsapan-kevi-bahoaka. Tamin' izany taona izany, latsaky ny 5 % no lanjan' isan' ny Malagasy afaka mifandray amin' io fiteny io. Tamin' ny nahatongavan' i Andry Rajoelina teo amin' ny fahefàna, dia nesorina tsy ho teny ôfisialy intsony ny teny anglisy.
Betsaka ireo olon-dehibe izay tsy mahay mamaky teny sy manoratra[32]. Latsaky ny tahan'ny lehilahy mahay mamaky teny sy manoratra ny tahan'ny vehivavy mahay mahay mamaky teny sy manoratra. Eo amin'ny 16,4 % ny vola lanin'ny governemanta nandritry ny fe-potoana 2000-2007[33]. Nifintina 32 % ny anjaran'ny kitapom-bola ho an'ny fianarana ambony tamin'ny fiantombohan'ny taona 1990. Eo amin'ny 57$ (6 % ny PIB/olona) isaky ny mpianatra ny vola lanin'ny fanjakana amin'ny fampianarana ambaratonga voalohany.
(Jereo: Fanabeazana eto Madagasikara)
Fifanarahana maro mikasika ny fiarovana ny ankizy no efa nosoniavin'i Madagasikara. Hatramin'ny taona 2005, tsy misy vehivavy mahazo mivoaka ny firenena miaraka amina olom-pirenena vahiny, na dia efa mivady aza ireo, raha tsy mbola feno 21 taona ilay vehivavy.
Ny fivavahana eto Madagasikara dia ahitana ny fifanojoan' ny fivavahana maro, ka ny tena be mpanaraka dia ny fivavahan-drazana sy ny fivavahana kristiana ary ny finoana silamo. Hita koa ny fivavahana hafa toy ny bahaisma sy ny hindoisma.
Miantso an' Andriamanitra na Zanahary ny Malagasy mandala ny fivavahan-drazana rehefa misy zavatra ataony. Mihoatra ny 52 %n' ny mponina no manaraka ny fivavahan-drazana, izay fivavahana manantitra ny fifandraisan' ny velona sy ny maty (Razana). Tsy misaraka amin' ny tontolon' ny velona ny tontolon' ny Razana izay ivavahana ka izany no ahitana Malagasy manao fomba isan-karazany amin' ny fanamboaram-pasana sy amin' ny fanatanterahana ny famadihana amonosan-damba indray ny maty sy andevenana azy indray aorian' izay. Any Imerina sy any Ibetsileo no tena ahitana ny fanaovana famadihana. Izany fivavahana amin' ny razana izany dia matetika miaraka amin' ny fanandroana sy ny sikidy.
Ny 41 %n' ny Malagasy dia Kristiana ka ny tena misongadina, raha amin' ny lafiny isa, dia ny Katôlika sy ny Prôtestanta. Mandray anjara amin' ny raharaham-pirenena ny fiangonana kristiana malagasy ka ny fantatra indrindra amin' izany dia ny Fiombonan' ny Fiangonana Kristiana eto Madagasikara (FFKM). Hita ao koa ny Fiangonana ôrtôdôksa, ny Fiangonan' i Jesoa Kristy ho an' ny Olomasin' ny Andro Farany, ny Vavolombelon' i Jehovah, ny Fiangonana Adventista Mitandrina ny Andro Fahafito sy ny hafa koa.
Ny 1 %n' ny mponin' i Madagasikara dia Miozolmana ka Kômôriana sy Karàna (Indiana sy Pakistaney) ny ankamaroany. Ny ankamaroany dia any amin' ny tapany avaratra-andrefan' ny Faritanin' i Mahajanga sy any amin' ny Faritanin' Antsiranana.
Vitsy ny Hindoa eto Madagasikara ka ny ankamaroany dia mpandraharaha karàna moninana eto Madagasikara efa hatramin' ny taranaka maro nifandimby.
Isan' ireo fivavahana misy eto Madagasikara ny finoana bahay. Tonga teto tamin' ny taona 1953 ny mpisava lalana bahay ka niteraka ny fiovam-pinoan' ny Malagasy sasany ho amin' izany finoana izany.
Efa miorina eto Madagasikara koa ny fivavahana jiosy na jodaisma izay miseho amin' ny endriny vitsivitsy. Mitombo isa noho izany ny Jiosy malagasy ara-pivavahana.
