Jiosy

Ny Jiosy na Jody dia vondrona ara-poko sy ara-pivavavahana^[1] sady firenena^[2], avy amin' ny Zanak' i Israely na Isiraelita tao amin' ny fanjakana ara-tantaran' i Israely sy i Jodà^[3], niaina taorian' ny fahababoana tany Babilôna, ary ny fivavahan' izy ireo dia ny jodaisma^[4]. Atao hoe יְהוּדִים / yehudim izy ireo amin' ny teny hebreo, Ἰουδαῖοι / Ioudaĩoi, amin' ny teny grika, ary Iudaei amin' ny teny latina. Ny Jiosy tsirairay dia mpikambana ao amin' ny vahoaka iray fantatra amin' ny fivavahany manokana, ny jodaisma, sy amin' ny firazanana ara-poko, amin' ny heviny malalaka, na dia tsy ara-pivavahana aza izany^[5]. Mifandray be ny maha foko sy ny fivavahana ary ny fiarahamonina jiosy, satria fivavaham-poko ny jodaisma^[6], saingy tsy ny foko jiosy manontolo no manaraka ny jodaisma. Na dia eo aza izany, ny Jiosy ara-pivavahana dia mihevitra ny olona niova fo ho amin' ny jodaisma ho Jiosy koa^[7].

Fankalazana ny Torah

Ny lovantsofina jiosy dia mampifandray ny razambeny amin' ny patriarika Abrahama sy Isaaka ary Jakôba (izay antsoina koa hoe Israely). Nanenika an' i Jodea na Jodia sy ny Fanjakan' i Isiraely izy ireo ary nandrafitra ny fiainany andavanandro manodidina ny Baiboly hebreo, izay ahitana ny Boky dimy ao amin' ny Torah nomena an' i Mosesy na Môizy, ny Bokin' ny mpaminany tatỳ aoriana ary asasoratra hafa. Mamaritra ny finoany, ny tantarany, ny maha firenena azy ary ny lalàna amin' ny lafiny rehetra momba ny fiainany ny Baiboly. Araka ny Baiboly dia nomen' i Iahveh Andriamanitra azy ireo io tany io.

Nifindra monina na natao sesitany avy tany Jodea ny Jiosy ary nanorim-ponenana nanerana an' izao tontolo izao, taorian' ny fiovaovan' ny tantarany. Miezaka mitazona ny fomba fiainan' ny razambeny eo anivon' ny vahoaka manodidina izay iarahany monina izy ireo, ka namolavola fomban-drazana ara-pivavahana, nahandro sy fiteny ary toetrany manokana hafa. Mifamaly amin' izany koa dia nanintona ny mponina nampiantrano azy izy ireo ary betsaka ny niova finoana ho amin' ny jodaisma tao amin' ny Empira Rômana. Ny fiantraikany sy ny halehiben' ny isan' ny olona voakasin' izany fiovam-pinoana izany dia ady hevitra eo amin' ny samy mpahay tantara. Ny tantaran' izy ireo nandritra ny roa arivo taona mahery dia voamariky ny fanenjehana, na eo amin' ny tontolo kristiana na silamo; tany Eorôpa dia nifarana tamin' ny fandripahana faobe (Shoah) izany tamin’ ny taonjato faha-20.

Ny revôlisiôna lehibe tamin' ny vanim-potoana môderina dia nitarika ho amin' ny fahaverezana na fandaozana manontolo na amin' ny ampahany amin' ny mari-pamantarana nentim-paharazana teo maro amin' izy ireo. Maro ny ezaka atao mba hamaritana azy ireo ho vondrona ara-pivavahaha, ara-poko na ara-kolontsaina, ka avahana noho izany ny Jiosy ara-poko (olona avy amin' ny vahoakan' i Israely fahiny) sy ny Jiosy ara-pivavahana (olona manaraka ny jodaisma)^[8].

