расійскі ваенны і дзяржаўны дзеяч From Wikipedia, the free encyclopedia
Анто́н Іва́навіч Дзяні́кін (руск.: Антон Иванович Деникин, польск.: Anton Iwanowicz Denikin; 4 (16) снежня 1872[заўв 1], прыгарад Улацлавака, Варшаўская губерня, Расійская імперыя[7] — 7 жніўня 1947, Эн-Арбар, Мічыган, ЗША) — расійскі военачальнік, палітычны і грамадскі дзеяч, пісьменнік, мемуарыст, публіцыст і ваенны дакументаліст.
| Антон Іванавіч Дзянікін | |||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| руск.: Антон Иванович Деникин польск.: Anton Iwanowicz Denikin | |||||||||||||||
 | |||||||||||||||
|
|||||||||||||||
| Папярэднік | Аляксандр Васільевіч Калчак | ||||||||||||||
| Пераемнік | няма | ||||||||||||||
| Нараджэнне |
16 снежня 1872[1][2][…] |
||||||||||||||
| Смерць |
8 жніўня 1947[4][5][…] (74 гады) |
||||||||||||||
| Месца пахавання | |||||||||||||||
| Бацька | Іван Яфімавіч Дзянікін | ||||||||||||||
| Маці | Лізавета Фёдараўна Дзянікіна | ||||||||||||||
| Жонка | Ксенія Васільеўна Дзянікіна | ||||||||||||||
| Дзеці | Марына Антонаўна Дзянікіна | ||||||||||||||
| Веравызнанне | праваслаўе | ||||||||||||||
| Партыя | |||||||||||||||
| Адукацыя | |||||||||||||||
| Ваенная служба | |||||||||||||||
| Гады службы | 1890—1920 | ||||||||||||||
| Прыналежнасць |
 Расійская імперыя  Расійская рэспубліка Белы рух |
||||||||||||||
| Род войскаў | інфантэрыя | ||||||||||||||
| Званне |
 |
||||||||||||||
| Камандаваў |
4-й стралковай брыгадай (9 верасня 1916 г. — 28 сакавіка 1917 г.) Заходнім фронтам (31 мая — 30 ліпеня 1917 г.) Паўднёва-Заходнім фронтам (2—29 жніўня 1917 г.) Добраахвотніцкай арміяй (13 красавіка 1918 г. — 8 студзеня 1919 г.) УСПР (8 студзеня 1919 г. — 4 красавіка 1920 г.) Намеснік Вярхоўнага галоўнакамандуючага Рускай арміяй (1919—1920) |
||||||||||||||
| Бітвы |
Руска-японская вайна Першая сусветная вайна Грамадзянская вайна ў Расіі |
||||||||||||||
| Узнагароды |
Расійскія ўзнагароды:
Зброя:
Замежныя ўзнагароды:
|
||||||||||||||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||||||||||||||
Удзельнік Руска-японскай вайны. Адзін з найбольш выдатных генералаў Рускай імператарскай арміі ў перыяд Першай сусветнай вайны[8][9]. Камандзір 4-й стралковай «жалезнай» брыгады (1914—1916, з 1915 года — разгорнутая пад яго камандаваннем у дывізію), 8-га армейскага корпуса (1916—1917). Генеральнага штаба генерал-лейтэнант (1916), камандуючы Заходнім і Паўднёва-Заходнім франтамі (1917). Актыўны ўдзельнік ваенных з’ездаў 1917 года, праціўнік дэмакратызацыі арміі[10]. Выказаў падтрымку Карнілаўскаму выступленню, за што арыштаваны Часовым урадам, удзельнік Бярдычаўскага і Быхаўскага сядзенняў генералаў (1917).