| Daty | Anarana | Fanamarihana | |
|---|---|---|---|
| 1 Janoary | Taom-baovao | Tsy fiasana ny andro voalohan'ny taona. | |
| Paska | Paska | Ny andron'ny Paska dia ny Alahady manaraka ny fenomanana voalohan'ny Fararano. Izany hoe ny alahady aorian' ny fenomanana voalohany aorian' ny ekinoksan' ny andro 21 martsa. | |
| Alatsinain'ny Paska | Alatsinainy manaraka ny Paska. | ||
| 29 Martsa | Fahatsiarovana ny martioran'ny tolona tamin'ny 1947 | Fahatsiarovana ireo mpiray tanindrazana namoy ny aina tamin'ny tolom-panafahana izay nanomboka 27 Martsa 1947 ary naringan'ny tafika mpanjanaka Frantsay : "90.000 no isan' ny olon-tsotra maty" hoy ny jeneraly Garbay kaomandin' ny tafika frantsay tamin'izany fotoana izany. | |
| 1 Mey | Fetin'ny Asa | Andro fankalazana ahitana hetsika Sindikaly sy Politika. | |
| 25 Mey | Andron'i Afrika | Tany am-piandohana, dia fety fankalazana ny niforonan'ny Firaisamben'ny Firenena Afrikana OUA tamin'ny 25 May 1963 izy io. Nanomboka tamin'ny 9 Jolay 2002 dia nosoloin'ny Fivondronam-pirenena Afrikana (UA) ny OUA. | |
| Fiakaran'ny Tompo | Alakamisy 40 andro aorian'ny Paska | Niakatra hamonjy ny Rainy any an-danitra i Jesoa Kristy. | |
| Pentekosta | Pentekosta | Alahady fahafito aorian' ny Paska | |
| Alatsinain'ny Pentekosta | Alatsinainy manaraka ny Alahady fahafito aorian'ny Paska | Nidinan'ny Fanahy Masina tamin'ny mpianatry ny Tompo | |
| 26 Jiona | Fetim-pirenena | Fankalazana ny fahaleovantena Malagasy izay nosoniavina sy nambara ampahiny 26 Jiona 1960. | |
| 15 Aogositra | Nampakarana an'i Maria | Nakarina velona any an-danitra i Maria Virijiny | |
| 1 Novambra | Fetin'ny olo-masina | Fetin'ny olo-masina rehetra. | |
| 25 Desambra | Noely | Nahaterahan'ny Jesoa zaza. | |
Ny Malagasy dia manana zavakanto amin' ny teny ka isan' izany ny hainteny (sokajin-dahabolana miendrika tononkalo fohy iresahana zava-madinika aloha, avy eo mankany amin'ny tena lohahevitra izay matetika momba ny fitiavana) , ny angano, ny ohabolana, ny kabary (lahateny atao amin'ny feo avo ka entina hampitana hafatra ary matetika ravahina ohabolana sady atrehin' olona maro), ary ny tononkalo.
Anisan' ny seho an-tsehatra ny tantara an-tsehatra sy ny hatsikana.
Manana karazan-dihy sy mozika maro ny Malagasy ka isan' izany ny salegy, ny baoejy, ny kilalaky, ny zafindraony, ny hiragasy, ny basesa, ny beko, ny malesa, ny kaoitry, ny batrelaky, ny vakisaova, ny babaiky, nyh mangaliba, sns.
Aty amin' ny ila-bolan-tany atsimo no misy an' i Madagasikara, fahaefatra amin' ny nosy ngeza indrindra eto an-tany ny nosin' i Madagasikara, ao aorian' i Groenlanda, i Ginea Vao ary i Bôrneô. Ny lakandranon' i Môzambika no manasaraka azy amin' i Afrika. 700 km eo ho eo ny elanelan' i Môzambika sy i Madagasikara. "Nosy Mena" (l'Île Rouge) no fiantson' ny olona an' i Madagasikara tsindraindray, satria ny tanimena mandoko ny dongolavany ho mena. 1 580 km ny halavan' i nosin' i Madagasikara avy any atsimo ka hatrany avaratra, ary 580 km ny sakany avy any atsinanana ka hatrany andrefana.
Misy tangorom-bohitra mizara ny Nosy makany avaratra hatrany atsimo. Ny salan-kaavon' ireo tendrombohitra ireo dia misy 1 200 - 1 500 m eo ho eo. Mizara telo ny vohontanin' i Madagasikara. Ny toerana avo indrindra eto Madagasikara dia i Tsaratanana any amin' ny faritanin'Antsiranana, izay manana haavo 2 876 m. Any atsinanana dia misy lemaka tery sady iva misy ny Lakandranon' ny Pangalana. Ny eo anivon-tany indray, izay misy ny ankabeazan' ny mponin' i Madagasikara sy ny renivohi-pirenena Antananarivo, dia be havoana, izay mandrakotra ny 60 %n' ny velaran' i Madagasikara.
Manana renirano maro i Madagasikara:
Misy farihy dimy any; ny farihy ngeza indrindra any Madagasikara dia ny farihin' Alaotra, manana velarana 182 km2. Ny toerana lalina indrindra amin'io farihy io dia 1,5 m monja. Ny lanjan'ny ranon'ny farihin'Alaotra dia eo amin'ny 930 tapitrisa taonina eo ho eo (0,93 km3). Noho ny fikaohan'ny tendrombohitra manodidina, dia nihafeno fasika ilay farihy, ka izany no anisan'ny antony tsy mahalalina io farihy io.
| Farihy | Velarany Ha | Distrika |
|---|---|---|
| Alaotra | 22 000 | Ambatondrazaka |
| Kinkony | 8 500 | Mitsinjo |
| Itasy | 4 200 | Soavinandriana |
| Antsohary | 3 950 | Mitsinjo |
| Bemamba | 3 825 | Antsalova |
| Ihotry | 3 475 | Morombe |
| Réserve de Tsiazompaniry | 3 200 | Ambatolampy |
| Bendrony | 3 050 | Maevatanàna |
| Andranomena | 3 025 | Belo amoron'i Tsiribihina |
| Amparihibe | 2 625 | Maevatanàna |
| Hima | 2 650 | Belo amoron'i Tsiribihina |
| Tsimanampetsotsa. | 2 300 | Betioky |
| Tsibirahy | 2 200 | Besalampy |
| Ampahana | 2 175 | Antalaha (L) |
| Masama | 2 075 | Antsalova |
| Réserve de Mantasoa | 2 050 | Manjakandriana |
| Nosy-Ve | 2 010 | Toamasina |
| Analampotsy | 2 000 | Nosy-Varika |
| Anony | 2 000 | Taolanaro |
| fitambarany | 77 310 |
Miovaova arakaraky ny haabon-toerana ny toetrandro sy ny rivotra manjaka. Manana fizaran-taona roa i Madagasikara: misy ririnina (maina) amin' ny volana Mey hatramin' ny volana Ôktôbra, sy fahavaratra (mando) amin' ny volana Nôvambra hatramin' ny volana Avrily. Mandalo matetika amin' ny fahavaratra ny rivodoza avy any amin' ireo nosy Maskarena.