Sarotra ny mombana amin' ny fomba marina ny isan' ny Jiosy ankehitriny^[9], ary anaovana fanombanana samihafa, saingy araka ny tombana natao tamin' ny taona 2016 dia manodidina ny 14,4 tapitrisa ny isan' izy ireo^[10]. Araka ny fanisana iray hafa notontosain' ny Berman Jewish DataBank tamin' ny taona 2021 dia eo anelanelan' ny 15,2 tapitrisa sy 19,9 tapitrisa izany^[11], izany hoe latsaky ny 0,2 % amin' ny mponina eran-tany. Ny ankamaroan' izy ireo dia monina any Israely sy any Etazonia, ary ny ambiny dia hita indrindra any Eorôpa, any Kanada ary any Amerika Latina.

Ny anarana hoe jiosy na jody

Fiforonan-teny

Roa ny teny malagasy voakasika eto dia ny hoe Jiosy sy ny hoe Jody. Ny teny hoe Jiosy, izay ampiasain' ny Prôtestanta malagasy, dia tsy fanagasiana avy hatrany avy amin' ny teny hebreo na grika fa avy amin' ny teny anglisy hoe Jews na Jewish izay vakina hoe /dʒuːz/ sy /dʒu:iʃ/. Ity indray dia avy amin' ny teny frantsay tranainy hoe Giu izay mbola avy amin' ny teny frantsay talohan' io hoe Juieu. Io indray dia avy amin' ny teny latina hoe Iudaeus.

Ny teny malagasy hoe Jody, izay ampiasain' ny Katôlika malagasy, dia avy amin' ny teny latina hoe Iudaeus. Ny teny latina hoe Iudaeus dia avy amin' ny teny grika hoe Ἰουδαῖος / Ioudaios (Ἰουδαῖοι / Ioudaioi raha milaza maro) izay fandikana ny teny hebreo hoe יהודי /Yehudhi (na יְהוּדִים / Yehudhim raha milaza maro).

Ny Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy dia mampiasa ny hoe Jiosy fa Jody kosa ny ao amin' ny Baiboly katôlika amin' ny teny malagasy. I Jodea (na Jodia) dia atao hoe Iudaea amin' ny teny latina, Ἰουδαία / Ioudaía amin' ny teny grika, ary יְהוּדָה‎ / Yehuda amin' ny teny hebreo.

Hebreo sa Israelita?

Tsy tokony hafangaro ny hoe Hebreo (na Hebrio) sy Israelita. Ny Hebreo na Hebrio dia vondrom-poko semitika izay nifindra avy any Mesôpôtamia na Mezôpôtamia nankany Palestina tamin’ ny taonarivo faha-2 tal. J.K. Izy ireo no heverina fa razamben' ny Jiosy na Jody ankehitriny.

Ao amin' ny Testamenta Taloha, ao amin' ny Baiboly dia manondro ny taranaky ny zanaka lahin' i Jakôba, izay lohan' ny fokom-pirenena roa ambin' ny folon' i Israely, ny teny hoe Israelita. Ny Jiosy izany dia tokony ho ampahan' ny Israelita ary ny Israelita (raha tsy manondro manokana ny vahoaka tao amin' ny Fanjakan' i Israely na Fanjakan' i Samaria) dia tokony ho ampahan' ny Hebreo.

Kolontsaina

Ny jodaisma

Mônôteisma

Menôrà (jiro fito rantsana)

Ny jodaisma no fivavahan' ny Jiosy, izay fivavahana mônôteista, izany hoe mino andriamanitra tokana, ary YHWH no anaran' izany andriamanitra izany. Io anarana io anefa, araky ny finoan' izy ireo, dia masina loatra ka tsy azo tononina, ka izany no mahatonga ny Jiosy tsy hanonona afa-tsy ny hoe Adonai ("Tompo") na HaShem ("ilay Anarana") rehefa miresaka na mivavaka. Mino ny Jiosy fa tokana Andriamanitra, ka noho izany tsy manaiky ny Trinite kristiana izy. Ny fiteny masin' ny Jiosy dia ny fiteny hebreo.