Адзін з асноўных кіраўнікоў Белага руху ў гады Грамадзянскай вайны, яго лідар на Поўдні Расіі[11]. Дамогся найбольшых ваенных і палітычных вынікаў сярод усіх кіраўнікоў Белага руху[12]. Першапаходнік, адзін з асноўных арганізатараў, а затым камандуючы Добраахвотніцкай арміяй (1918—1919). Галоўнакамандуючы Узброенымі сіламі Поўдня Расіі (1919—1920), намеснік вярхоўнага кіраўніка[13] і вярхоўнага галоўнакамандуючага Рускай арміі адмірала Калчака (1919—1920)[14]. Выконваючы абавязкі вярхоўнага кіраўніка Расіі (4 студзеня — 4 красавіка 1920 года)[15].
З красавіка 1920 года — эмігрант, адзін з асноўных палітычных дзеячаў рускай эміграцыі. Аўтар успамінаў «Нарысы рускай смуты» (1921—1926) — фундаментальнага гісторыка-біяграфічнага твора пра Грамадзянскую вайну ў Расіі, успамінаў «Старая армія» (1929—1931), аўтабіяграфічнай аповесці «Шлях рускага афіцэра» (выдадзена ў 1953 годзе) і шэрагу іншых твораў.
Антон Іванавіч Дзянікін нарадзіўся 4 (16) снежня 1872 года ў вёсцы Шпеталь Дольны, завіслінскім прыгарадзе Улацлавака, павятовага горада Варшаўскай губерні Расійскай імперыі, у сям’і адстаўнога маёра памежнай варты.
Бацька, Іван Яфімавіч Дзянікін (1807—1885), паходзіў з прыгонных сялян Саратаўскай губерні. Памешчык аддаў маладога бацьку Дзянікіна ў рэкруты. Пасля 22 гадоў салдацкай службы ён змог выслужыцца ў афіцэры, затым зрабіў ваенную кар’еру і выйшаў у адстаўку ў 1869 годзе ў чыне маёра. У выніку ён праслужыў у арміі 35 гадоў, удзельнічаў у Венгерскай, Крымскай і Польскай кампаніях[16].
Маці, Лізавета (Эльжбета) Фёдараўна (Францыскаўна) Уржасінская[16] (1843—1916)[17], па нацыянальнасці полька, з сям’і збяднелых дробных землеўладальнікаў[17].
Біёграф Дзянікіна Дзмітрый Ляховіч адзначаў, што ён, як адзін з правадыроў антыкамуністычнай барацьбы, па-за ўсякімі сумневамі, быў больш «пралетарскага паходжання», чым яго будучыя праціўнікі — Ленін, Троцкі і многія іншыя[16].
25 снежня 1872 (7 студзеня 1873) года, у трохтыднёвым узросце, быў хрышчоны бацькам у праваслаўі[10]. У чатыры гады адораны хлопчык навучыўся бегла чытаць[18]; з дзяцінства свабодна размаўляў на рускай і польскай мовах[19][20]. Сям’я Дзянікіных жыла бедна і існавала на пенсію бацькі ў памеры 36 рублёў у месяц. Дзянікін выхоўваўся «ў рускасці і праваслаўі». Бацька быў глыбока веруючым чалавекам, заўсёды быў на царкоўных службах і браў сына з сабой. З дзяцінства Антон стаў прыслугоўваць ля алтара, спяваць на клірасе, біць у звон, а пазней чытаць шасціпсалміе і Апостал. Часам ён разам з маці, якая вызнавала каталіцтва, хадзіў у касцёл. Ляховіч піша, што Антон Дзянікін у мясцовай сціплай палкавой царкве ўспрымаў праваслаўнае набажэнства як «сваё, роднае, блізкае», а каталіцкае — як цікавае гледзішча[16]. У 1882 годзе, ва ўзросце 9 гадоў, Дзянікін здаў уступны экзамен у першы клас Улацлаўскага рэальнага вучылішча. Пасля смерці бацькі ў 1885 годзе жыць сям’і Дзянікіных стала яшчэ цяжэй, таму што пенсія паменшылася да 20 рублёў у месяц, і ў 13 гадоў Антон пачаў падзарабляць рэпетытарствам, падрыхтоўваючы другакласнікаў, за што меў 12 рублёў у месяц. Асаблівыя поспехі вучань Дзянікін дэманстраваў у вывучэнні матэматыкі[20]. У 15 гадоў яму як стараннаму вучню прызначылі ўласнае вучнёўскае ўтрыманне ў 20 рублёў і падалі права пражывання на вучнёўскай кватэры з васьмі вучняў, дзе ён быў прызначаны старэйшым[16][19]. Пазней Дзянікін жыў па-за домам і вучыўся ў Ловіцкім рэальным вучылішчы, якое знаходзілася ў суседнім горадзе [16].