Atsinanana
Mandalo amin' ny morontsiraka atsinanana izao ohatra ny alizay, Noho izany dia manorana matetika ny any satria mbola misy an' Andringitra mitazona ny ankabeazan' ny hamandoana. Any amin' ny morontsiraka atsinanana izao no tena be orana indrindra any Madagasikara (3 500 mm isan-taona). Trôpikaly ny toetany amin' ny morontsiraka, ara-pehibe izy any atsinanana, be orana avy any avaratra ka hatrany atsimo. Ny tohi-drivodozan' ny Ranomasimbe Indianina no mampisy ny alizay atsimo atsinanana, mihisaka araky ny fizaran-taona io alizay io.
Afovoany
Trôpikaly mangatsiaka kokoa ny toetany any ampovoan-tany, mangatsiaka amin' ny andro ririnina ary matimaty na mafana rehefa andro fahavaratra amin' ny volana Desambra; ny rotsak' orana eo amin' ny faritra afovoany dia antonontonony. Maimaina sy mangatsiatsiaka ny tany any andrefan' Andringitra amin' ilay alizay tsy tonga any. Mahatratra 1 400 mm ny orana latsaka any Antananarivo amin' ny ririnina, mety mangatsiaka be ny alina any fa tsy dia mivaingana matetika. Fa mety mivaingana ny rano rehefa miakatra any an-tendrona. Amin' ny andro ririnina, ny lanitry ny renivohitra dia anisan' ny tena mazava (amin' ny tantera-kazavana) indrindra eto an-tany.
Andrefana
Mbola maina noho ny ampovoany ny toetrandro any andrefana satria efa nilatsaka daholo ny hamandoan' ny alizay. 300 mm fotsiny ny tontalin' ny orana latsaka any Toliara mandritry ny taona. Ny faritra andrefana dia manana toetany trôpikaly maina sady mafana mandavantaona, any amin' ny morontsiraka andrefana sy atsimo.
Nizara ho faritany enina i Madagasikara hatramin' izay: Antsiranana, Antananarivo, Fianarantsoa, Mahajanga, Toamasina ary Toliara. Araka ny fiovana nisy anefa, nanomboka ny taona 2004, dia nozaraina ho faritra 23 i Madagasikara.
Ireto avy ireo faritra 23 ireo miaraka amin'ny isan' ny mponina tamin' ny 2004:
Misy faritra roa ny ao amin' ny Faritanin' Antsiranana, ka ireto avy izy ireo:
Misy faritra efatra ny ao amin' ny Faritanin' i Mahajanga:
Misy faritra efatra ny ao amin' ny Faritanin' Antananarivo:
Misy faritra telo ny ao amin' ny Faritanin' i Toamasina:
Misy faritra enina ny ao amin' ny Faritanin' i Fianarantsoa:
Misy faritra efatra ny ao amin' ny Faritanin' i Toliara:
Niisa 28 172 462 ny mponina eto Madagasikara tamin' ny taona 2022[35]. Ny ankamaroan' ny mponina dia mipetraka eo anivon-tany sy eny amin' ny morontsiraka atsinanana dia mety avy any Azia, ary ny ankamaroan' ny mponina mipetraka any avaratra dia mety avy any India na avy any Afrika Avaratra. Araka ny fandinihana natao vao haingana, mety tsy nisy olona nipetraka teto Madagasikara raha tsy tany amin' ny taonjato faha-10 tany ho any. Teo ny Aostrôneziana (avy any Indônezia) no mety tonga. Ankehitriny dia misy mponina malagasy mipetraka any amin' ny tamba-nosin' i Kômôro (Mwali, Mayotte, Nzwani) sy any La Réunion.
Ny 15 % amin' ny mponina eto amin' ny firenena ihany no monina amin' ny tanàna 10 lehibe indrindra. Tamin' ny taona 2021 dia notombanana ho manodidina ny 29 tapitrisa ny mponina eto Madagasikara, raha 2,2 tapitrisa izany tamin’ny taona 1900. Manodidina ny 2,9 % eo ho eo ny tahan' ny fitomboan' ny mponina isan-taona eto Madagasikara tamin'ny taona 2009. Manodidina ny 42,5 % n' ny mponina no zaza sy tanora latsaky ny 15 taona, ary ny 54,5 % no eo anelanelan' ny 15 sy 64 taona. Ny olon-dehibe 65 taona no ho miakatra dia 3 %n' ny mponina manontolo. Fanisana ankapobe roa ihany, tamin’ ny taona 1975 sy 1993, no natao taorian’ ny fahaleovantena.