Ny Sabata sy ny andro tokony ho tandremana

Andro fitsaharana mifanandrify amin' ny andro fahafito amin' ny herinandro jiosy, izany hoe ny Asabotsy, ny Sabata izay atao hoe שָׁבַת / Shabbat amin' ny teny hebreo. Araka ny voalaza ao amin' ny Baiboly dia nasain' Andriamanitra notandreman' ny Zanak' i Israely ny andro Sabata. Zava-dehibe indrindra ao amin' ny jodaisma ny andro Sabata ka hajain' ny Jiosy fatratra. Tokony hampitsahatra na hampihena araka izay azo atao ny asa rehetra amin' ny andro Sabata ny olona tsirairay mba hifantohany amin' ny fikarakarana ny fianakaviany sy ny ankohonany. Andro tsy fiasana ara-panjakana ny andro Sabata ao Israely ka mahazo ny trano fivarotana sy ny fitaterana koa izany.

Vehivavy jiosy etiôpiana eo amin' ny Rindrin' ny Fitomaniana

Ny Pesakh (hebreo: פֶּסַח) no Paska jiosy; ahatsiarovana ny nandalovan' ny fahafatesana eny ambonin' ny tranon' ireo Hebreo tany Ejipta ka tsy nahafaty ny voalohan-terany sady ahatsiarovana koa ny fivoahan' ny razany avy tamin' ny fanandevozana tany Ejipta; ankalazaina manomboka amin' ny faha-15 hatramin' ny faha-22n' ny volana Nisan ao amin' ny tetiandro hebreo io fety io.

Ankalazana ny fijinjana ny varimbazaha sy ahatsiarovana ny nanomezan' Andriamanitra ny Torah (ny boky dimy voalohany ao amin' ny Baiboly) tany an-tendrombohitra Sinay (na Sinaia) ny Shavuot (hebreo: שבועות "herinandro"), izay ataon' ny Kristiana hoe Pentekôsta na Pentekôty; amin' ny faha-6n' ny volana Sivan no anatanterahana izany fankalazana izany.

Ny Sukkot (hebreo: חַג הַסֻּכּוֹת / Hag ha-Sukkot "fetin' ny trano lay" na "fetin' ny tabernakely") dia ahatsiarovana ny nanampian' Andriamanitra ny Zanak' i Isiraely tamin' ny nivoahany avy any Ejipta, ahatsiarovana ny fivahiniana mandritra ny 40 taona tany an-tany efitra taorian' ny fivoahan' ny Hebreo avy tany Ejipta, ary iravoravoana amin' ny fahataperan' ny tsingerin' ny fotoam-pambolena amin' ny taona. Ankalazaina manomboka amin' ny faha-15 hatramin' ny faha-21 (na faha-22) ao amin' ny volana Tishri io fety io.

Ny Soratra Masin' ny jodaisma

Ny Torah (hebreo: תּוֹרָה "Lalàna") dia fitambaran' ny boky dimy voalohany ao amin' ny Baiboly hebreo (Tanakh). Ny fitambaran’ ireo no mamorona ilay ataon' ny Kristiana hoe Pentateoka na Boky dimin’ i Mosesy ao amin' ny asasoratra kristiana (dia ny Genesisy na Jenezy, ny Eksôdôsy na Eksaody, ny Levitikosy na Levitika, ny Nomery na Fanisana ary ny Deoterônômia na Deoterônômy). Mino ny Jiosy fa nomen' Andriamanitra an' i Mosesy na Môizy (hebreo: Mosheh) ny Torah. Misy didy 613 ao anatin' ny Torah. Anisan' ireny didy ireny ny fifadiana biby tsy mivaky kitro sy ny fifadiana trondro tsy misy kirany.

Ny Nevi'im na Nebi'im (hebreo: נְבִיאִים‬ "Mpaminany") dia ilazàna ny boky mamorona ny fizaràna faharoa ao amin' ny Baiboly hebreo. Mizara roa ny Nevi'im, dia ny Nevi'im rishonim ("mpaminany taloha") sy ny Nevi'im aharonim ("mpaminany taoriana"). Ny Mpaminany taloha dia ireo boky ataon' ny Kristiana hoe "boky ara-tantara" fa ny Mpaminany taoriana kosa mifanandrifindrify amin' ireo ataon' ny Kristiana hoe "bokin' ny mpaminany".