.jpg) бацька |
 маці |
З дзяцінства марыў ісці па стопах бацькі і паступіць на ваенную службу. У 1890 годзе, пасля заканчэння Ловіцкага рэальнага вучылішча, быў залічаны вольнапісаным у 1-ы стралковы полк, тры месяцы пражыў у казарме ў Плоцку[21] і ў чэрвені[19] таго ж года прыняты ў Кіеўскае пяхотнае юнкерскае вучылішча на ваенна-вучылішчны курс. Пасля заканчэння двухгадовага курсу ў вучылішчы 4 (16) жніўня 1892 года[19] быў узведзены ў падпаручнікі і прызначаны у 2-ю артылерыйскую брыгаду, раскватараваную ў павятовым горадзе Бела Сядлецкай губерні, у 159 вёрстах ад Варшавы. Выражаўся пра сваё знаходжанне ў Беле як пра тыповую стаянку для большасці вайсковых часцей, закінутых у глухмень Варшаўскай, Віленскай, часткова Кіеўскай ваенных акруг[16].
У 1892 годзе 20-гадовы Дзянікін быў запрошаны папаляваць на дзікоў. Падчас гэтага палявання яму давялося забіць раз’юшанага дзіка, які загнаў на дрэва нейкага падатковага інспектара Васіля Чыжа, які таксама прымалаў удзел у паляванні і лічыўся дасведчаным мясцовым паляўнічым. Пасля гэтага выпадку Дзянікін быў запрошаны на хрэсьбіны дачкі Васіля Чыжа Ксеніі, якая нарадзілася некалькі тыдняў таму, і стаў сябрам гэтай сям’і. Праз тры гады ён падарыў Ксеніі на Раство ляльку, у якой расплюшчваліся і заплюшчваліся вочы. Дзяўчынка надоўга запомніла гэты падарунак. Праз шмат гадоў, у 1918 годзе, калі Дзянікін ужо ўзначаліў Добраахвотніцкую армію, Ксенія Чыж стала яго жонкай[16].
Улетку 1895 года, пасля некалькіх гадоў падрыхтоўкі, адправіўся ў Санкт-Пецярбург, дзе здаў конкурсны экзамен у Акадэмію Генеральнага штаба. У канцы першага года вучобы аказаўся адлічаным з Акадэміі за няздачу экзамена па гісторыі ваеннага мастацтва, аднак праз тры месяцы ён вытрымаў экзамен і зноў быў залічаны на першы курс Акадэміі[22]. Наступныя некалькі гадоў вучыўся ў сталіцы Расійскай імперыі. Тут ён, сярод навучэнцаў акадэміі, быў запрошаны на прыём у Зімовы палац і ўбачыў Мікалая II. Увесну 1899 года па завяршэнні курсу быў узведзены ў капітаны[22], аднак напярэдадні яго выпуску новы начальнік Акадэміі Генштаба генерал Мікалай Сухоцін (сябар ваеннага міністра Аляксея Курапаткіна) адвольна змяніў спісы выпускнікоў, прылічаных да Генеральнага штаба, у выніку чаго правінцыйны афіцэр Дзянікін не патрапіў у іх лік. Скарыстаўся пададзеным статутам правам: падаў на генерала Сухоціна скаргу «на Найвышэйшае імя» (Цара Імператара). Нягледзячы на тое, што сабраная ваенным міністрам акадэмічная канферэнцыя прызнала дзеянні генерала незаконнымі, справу паспрабавалі замяць, а Дзянікіну прапанавалі забраць скаргу і напісаць замест яе прашэнне аб міласці, якую паабяцалі задаволіць і прылічыць афіцэра да Генеральнага штаба. На гэта адказаў: «Я міласці не прашу. Дамагаюся толькі таго, што мне належыць па праву». У выніку скаргу адхілілі, а Дзянікіна не прылічылі да Генеральнага штаба «за характар!»[16].