Ny isan' ny mponina isam-paritra
Ny faritra be mponina indrindra amin' ny Nosy dia ny faritra avo atsinanana sy ny morontsiraka atsinanana, izay mifanohitra amin' ny lemaka andrefana vitsy mponina.
| Lah, | Anarana | Reniv, | Mponina | Velarana(km²) | Hab, Mponina |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Diana | Antsiranana I | 485 800 | 19 266 | 25,2 |
| 2 | Sava | Sambava | 805 300 | 25 518 | 31,6 |
| 3 | Itasy | Miarinarivo | 643 000 | 6 993 | 91,9 |
| 4 | Analamanga | Antananarivo-Renivohitra | 2 811 500 | 16 911 | 166,3 |
| 5 | Vakinankaratra | Antsirabe I | 1 589 800 | 16 599 | 95,8 |
| 6 | Bongolava | Tsiroanomandidy | 326 600 | 16 688 | 19,6 |
| 7 | Sofia | Antsohihy | 940 800 | 50 100 | 18,8 |
| 8 | Boeny | Mahajanga I | 543 200 | 31 046 | 17,5 |
| 9 | Betsiboka | Maevatanana | 236 500 | 30 025 | 7,9 |
| 10 | Melaky | Maintirano | 175 500 | 38 852 | 4,5 |
| 11 | Alaotra-Mangoro | Ambatondrazaka | 877 700 | 31 948 | 27,5 |
| 12 | Atsinanana | Toamasina I | 1 117 100 | 21 934 | 50,9 |
| 13 | Analanjirofo | Fenoarivo Atsinanana | 860 800 | 21 930 | 39,3 |
| 14 | Amoron'i Mania | Ambositra | 693 200 | 16 141 | 42,9 |
| 15 | Matsiatra Ambony | Fianarantsoa I | 1 128 900 | 21 080 | 53,5 |
| 16 | Vatovavy-Fitovinany | Manakara | 1 097 700 | 19 605 | 56,0 |
| 17 | Atsimo-Atsinanana | Farafangana | 621 200 | 18 863 | 32,9 |
| 18 | Ihorombe | Ihosy | 189 200 | 26 391 | 7,2 |
| 19 | Menabe | Morondava | 390 800 | 46 121 | 8,5 |
| 20 | Atsimo-Andrefana | Toliara I | 1 018 500 | 66 236 | 15,4 |
| 21 | Androy | Ambovombe | 476 600 | 19 317 | 24,7 |
| 22 | Anosy | Taolagnaro | 544 200 | 25 731 | 21,1 |
Fivoaran' ny isan' ny mponina isam-paritra ny taona 2008-2011
| Faritra | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 |
| Alaotra Mangoro | 974 391 | 921 722 | 947 162 | 973 216 |
| Amoron'i Mania | 770 680 | 641 661 | 659 371 | 677 508 |
| Analamanga | 2 704 250 | 3 005 188 | 3 088 131 | 3 173 077 |
| Analanjirofo | 955 577 | 928 921 | 954 559 | 980 817 |
| Androy | 527 207 | 658 627 | 676 805 | 695 423 |
| Anosy | 602 209 | 602 874 | 619 513 | 636 554 |
| Atsimo Andrefana | 1 127 184 | 1 181 648 | 1 214 262 | 1 247 663 |
| Atsimo Atsinanana | 690 919 | 806 490 | 828 749 | 851 545 |
| Atsinanana | 1 239 783 | 1 140 301 | 1 171 773 | 1 204 006 |
| Betsiboka | 261 914 | 263 405 | 270 675 | 278 120 |
| Boeny | 601 890 | 717 623 | 737 430 | 757 714 |
| Bongolava | 361 436 | 410 439 | 421 768 | 433 369 |
| Diana | 537 197 | 628 194 | 645 532 | 663 289 |
| Matsiatra Ambony | 1 255 261 | 1 076 140 | 1 105 841 | 1 136 260 |
| Ihorombe | 210 550 | 280 263 | 287 998 | 295 920 |
| Itasy | 711 522 | 657 641 | 675 792 | 694 381 |
| Melaky | 194 471 | 259 880 | 267 053 | 274 399 |
| Menabe | 432 549 | 531 358 | 546 024 | 561 043 |
| SAVA | 890 534 | 880 170 | 904 463 | 929 342 |
| Sofia | 1 042 272 | 1 119 083 | 1 149 970 | 1 181 603 |
| Vakinankaratra | 1 759 321 | 1 618 277 | 1 662 941 | 1 708 685 |
| Vatovavy Fitovinany | 1 220 696 | 1 271 121 | 1 306 204 | 1 342 135 |
| Madagasikara | 19 071 811 | 19 601 026 | 20 142 015 | 20 696 070 |
Isan' ny mponina isam-pirenena niaviana
Ny isan' ny mponina eto Madagasikara amin'ny ankapobeny dia 20 042 551 tamin'ny 2008, ary eo amin' ny 22 tapitrisa eo ho eo tamin' ny 2012. Eo amin'ny 43 %n' ny mponin' i Madagasikara no latsaky ny 15 taona.