Ny Ketuvim na Ketubim (hebreo: כְּתוּבִים "Soratra") dia fitambaran' ny boky iraika ambin' ny folo mamorona ny fizaràna fahatelo sady farany ao amin' ny Baiboly hebreo. Anisan' izany ny Bokin' ny Salamo sy ny Bokin' ny Ohabolana sy ny boky toy ny an' i Daniela (na Daniely) sy ny an' i Estera.

Ny vahoaka jiosy ankehitriny

Iza no Jiosy?

Jiosy any Sina tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20.

"? מיהו יהודי" / Mihu yehudi ? ("Iza no Jiosy?"). Ankehitriny ny hoe Jiosy na Jody dia teny enti-manondro indrindra ny mponina tao Jodea (na Jodia) tamin' ny andron' i Jesoa na ny olona mpivavaka amin' ny jodaisma. Zavatra roa samy hafa ireo, nefa mifampiankina, satria misy ny Jiosy noho ny firenena niaviany (Jiosy ara-poko), mety ho Kristiana na tsy mivavaka ireo; nefa misy koa ny Jiosy noho ny fivavahany (Jiosy ara-pivavahana). Ny dikany voalohany anefa no hita ao amin' ny Baiboly. Mamaritra ny atao hoe "Jiosy" ho olona nateraka reny jiosy na olona niova finoana ho amin' ny jodaisma ny lalàna israeliana ankehitriny^[12].

Tsy tokony hafangaro koa ny hoe Jiosy (na Jody) sy ny hoe Israelita ary ny hoe Israeliana.

Ny foko jiosy lehibe ankehitriny

Ny Jiosy sefarada

Jiosy tao Aljeria tamin' ny taona 1890

Ny Jiosy sefarada dia ny Jiosy tamin' ny Andro Antenatenany nonina tao amin' ny Saikanosy Iberika (Espaina indrindraindrindra) sy tao Afrika Avaratra ary ny taranak' izy ireo. Nitsoaka avy ao amin' ny Saikanosy Iberika izy ireo tamin' ny taona 1492 noho ny fanenjehana nataon' ny Kristiana, nankany Afrika Avaratra sy tany amin' ny fizaràn-tany any atsinanana an' ny Empira Ôtômàna, avy eo nisy koa ny nifindra fonenana tany tany Frantsa, tany Hôlanda, tany Angletera, tany Italia, tany amin' ny Balkàna, sns. Manana ny fiteniny manokana ny Sefarada, dia fiteny vokatry ny fifangaroan' ny fiteny hebreo sy ny fiteny kastilàna, atao hoe fiteny ladinô.

Anondroana ny Jiosy avy any Afrika Avaratra sy avy any Atsinanana Akaiky miteny arabo sy persiana sady tsy manana fifandraisana ara-pirazanana amin' ny Jiosy ao amin' ny faritra eorôpeana koa ny teny hoe Sefarada. Ny Jiosy avy any India dia kilasina ho Sefarada koa^[13].

Ny Jiosy askenazy

Ny Jiosy askenazy dia ny Jiosy tamin' ny Andro Antenatenany nonina tao Eorôpa Avaratra, sy ny taranak' izy ireo na dia tsy mipetraka amin' io faritra io aza. Rehefa noroahina sy nenjehina ny Jiosy askenazy dia nifindra fonenana mankany atsinanana, any Pôlônia sy any Litoania ary any Rosia tamin' ny taonjato faha-15 sy faha-16. Maro amin' ny Jiosy askenazy ny nifindra monina any Amerika Avaratra sy any Israely tamin' ny taonjato faha-19 sy faha-20. Miteny amin' ny fiteny vokatry ny fifangaroan' ny fiteny hebreo sy ny fiteny alemàna, atao hoe fiteny idisy, ny Askenazy.