Праяўляў схільнасць да паэзіі і публіцыстыкі. У дзіцячыя гады ён адпраўляў у рэдакцыю часопіса «Ніва» свае вершы і быў вельмі засмучаны, што іх не друкавалі і з рэдакцыі яму не адказвалі, у выніку чаго Дзянікін зрабіў выснову, што «паэзія — справа несур’ёзная». Пазней ён пачаў пісаць у прозе. У 1898 годзе яго апавяданне было ўпершыню апублікаваны ў часопісе «Разведчык», а затым Дзянікіна надрукавалі ў «Варшаўскім дзённіку». Выдаваўся пад псеўданімам Іван Ночын[23] і пісаў галоўным чынам на тэму армейскага побыту[16].
У 1900 годзе вярнуўся ў Белу, дзе зноў служыў у 2-й артылерыйскай брыгадзе да 1902 года[17]. Праз два гады пасля завяршэння Акадэміі Генштаба напісаў ліст Курапаткіну з просьбай разабрацца ў яго даўняй сітуацыі. Курапаткін атрымаў ліст і падчас найбліжэйшай аўдыенцыі ў Мікалая Другога «выказаў шкадаванне, што паступіў несправядліва, і атрымаў наказы» на залічэнне Дзянікіна афіцэрам Генеральнага штаба, што і адбылося ўлетку 1902 года[19]. Пасля гэтага перад Дзянікіным, паводле меркавання гісторыка Івана Казлова, адкрывалася бліскучая будучыня[24]. У першыя дні студзеня 1902 года пакінуў Белу і быў прыняты ў штаб 2-й пяхотнай дывізіі, якая размяшчалася ў Брэст-Літоўску, дзе яму на адзін год было даручана камандаванне ротай 183-га Пултускага палка, якая размяшчалася ў Варшаве[21]. Рота Дзянікіна час ад часу прызначалася ахоўваць «Дзясяты павільён» Варшаўскай крэпасці, дзе ўтрымліваліся асабліва небяспечныя палітычныя злачынцы, у тым ліку будучы кіраўнік польскай дзяржавы Юзаф Пілсудскі[21][25]. У кастрычніку 1903 года[22], па заканчэнні цэнзавага тэрміна камандавання, быў пераведзены ў ад'ютанты 2-га кавалерыйскага корпуса, які размяшчаўся тут жа, дзе праслужыў да 1904 года[17].
У студзені 1904 года пад капітанам Дзянікіным, якія служылі ў Варшаве, зваліўся конь, нага захрасла ў стрэмі, а конь, падняўшыся, працягнуў яго сотню метраў, і ён парваў звязкі і вывіхнуў пальцы нагі. Полк, у якім служыў Дзянікін, не ішоў на вайну, але 14 (27) лютага 1904 года капітан дамогся асабістага дазволу быць адкамандзіраваным у дзеючую армію. 17 лютага (2 сакавіка) 1904 года, яшчэ кульгавы, ён адбыў на цягнік у Маскву, адкуль яму трэба было даехаць у Харбін. У гэтым жа цягніку ехалі на Далёкі Усход адмірал Сцяпан Макараў і генерал Павел Рэненкампф. 5 (18) сакавіка 1904 года Дзянікін сышоў у Харбіне[21].