Izao ny fivoaran' ny isan' ny mpohina teo anelanela n' ny taona 1921 sy 1960:
(Venty: an’arivony isaky ny 1 janoary )
| 1921 | 1931 | 1941 | 1949 | 1950 | 1951 | 1952 | 1953 | 1954 | 1955 | 1956 | 1957 | 1958 | 1959 | 1960 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Malagasy | 4 048,6 | 4 102,8 | 4 196,1 | 4 256,1 | 4 349,4 | 4 420,9 | 4 535,8 | 4 639,4 | 4 794,9 | 4 929 | 5 050,2 | 5 182,9 | |||
| Komorianina (1) | 40 | 40 | 40 | 40 | 40 | 40 | 42,4 | 45,3 | 47,1 | 46,7 | 48 | 37,5 | |||
| Fitambarany | 3 344 | 3 722 | 4 034 | 4 088,6 | 4 142,8 | 4 236,1 | 4 296,1 | 4 389,4 | 4 460,9 | 4 578,2 | 4 684,7 | 4 842 | 4 975,7 | 5 098,2 | 5 220,4 |
| Frantsay … | 27 | 27 | 30 | 41,5 | 44,5 | 49,8 | 51,9 | 52,7 | 56,8 | 64,9 | 66,1 | 67,4 | 69,5 | 67 | 52,3 |
| Karana … | 10,5 | 11,7 | 12,1 | 12,8 | 13 | 12,8 | 13,1 | 13,3 | 12 | ||||||
| Sinoa … | 5,7 | 5,5 | 5,7 | 6 | 6,7 | 6,8 | 7,3 | 8 | 8 | ||||||
| Hafa …… | 4 | 4,5 | 4,8 | 4,9 | 5 | 5,3 | 5,2 | 4,5 | 5,5 | ||||||
| Fitambarany | 11 | 11 | 16 | 19,2 | 19,9 | 20,7 | 21,5 | 21,7 | 22,6 | 23,7 | 24,7 | 24,9 | 25,6 | 25,8 | 25,5 |
| FITAMBARANY | 3 382 | 3 760 | 4 080 | 4 149 | 4 207 | 4 307 | 4 369 | 4 464 | 4 540 | 4 667 | 4 776 | 4 934 | 5 071 | 5 191 | 5 298 |
(1) Miampy koa ireo teratany avy amin’ny tanin’ ny Frantsay hafa . Tarehimarika novinavinaina ho an’ny taona 1949 – 1954.
Fitombon' ny mponina teo anelanelan' ny 1950—2010
Izao ny fitombon' ny isan' ny mponina teo anelanelan' ny taona 1950 sy 2010:
| Isam-ponina manontolo(x 1000) | 0–14 taona (%) | 15–64 taona (%) | mahery ny 65 taona (%) | |
|---|---|---|---|---|
| 1950 | 4 084 | 38.2 | 58.6 | 3.2 |
| 1955 | 4 548 | 40.2 | 56.6 | 3.2 |
| 1960 | 5 104 | 42.6 | 54.1 | 3.3 |
| 1965 | 5 764 | 44.6 | 52.0 | 3.4 |
| 1970 | 6 549 | 45.1 | 51.3 | 3.6 |
| 1975 | 7 502 | 45.6 | 50.6 | 3.8 |
| 1980 | 8 609 | 45.9 | 50.5 | 3.6 |
| 1985 | 9 785 | 45.1 | 51.6 | 3.3 |
| 1990 | 11 281 | 44.7 | 52.1 | 3.2 |
| 1995 | 13 129 | 44.5 | 52.4 | 3.1 |
| 2000 | 15 364 | 45.3 | 51.6 | 3.1 |
| 2005 | 17 886 | 44.6 | 52.3 | 3.1 |
| 2010 | 20 714 | 43.1 | 53.8 | 3.1 |
I Madagasikara, izay nisaraka tamin' i Afrika nandritra ny 100 tapitrisa taona mahery, dia lasa nonenana biby sy zavamaniry tsy hita any amin' ny toeran-kafa: eo amin' ny 85 % amin' ny karazan-javamaniry sy 90 % amin' ny karazam-biby eto izany.
Karazana zavamaniry sy biby maromaro, tsy fahita amin' ny faritra hafa eto amin' izao tontolo izao, no atahorana ho lany tamingana. Ny Fikambanana Iraisam-Pirenena momba ny Zavaboary (Union mondiale pour la nature -- UICN) dia nitanisa tao amin' ny lisitra mena tamin' ny taona 2006, ny karazan-javamaniry sy karazam-biby atahorana ho lany tamingana, ka miisa 805 (biby sy zava-maniry) ny karazana tandindomin-doza.
Ny 21,9 % amin' ny velaran' i Madagasikara (13 tapitrisa ha) fotsiny no misy ala. Ankoatry ny faritra rakotra ala any avaratra, dia efa ala naniry taty aoriana no sisa.
Ny morontsiraka andrefana dia ahitana ala honko, izay hita koa tsindraindray any amin' ny morontsiraka avaratra-atsinanana sy atsimo-atsinanana. Ny hivoka no manjaka any amin' ny faritra andrefana ary ny zavamaniry misy tsilo an-tany efitra no mandrakotra ny faitra atsimo-andrefana.
Isan-karazany ny zavamaniry malagasy, izay misy karazana miisa 8 500 hatramin' ny 12 000 arakaraka ny tombana, ka hita indrindra ny karazana ôrkidea maherin' ny 1 000, ary 6 amin' ny karazana zaha (na reniala) miisa 8 maneran-tany. Hita sy avy eto Madagasikara ny ravinala (Ravenala madagascariensis) sy ny elamboronala na monongo (Delonix regia), izay ambolena manerana ny faritra mafana amin' izao tontolo izao.
Tombanana ho 100 000 mahery ny karazana biby tsy misy hazon-damosina eto Madagasikara. Ny bibikely dia fantatra fa misy karazana 850 mahery, izay saika tsy fahita firy ivelan' ny Nosy.