Ny foko jiosy hafa

Samaritana mankalaza ny Paska eo amin' ny tendrombohitra Gerizima

Ny Jiosy samaritana

Ny Samaritana dia anisan' ny vahoaka milaza fa taranaky ny fokom-pirenen' i Israely very. Misy ny Jiosy mitsipaka izany, nefa ao koa ny Jiosy mihevitra ny maha azo ekena an' izany. Be mpanaraka ny petra-kevitra manohana fa ny 80 % amin' ny mponina tao amin' ny Fanjakan' i Samaria dia nanohy ny fonenany tao ihany fa tsy natao sesitany (jereo: Fahababoana asiriana), ka ireo no nanjary Samaritana (amin' ny dikan' io teny io ara-pivavahana) araka ny ambaran' ny Bokin' ny Mpanjaka^[14].

Fanambadiana Bene Israely

Ny Bene Israely

Jiosy nifindra monina any India efa hatry ny ela ny Bene Israely. Araka ny lovantsofin' ny Bene Israely dia nifindra tany India ka nifangaro tsikelikely tamin' ny vahoaka manodidina ny razamben' izy ireo, nefa nihazona ny fomba mampiavaka ny Jiosy^[15]. Tamin' ny taona 1964 dia nanao fanambaràna ny fikambanan' ny raby ao Israely fa Jiosy tanteraka ny Bene Israely^[16]. Ireo Jiosy avy any India ireo dia kilasina ho Sefarada; nikambana tsara tamin' ny vahoaka sefarada ao Israely izy ireo^[13].

Jiosy etiôpiana

Ny Beta Israely

Vahoaka jiosy ao sy avy ao Etiôpia ny Beta Israely, izay atao hoe Jiosy etiôpiana koa. Neken' ny Fanjakana israeliana ho Jiosy izy ireo sady afaka nifindra monina any Israely noho ny faneken' i Ovadia Yossef (raby lehibe sefarada ao Israely) azy ireo tamin' ny taona 1973 ho taranaky ny fokom-pirenen' i Dana.

Ny Bney Menase

Vondron' olona aziatika monina any amin' ny sisin-tany birmana any amin' ny tapany avaratra-atsinanan' i India ny Bney Menase, izay nanambara, efa hatramin' ny taona 1950, fa taranaky ny fokom-pirenen' i Manase izay nitady fialokalofana tany amin' ny faritra faran' izay lavitra any Azia. Tamin' ny volana Marsa 2005, rehefa avy nanadihady ny amin' ny mety mbola hahitana ny taranaky ny fokom-pirenena folo very ny raby lehibe sefarada Rabbi Shlomo Amar ao Israely, dia nekeny ny maha taranaka jiosy ny Bney Menase. Monina ao Israely amin' izao fotoana izao ny 1 000 amin' izy ireo, sady efa niova finoana ho amin' ny jodaisma^[17].

Ny vahoaka hafa mitaky ny maha Jiosy azy

Maro ny vahoaka eto an-tany izay milaza fa Jiosy na Hebreo (ohatra ny vondrom-poko sasany ao Etiôpia^[18] sy any Sina^[19] ary ny mainty hoditra sasany any Etazonia^[20]) na dia tsy fantatry ny olona maro sady mety tsy hinoany na mety ho diso tokoa aza izany, ka anisan' izany ny Malagasy sasany (na rehetra), dia ny olona na vondrom-poko na fikambanana miaiky ny tenany na heverin' ny sasany fa taranaka jiosy na jody eto Madagasikara^[21][22].

Pastona avy any amin' ny fritra atsimo amin' i Afganistàna

Ny Pastona ao Afghanistàna sy Pakistàna

Vahoaka iraniana betsaka mozilmana avy any Afganistàna sy Pakistàna ny Pastona (Pashtun), izay manaraka kolontsaina sy fomba fivavahana azy manokana sady efa nisy talohan' ny fidiran' ny finoana silamo, dia ny pastoaly (pashtuwali). Tsy mbola voaporofo ara-tantara azo tsapain-tanana ny maha taranaky ny fokom-pirenena folon' i Israely very ny Pastona^[23][24]. Midika hoe "zanak' i Jôsefa" ny anarana hoe Ysef Zai amin' ny fiteny pastô^[25].