У канцы лютага 1904 года[22], яшчэ да прыбыцця, быў прызначаны начальнікам штаба 3-й брыгады[25] Заамурскай акругі Асобнага корпуса памежнай варты, якая стаяла ў глыбокім тыле і ўступала ў сутычкі з кітайскімі разбойніцкімі атрадамі хунхузаў. У верасні атрымала пасада афіцэра для даручэнняў у штабе 8-га корпуса Маньчжурскай арміі. Затым вярнуўся ў Харбін і адтуль 28 кастрычніка (11 лістапада) 1904 года ўжо ў чыне падпалкоўніка[22] быў накіраваны ў Цынхечэн ва Усходні атрад і прыняў пасаду начальніка штаба Забайкальскай казачай дывізіі генерала Рэненкампфа[25]. Першы баявы досвед атрымаў падчас Цынхечэнскага бою 19 лістапада (2 снежня) 1904 года[16]. Адна з сопак раёна бою ўвайшла ў ваенную гісторыю пад назвай «Дзянікінскай» за адбітае ім штыкамі японскае наступленне[16][25]. У снежні 1904 года ўдзельнічаў ва ўзмоцненых разведках. Яго сілы, двойчы збіваючы перадавыя часці японцаў, выходзілі да Цзянчана. На чале самастойнага атрада адкінуў японцаў ад перавала Ванцэлін[25]. У лютым — сакавіку 1905 года ўдзельнічаў у Мукдэнскай бітве. Незадоўга да гэтай бітвы, 18 (31) снежня 1904 года[22], быў прызначаны начальнікам штаба Урала-Забайкальскай дывізіі генерала Мішчанкі, якая спецыялізавалася на конных рэйдах у тыл праціўніка (гл. Набег на Інкоу). Там выявіў сябе ініцыятыўным афіцэрам, спрацаваўшыся з генералам Мішчанкам. Паспяховы рэйд быў здзейснены ў маі 1905 года падчас коннага набегу генерала Мішчанкі, у якім прымаў актыўны ўдзел Дзянікін[16]. Сам ён такім чынам апісвае вынікі гэтага рэйду[26]:
 |
Разгромлены дзве транспартныя дарогі са складамі, запасамі і тэлеграфнымі лініямі; знішчаны звыш 800 вазоў з каштоўным грузам і выведзены больш за 200 коней; узяты ў палон 234 японцы (50 афіцэраў) і прынамсі 500 выведзены з шыхту… Каштаваў нам набег 187 забітымі і параненымі. |  |
26 ліпеня (8 жніўня) 1905 года дзейнасць Дзянікіна атрымала высокае прызнанне ў камандавання[22], і «за адрозненне ў справах супраць японцаў»[16][22][25] ён быў узведзены ў палкоўнікі і ўзнагароджаны ордэнамі Святога Станіслава 3-й ступені з мячамі і бантамі і Святой Ганны 2-й ступені з мячамі[25].
Пасля заканчэння войны і падпісання Портсмуцкага міру, ва ўмовах блытаніны і салдацкіх хваляванняў, выехаў у снежні 1905 года[21] з Харбіна і ў студзені 1906 года прыбыў у Санкт-Пецярбург[16].
Са студзеня па снежань 1906 года часова быў прызначаны на ніжэйшую[16] пасаду штаб-афіцэра для асаблівых даручэнняў пры штабе свайго 2-га кавалерыйскага корпуса, размешчанага ў Варшаве, з якога ён пайшоў на руска-японскую вайну. У маі — верасні 1906 года камандаваў батальёнам 228-га пяхотнага рэзервовага Хвалынскага палка[10]. У 1906 годзе, чакаючы асноўнага прызначэння, узяў замежны адпачынак і пабываў упершыню ў сваім жыцці ў краінах Еўропы (Аўстра-Венгрыі, Францыі Італіі[19], Германіі, Швейцарыі) ў якасці турыста. Вярнуўшыся, папрасіў паскорыць сваё прызначэнне, і яму была прапанавана пасада начальніка штаба 8-й Сібірскай дывізіі. Даведаўшыся пра прызначэнне, скарыстаўся правам адмовы ад гэтай прапановы як старэйшы афіцэр. У выніку яму было прапанавана больш прымальнае месца ў Казанскай ваеннай акрузе. У студзені 1907 года заняў пасаду начальніка штаба 57-й пяхотнай рэзервовай брыгады ў горадзе Саратаве, дзе праслужыў да студзеня 1910 года. У Саратаве жыў на здымнай кватэры ў доме Д. Банкоўскай на рагу Нікольскай і Анічкаўскай вуліц (цяпер Радзішчава і Рабочай)[9].