Amin' ny karazana trondro maro, ny sasany dia misy poizina, toy ny trondro atao hoe Synanceia verrucosa sy Pterois volitans, izay mampiavaka ny ranomasina ao amin' ny Ranomasimbe Indiana sy Pasifika. Misy maro ny antsantsa, indrindra fa ny Carcharias taurus, ny Stegostoma fasciatum, ny Carcharhinus perezii ary ny Rhinobatidae.
.jpg)
Maherin' ny 250 ny karazana biby mandady sy mikisaka eto Madagasikara, izay tsy misy any ivelany ny 95 % aminy. Ireo biby ireo dia ahitana karazana bibilava 60 eo ho eo, ny katsatsaka (Gekkota) karazany 60 sy karazana tana (Chamaeleonidae). Ny voay hany hita eto amin' ny Nosy dia ny voay Crocodylus niloticus izay be mpihaza ka lasa tsy fahita firy. Ny sahona sy saobakaka dia misy karazana 180 eo ho eo, ka 98 % dia tsy misy afa-tsy eto Madagasikara.
Karazana vorona 260 eo ho eo no fantatra fa misy eto Madagasikara, anisan' izany ny Phaethon rubricauda.
.jpg)
Misy karazana sy zana-karazana 150 eo ho eo ny biby misy nono. Ny karazam-barika misy eto dia samy atahorana ho lany tamingana: ny haihay (Daubentonia madagascariensis), ny babakoto na endrina (Indri indri), ny maky isan-karazany (Lemuridae), ny tsidiala (Allocebus trichotis), ny tsidika (Cheirogaleus milii), ny tsitsihy (Cheirogaleus major), ny matavirambo (Cheirogaleus medius) ary ny tsidy isan-karazany (Microcebus). Ny fosa, izay biby mpivoaka alina, dia isan' ireo biby tsy fahita afa-tsy eto amin' ny Nosy.
Ny fikao-tany noho ny fandripahana ala be loatra any afovoan-tany dia miteraka lavaka lalina eo amin' ny tanimena izay sisa navelan' ny fanjavonan' ny tany mahavokatra. Mampanahy ny faharipahan' ny ala vokatry ny fitrandrahana hazo hatao fanaka sy fanorenana ary fandrehitra (kitay sy arina), ary ny fambolena amin' ny hatsaka azo avy amin' ny fandoroana, ka tombanana ho 128 000 hatramin' ny 300 000 ha ny ala rava isan-taona.
Ny fandripahana ala, izay olana lehibe eto amin' ny Nosy, dia mamparefo izany zavamananaina miavaka eto amin' ny Nosy izany - 80 % amin' ny biby an-tanety malagasy no tena miankina tanteraka amin' ny tontolo iainana anaty ala. Simban' ny fikao-tany ny tanin' i Madagasikara noho ny fandripahana ala sy ny firaohana tafahoatra ataon' ny biby fiompy amin' ny ahitra maniry, ny fiovan' ny tany ho lasa efitra ary ny fahalotoan' ny rano.
Miankina amin' ny fambolena sy ny fiompiana ny toekarenan' i Madagasikara na dia manana morontsiraka azo anaovana fanjonoana lehibe sy harena an-kibon' ny tany sy zavatra hafa azo trandrahana aza izy.
Ny fandaharan' asa ara-toekarena sôsialista natao nanomboka tamin' ny taona 1975 teo ambany fitarihan' ny filoham-pirenena Didier Ratsiraka dia nilaozana tamin' ny tapaky ny taomplo 1990 ary nanome lalana ho an' ny pôlitikan' ny fanalalahana natao teo ambany fitarihan' ny Tahirim-Bola Iraisam-Pirenena (Fonds monétaire international -- FMI) sy ny Banky Iraisam-Pirenena (Banque mondiale). Ity fanovana paikady ity dia tsy nahafahana nanao ny tena fanarenana ny toe-karena raha toa nefa nihamarefo ilay firenena noho ny korontana ara-tsôsialy sy ara-pôlitika ary ny kolikoly tsy misy farany. Anisan' ny firenena mbola an-dalam-pivoarana eto an-tany i Madagasikara. Araka ny tatitra momba ny IDH (Indice de Développement Humain) tamin' ny taona 2000 (miankina amin' ny taona 1998 ny fampahalalàna), faha-141 amin' ny firenena 174 Madagasikara. Ny krizy lava reny nitranga taorian' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2001 dia nahatonga indrindra ny fitotongan' ny indostria izay nahatratra 90 % tao amin' ny sehatra sasany. Miverina tsikelikely ny toekarena tamin' ny krizy tamin' ny 2001.
Noho ny fidiran' ilay mpandraharaha Marc Ravalomanana tamin' ny taona 2002 sy ny fampiharana ny pôlitikam-panavaozana sy ny fanarenana ara-toekarena nataony, izay notohanan' ny mpamatsy vola isam-pirenena, dia niaverina niarina indray ny firenena nanomboka tamin' ny taona 2004. Niezaka mafy ny fitondrana (manomboka amin' ny taona 2002) mba hampivelatra ny firenena amin' ny Madagascar Action Plan. Mikasika ny fanamboarana ny lalana ihany koa ny asa fampandrosoana. Natomboka ny tetikasam-panjakana, indrindra fa ny ady amin' ny kolikoly, ny fanatsarana ny tambazotran-dalana, ny fanabeazana ary ny fahasalama. Tamin' ny taona 2004 dia ny 72 % amin' ny vahoaka malagasy no niaina ambanin' ny tokonam-pahantrana, ny harin-karena faobe dia 5,19 lavitrisa dôlara, izany hoe 280 dôlara isan' olona.