Nisy fikarohana sasany momba ny foto-tarazo izay mitsipaka ny mety hisian' ny fifandraisan' io vahoaka io amin' ny Jiosy, nefa ny fikarohana ara-poto-tarazo hafa dia miaiky ny mety hisian' izany fifandraisana izany^[26].

Ny Jiosy kiorda

Araka ny lovantsofina dia tonga voalohany tao amin' ny faritr' i Kordistàna ny Israelitan' ny fokom-pirenen' i Benjamina taorian' ny fahazoan' ny Asiriana ny Fanjakan' i Israely tamin' ny taonjato faha-8 tal. J.K. Avy eo izy ireo dia nipetraka tao amin' ny renivohitry ny Asiriana^[27]. Tamin' ny taonjato voalohany tal. J.K. dia niova finoana ho amin' ny jodaisma ny fianakavia-mpajakan' i Adiabene, izay lazain' i Flavio Jôsefa fa asiriana ara-poko sady nanao renivohitra an' i Erbil (arameana: Arbana; kiorda: Hewlêr)^[28].

Ny Jiosy kasmiriana

I Al-Biruni, ilay manampahaizana mozilmana persana tamin' ny taonjato faha-11 no voalohany nanolo-kevitra ny amin' ny fisian' ny taranaky ny fokom-pirenena verin' i Israely ao Kasimira. I François Bernier, mpitsabo frantsay tamin' ny taonjato faha-17, sy i Sir Francis Younghusband, izay nizaha ity faritra ity tamin' ny taonjato faha-19, dia niresaka ny amin' ny ny toe-batana mifanahaka eo amin' ny Kasmiriana sy ny Jiosy^[29], indrindra ny fihodirany mazava, ny orony somary lava, ny lohany somary mitovitovy^[30]. Nilaza i Baikunth Nath Sharga fa na dia misy aza ny fifanahafana eo amin' ny fiforonan' ny anaram-pianakaviana kasmirita sy jiosy dia taranaka indô-ariana ny Pandita ao Kasimira, fa ny Jiosy kosa dia taranaka semita^[31].

Ny fokom-pirenena sefoy ao Ganà

Nanaraka fanao jiosy mandrakariva ny foko sefoy (sefwi) ao Ganà, indrindra ny fitandremana ny Sabata, ny famorana ny zazalahy amin' ny fahavalo andro nahaterahany (brit milah), ny fomba fampidirana ny zazalahy ho anisan' ny lehilahy amin' ny faha-13 taonany, ny fitandremana ny lalàn' ny fahadiovan' ny fianakaviana (taharat mishpcha na niddah). Mihevitra ny manampahaizana sasany fa ny fomban-drazana jiosy dia mety nampidirin' ny Jiosy voaroaka avy any Espaina tao Ganà tamin' ny taona 1492 ka nifindra monina nankany atsimon' i Marôka. Lasa fantatra amin' ny anarana hoe "Tranon' i Israely" io foko io^[32].

I Rabbi Howshua Amariel maneho an' i Rabbi Hi Ben Daniel, filohan' ny vahoaka jiosy igbô miaraka amin' ny takelaka iray

Ny Jiosy igbô

Milaza ny tenany fa taranaka israelita ny Jiosy igbô ao Nizerià. Tsy voamarin' ny fandinihana tsara ny tantara anefa izany. Nandinika ny literatiora ara-tantaran' i Afrika Andrefana tamin' ny vanim-potoan' ny fanjanahantany ny mpahay tantara sady nanao izay hampazava tsara ny anjara asa sahanin' io petrakevitra io ho an' ny olona nanoratra izany ^[33][34].

Ny Lemba

Foko mainty hoditra ao amin' ny tapany atsimo amin' i Afrika, ao Afrika Atsimo sy ao Zimbaboe sy ao Malaoy ary ao Môzambika ny Lemba. Izy ireo dia mitandrina fanao ara-pivavahana tahaka izay fahita amin' ny fivavahana jiosy, sy ny fomban' ny vahoaka mpifindrafindra monina izay heverina fa mety avy any Afrika Avaratra na avy any Atsinanana Akaiky. Mampiseho fitoviana amin' ny an' ny ampahan' ny vahoaka jiosy taranaky ny mpisorona (atao hoe Kôhena) ny fandinihana ny foto-tarazo.

Jereo koa

Vahoaka

• Israeliana

• Israelita
• Hebreo (vahoaka)
• Fokom-pirenen' i Israely
• Fokom-pirenena folo very
• Sefarada
• Askenazy
• Jiosy malagasy

Fiteny sy soratra

• Baiboly hebreo
• Hebreo

Faritra sy tany

• Ôfira
• Israely (ankehitriny)
• Israely (taloha)

Azo anovozan-kevitra

Momba ny Jiosy any Amerika sy aty Afrika

• Morris Lounds, 's Black Hebrews : Black Americans in search of identity, University Press of America, 1981, 221 p. (ISBN 0-8191-1400-6).
• "Diaspora Jiosy Archived Febroary 9, 2019 at the Wayback Machine Gasy" Archived Febroary 9, 2019 at the Wayback Machine in African Jewish Communities

Momba ny Jiosy malagasy manokana

• Ferrand, Gabriel (1905). Les migrations musulmanes et juives à Madagascar. Paris: Revue de l'histoire des religions.
• Rabarioelina, Ndriana (Rev. Dr.) (2011), Biblical Relations between Israel and Madagascar, 2010, 458 p., États-Unis.
• "121 personnes se convertissent ensemble au Judaïsme à Madagascar" Archived Jiona 7, 2016 at the Wayback Machine in Coolamnews
• "Les hébreux à Madagascar" in Ratsimandresy blogspot.
• "Jiosy ve ny Malagasy ?" in Ratefy Tolotra, TANIKO Madagascar.