Ankehitriny, firenena mahantra i Madagasikara (firenena faha 146/177 amin’ny resaka IDH). Maro ny anton’ny mampahantra ny Malagasy.
Anisan’ireo antony ireo ny safidy ara-pôlitika sôsialista nandritry ny ady mangatsiaka ary ny fahataràna ara-pandrosoana vokatr’izay safidy izay: miha-simba ny foto-drafitr’asa, ny sakana ara-pandraharahana amin’ny fampivoarana ny orinasa, ny tsifitombenana ara-pôlitika ary ara-pitsaràna. Ao koa ny fihavanan’ny Malagasy, na dia zavatra hafa tsy miditra azo aza: mifanampy ny mpiray fianakaviana, na dia tsy mampivoatra ny tena aza ilay fifanampiana ny fianankaviana. Izay fisainana izay koa dia vao maika ampitomboin’ireo fikambanana tsy miankina amin'ny fanjakana (ONG) amin’ny lafiny rehetra: tontolo iainana, kolontsaina, fahasalamana, fampianarana, fahazazana, fambolena. Ary noho izany, loharanon-karena mazava avy any ivelany ilay fanampiana avy any ivelany, na dia ho an’ny tena aza, ary anefa tsy fototry ny fivoarana maharitra.
Ny fambolena sy ny fiompiana no fiveloman' ny 80 % amin' ny mponina.
Ny toekarem-pirenena malagasy dia fambolena amin' ny ankapobeny: ny fambolena dia mameno 78 % (tamin' ny taona 2002) amin' ny mponina miasa ary misolo tena 27,5 % amin' ny harin-karena faobe. Ny 5,1 % amin' ny velaran-tany manontolo no azo volena noho ny vohon-tany be tendrombohitra sy ny fikao-tany. Miankina amin' ny toetany ihany koa ny fambolena, indrindra fa ny rivodoza izay miteraka fahasimbana goavana miverimberina amin’ ny faritra sasany. Ny hain-tany koa dia loza mamely matetioka faritra maro eto Madagasikara, indrindra ny any atsimo.
Ny ankabeazan' ny famokarana dia natao ho an' ny fanjifana anatiny nefa zara raha tratra ny fizakan-tena. Ny voly tena be mpanao dia ny vary (3 485 000 taonina tamin’ ny taona 2006), ny mangahazo (2 358 775 taonina), ny tsaramaso, ny katsaka (293 464 taonina), ny vomanga (526 238 taonina), ny ovy (220 000 taonina) ary ny saonjo (200 000 taonina). Ny kafe, ny jirofo, ny fary, ny taretra, ny paraky ary ny lavanila (izay maha mpamokatra lehibe indrindra eran-tany an’ i Madagasikara) dia natao haondrana any ivelany.
Ny fambolem-bary
Hita na aiza na aiza ny vary ary hita fa manamarika ny fisehon’ ny tontolo manodidina, satria foto-tsakafon’ ny Malagasy ny vary. Mbola lafo noho ny vary aziatika hafarana ny vary malagasy.
Araka ny filazan' ny filohan' ny tetezamita Andry Rajoelina mikasika ny fihaonambe Rio+20 tany Brezila ny 20 jona 2012, anisan' ny tanjon' i Madagasikara ny ho lasa sompitry ny Ranomasimbe Indianina. Ny fomba hahatratrarana izany tanjona izany dia ny fanovana an' i Madagasikara hanana "toe-karena maitso" [36]. Tsy nety tanteraka anefa izany.
Ny hena hanin' ny Malagasy dia ny hena omby. Firenena mpiompy i Madagasikara izay nanana omby miisa 9,69 tapitrisa sy osy 1,2 tapitrisa ary kisoa 1,6 tapitrisa tamin' ny taona 2006, izay mbola natokana ho an’ ny fanjifana anatiny ihany.
Ny vokatra azo avy amin' ny jono (144 900 tamin' ny taona 2005) - indrindra ny makamba - dia lasa loharanon-karena lehibe kokoa amin' ny fidiram-bolan' ny fanondranana, na dia tsy tena niditra amin’ny raharaham-barotra aza izany sehatra izany taloha
Tamin' ny taona 2006 dia hazo mahatratra 11,5 tapitrisa m3 no notrandrahana, izay ampiasaina indrindra amin' ny filàna eo an-toerana (fanao kitay sy nanamboarana taratasy). Napetraka ny fandaharan' asa momba ny fambolen-kazo ao amin' ny Faritra Afovoan' i Madagasikara, izay tena iharan' ny fikaoka, sy ny fitantanana ny tontolo iainana amin' ny faritra itrandrahana ala.
Ny famokarana harena an-kibon' ny tany dia mbola atao ankila-bao. Ireto anefa ny misy betsaka eto Madagasikara: baoksita, krômita, eladrano, manjarano (na grafita), vy, nikela, arintany, varahina, sira, vatosoa, ary solitany.
Ny sehatry ny indostria, izay ahitana ny 6,7 % amin' ny mponina miasa (tamin' ny taona 2002), misahana ny 15,3 % amin' ny harin-karena faobe. Ny indostrian' ny sakafo (hena am-bifotsy, labiera ary siramamy voadio) no manjaka amin' izany. Mivoatra ny fanadiovana solitany sy ny fanambarana fiarakodia ary koa ny fanjairana fitafiana, izay sampana nampandrosoin’ ny fananganana orinasa afa-kaba (zone franche) tamin' ny taona 1990. Nanomboka tamin' ny taona 1997, ny renivola vahiny dia nampiasaina tamin' ny fikarohana solitany ary nahazo ny zo hitrandraka kôbalta sy nikela.