Loharano sy fanamarihana

1. John A. Shoup III (2011). Ethnic Groups of Africa and the Middle East: An Encyclopedia: An Encyclopedia. ABC-CLIO. p. 133. ISBN 978-1-59884-363-7.
2. Jacob Neusner (1991). An Introduction to Judaism: A Textbook and Reader. Westminster John Knox Press. pp. 375–. ISBN 978-0-664-25348-6. "That there is a Jewish nation can hardly be denied after the creation of the State of Israel"
3. Facts On File, Incorporated (2009). Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. Infobase Publishing. pp. 337–. ISBN 978-1-4381-2676-0. "The people of the Kingdom of Israel and the ethnic and religious group known as the Jewish people that descended from them have been subjected to a number of forced migrations in their history"
4. Eli Lederhendler (2001). Studies in Contemporary Jewry: Volume XVII: Who Owns Judaism? Public Religion and Private Faith in America and Israel. Oxford University Press. pp. 101–. ISBN 978-0-19-534896-5. "Historically, the religious and ethnic dimensions of Jewish identity have been closely interwoven. In fact, so closely bound are they, that the traditional Jewish lexicon hardly distinguishes between the two concepts. Jewish religious practice, by definition, was observed exclusively by the Jewish people, and notions of Jewish peoplehood, nation, and community were suffused with faith in the Jewish God, the practice of Jewish (religious) law and the study of ancient religious texts"
5. Amiram Gonen et Rachel Gilon (dir.), The Encyclopedia of the Peoples of the World, New York, Marwyn Samuels & Michael Zand, coll. "Henri Holt Reference Book, Ethnic Groups - Encyclopaedias", 1993, p. 279-280
6. Alan Dowty (1998). The Jewish State: A Century Later, Updated With a New Preface. University of California Press. pp. 3–. ISBN 978-0-520-92706-3. "Jews are a people, a nation (in the original sense of the word), an ethnos"
7. "BBC - Religions - Judaism: Converting to Judaism". in BBC.
8. « Article "Juif" du dictionnaire de l’Académie française » [archive], in cnrtl.fr
9. "Réflexions sur les évaluations du nombre de Juifs en France", in www.erudit.or [archive]
10. Sergio DellaPergola, World Jewish Population, 2019 [archive], 2020
11. "World Jewish Population", Jewish Data Bank, 2021 [archive].
12. "Are Jews a Religious Group or an Ethnic Group?" (PDF). Institute for Curriculum Services.
13. "Report of the High Level Commission on the Indian Diaspora" (PDF). Indian Diaspora. Tahiry tamin'ny 11 Oktobra 2010. Notsidihina tamin'ny 10 Agostra 2018.
14. Israël Finkelstein, Neil Asher Silberman, La Bible dévoilée, Les nouvelles révélations de l'archéologie, 2002, p. 256.
15. Weil, Shalva (2009) [2002]. "Bene Israel Rites and Routines". In Weil, Shalva (ed.). India’s Jewish Heritage: Ritual, Art and Life-Cycle(3rd ed.). Mumbai: Marg Publications. pp. 78–89.
16. Weil, Shalva (2008). "Jews in India". In Ehrlich, M. Avrum (ed.). Encyclopedia of the Jewish diaspora : origins, experiences, and culture.3. ABC-CLIO. pp. 1204–1212. ISBN 978-1-85109-873-6.
17. "An aliya voyage across the millennia from India", MICHAEL FREUND, Jerusalem Post, 22 Novambra 2006.
18. Lisa Anteby-Yemini, Les juifs éthiopiens en Israël, C.N.R.S., 2004 (ISBN 2271062055), p. 25.
19. "Tribus perdues et retrouvées - Les Juifs de Kaifeng" [tahiry]
20. "Black Jews" Archived Martsa 10, 2007 at the Wayback Machine [tahiry], The Religious Movements Homepage Project an'ny Oniversiten'i Virjinia [tahiry]
21. "International conference on Jewish Roots in Madagascar: "... 80% of Malagasy have Jewish origins"
22. "Report on Madagascar by WRF Member Ndriana Rabarioelina"
23. "Afhganistan Ethnic Groups". Library of Congress Country Studies. 1997. Tahiry tamin'ny 26 Jolay 2013.
24. "The People - The Pashtuns". Center for Applied Linguistics (CAL). 30 Jona 2002. Tahiry tamin'ny 5 Janoary 2007. Notsidihina tamin'ny 29 Oktobra 2010.
25. Weil, Shalva (7 Septambra 2011). "The Israelite Connections of the Taliban" Archived Jolay 20, 2019 at the Wayback Machine. ETH Zurich Center for Security Studies.
26. Entine, Jon (2007). Abraham's children: race, identity, and the DNA of the chosen people (1st ed.). Grand Central Publishing. p. 149. ISBN 978-0446580632.
27. Roth C in the Encyclopedia Judaica, p. 1296-1299 (Keter: Jerusalem 1972).
28. The Works of Josephus, Complete and Unabridged New Updated Edition Translated by William Whiston, A.M., Peabody, MA: Hendrickson Publishers, Inc., 1987. ISBN 0913573868 (Hardcover).
29. "Kashmir". Jewish Virtual Library. 2012. Notysidihina talin'ny 28 Oktobra 2012.
30. Bhandari, Mohan C. (2006). Solving Kashmir. Lancer Publishers. p. 107. ISBN 8170621259.
31. Kaw, M.K (2004). Kashmir and Its People: Studies in the Evolution of Kashmiri Society. APH Publishing. p. 51. ISBN 8176485373.
32. Lidman, Melanie (14 Avrily 2016). "Ghana's deep spirituality points some, joyfully, back to Judaism". Times of Israel.
33. Sanders, Edith (1963). "The Hamitic Hypothesis: Its Origin and Functions in Time Perspective". Journal of African History. 10 (4): 521–532. JSTOR 179896.
34. Zachernuk, Philip (1994). "Of Origins and Colonial Order: Southern Nigerians and the 'Hamitic Hypothesis' c. 1870-1970". Journal of African History. 35 (3): 427–55. doi:10.1017/s0021853700026785. JSTOR 182643.