Tamin' ny taona 2003 dia namokatra angovon' aratra 825,4 tapitrisa kw/ora isan-taona i Madagasikara. Ny 66,08 % amin' ny herinaratra dia azo avy amin' ny angovon-drano noho ny fisian' ny renirano maro eto amin' ny Nosy.
Ny fahaizana asa-tànana no tena mampiavaka ny malagasy amin' ny ankapobeny. Ary ny manodina ny zavatra efa tsy ampiasaina intsony ho zavatra hafa dia efa natao hatry ny ela tao Madagasikara izay vao nalaza tany andafy izany; na ny hoe "recyclage" no tiana ambara eto.
Ny Ariary no vola malagasy izay mizara ho 5 iraimbilanja. Ny Banky Foiben' i Madagasikara no mamoaka izany vola izany. Nalaina ho fananam-pirenena tamin' ny taona 1975 ny banky teto Madagasikara, nefa nomena ny tsy miankina indray izy ireo ary nosokafana indray hidiran' ny mpampiasa vola avy any ivelany nanomboka tamin'ny taompolo 1990.
Olona vitsy anisa no manana fidiram-bola isam-bolana avy any ivelany avy amin' ny havana. Tombanana ho eo amin' ny 50 € hatramin' ny 100 € isaky ny fianakaviana ny vola vahiny. Tamin' ny volana Mey 2003, ny Ariary Malagasy no misolo ny Franc Malagasy (na Iraimbilanja). Nanomboka tamin' izany dia fametahana mari-bidy roa no apetraka eo amin' ny toeram-pivarotana sy ny tsena ôfisialy. Nanomboka tamin' ny taona 2005 dia tsy misy afa-tsy ny Ariary no sandam-bola ôfisialy ao amin' ny firenena (1 Ariary = 5 iraimbilanja).
Tamin' ny taona taona 1889, dia nitsangana ny banky malagasy voalohany. Ny fananganana ny sandam-bola euro dia nampaherin' ny vola malagasy izay tsy niankina tamin' ny volan' ny mpanjanaka teo aloha (franc frantsay), miatrika ny ampihimamban' ny dôlara amerikanina mahery tany aloha.
Ny fifandanjan' ny varotra ivelany malagasy dia tsy mifandanja: ny fanafarana no be toy izay ny fanondranana (tamin' ny taona 2003, ohatra, ny fanafarana dia nahatratra 1 091 tapitrisa dôlara nefa ny fanondranana 766 tapitrisa fotsiny). Ny antsasa-manilan' ny vokatra fanondranana dia avy amin' ny vokatry ny fambolena (kafe, jirofo, lavanila, voankazo, makamba); ny famokarana lamba, vatosoa, krômita ary solitany voadio no ampahany lehibe amin' ny fanondranana. Ny solitany tsy voadio, ny sakafo, ny akora simika, ny milina-fitaovam-piasana, ny fiarakodia ary ny fitaovana mandeha amin’ny angovon’ aratra no tena hafaran' i Madagasikara. I Frantsa, izay ifanaovan’ i Madagasikara fivarotana eo amin' ny ampahefatry ny varotra manontolo, no mpiara-miombon' antoka voalohany. Ny mpiara-miombon' antoka hafa amin' ny fanondranana dia ahitana an' i Etazonia, i Singaporo, i Alemaina ary i Maorisy; avy any amin' ny Emirata Arabo Mitambatra, any Bareina, any Sina ary any Afrika Atsimo ny zavatra fanafarana.
I Antananarivo no ivon' ny tambajotram-pifandraisana, tambajotra voafetra noho ny vohon' ny tany sy ny faharatsian' ny fotodrafitrasa ary ny fiantsonan' ny fiara. Mirefy 732 km ny lalamby eto Madagasikara, ary ny arabe kosa dia mirefy 49 827 km eo ho eo, ka ny 11,6 % amin' ireo no vita tara. Mandalo ao Toamasina, izay seranan-tsambo lehibe indrindra eto amin' ny Nosy, ny ampahatelon' ny varotra ivelany. Manana seranam-piaramanidina efatra lehibe i Madagasikara, anisan' izany ny seranam-piaramanidina iraisam-pirenen' Ivato ao Antananarivo.
Momba an' i Madagasikara:
Firenena ao Afrika:
Afrika Atsimo - Alzeria - Angôla - Benino - Borkina Fasô - Borondy - Bôtsoana - Ejipta - Eritrea - Esoatiny (Soazilandy taloha) - Etiôpia - Gabôna - Gambia - Ganà - Ginea - Ginea Bisao - Ginea Ekoatôrialy - Jibotỳ - Kamerona - Kapvera - Kenia - Kômôro - Kôtidivoara - Lezôtô - Liberia - Libia - Madagasikara - Malaoy - Malỳ - Maorisy - Maoritania - Marôka - Môzambika - Namibia - Nizera - Nizeria - Oganda - Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika - Repoblika Demôkratikan'i Kôngô - Repoblikan'i Afrika Afovoany - Repoblikan'i Kôngô - Roanda - Saô Tôme e Prinsipe - Seisely - Senegaly - Siera Leôna - Sodàna - Sodàna Atsimo - Sômalia - Sômalilandy - Tanzania - Tôgô - Tonizia - Tsady - Zambia - Zimbaboe
Kôntinenta eto an-tany
|
|
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