У гэты перыяд шмат пісаў для часопіса «Разведчык», у рубрыку «Вайсковыя нататкі»[25], у тым ліку выкрываючы камандзіра сваёй брыгады, які «запусціў брыгаду і цалкам адышоў ад спраў», узваліўшы справы ў брыгадзе на Дзянікіна. Найбольш прыкметнай апынулася гумарыстычна-сатырычная нататка «Цвыркун»[16][21][25]. Крытыкаваў метады кіравання начальніка Казанскай ваеннай акругі генерала Аляксандра Сандзецкага[27]. Гісторыкі Алег Будніцкі і Алег Церабаў пісалі, што Дзянікін у гэты перыяд у друку выступаў супраць бюракратызму, падаўлення ініцыятывы, грубасці і самавольства ў адносінах да салдат, за паляпшэнне сістэмы адбору і падрыхтоўкі каманднага складу і прысвяціў шэраг артыкулаў аналізу баёў руска-японскай вайны, звяртаў увагу на германскую і аўстрыйскую пагрозу, у святле чаго паказваў на неабходнасць больш хуткага правядзення рэформаў у арміі, пісаў пра неабходнасць развіцця аўтатранспарту і ваеннай авіяцыі, а ў 1910 годзе прапаноўваў склікаць з’езд афіцэраў Генеральнага штаба для абмеркавання праблем арміі[17][27].
29 чэрвеня (11 ліпеня) 1910 года прыняў камандаванне 17-м пяхотным Архангелагародскім палком, які базіраваўся ў Жытоміры[16]. 1 (14) верасня 1911 года яго полк браў удзел у царскіх манеўрах пад Кіевам, а на наступны дзень Дзянікін адкрыў цырыманіяльным маршам са сваім палком парад з нагоды ўшанавання Цара. Марына Дзянікіна адзначала, што бацька быў незадаволены тым, што парад не быў адменены з прычыны паранення ў Кіеўскай оперы старшыні Савета Міністраў Пятра Сталыпіна[21]. Як адзначае пісьменнік Уладзімір Чаркасаў-Георгіеўскі, 1912—1913 гады у памежнай акрузе Дзянікіна прайшлі ў напружанай абстаноўцы, і яго полк атрымліваў сакрэтнае распараджэнне выслаць атрады для заняткі і аховы найважнейшых пунктаў Паўднёва-Заходняй чыгункі ў напрамку Львова, дзе архангелагародцы прастаялі некалькі тыдняў[25].
У Архангелагародскім палку стварыў музей гісторыі палка, які стаў адным з першых музеяў вайсковых частак у Імператарскай арміі[8][9].
23 сакавіка (5 красавіка) 1914 года быў прызначаны выконваючым пасаду генерала для даручэнняў пры Камандуючым войскамі Кіеўскай ваеннай акругі і пераехаў у Кіеў. У Кіеве зняў кватэру на вуліцы Вялікая Жытомірская, 40[19], куды перавёз сваю сям’ю (маму і служанку). 21 чэрвеня (3 ліпеня) 1914 года[21], напярэдадні пачатку Першай сусветнай вайны, быў узведзены ў чын генерал-маёра і зацверджаны на пасадзе генерал-кватэрмайстара 8-й арміі, якая знаходзілася пад камандаваннем генерала Аляксея Брусілава[16].
Першая сусветная вайна, якая пачалася 19 ліпеня (1 жніўня) 1914 года, для 8-й арміі Брусілава, у штабе якой служыў Дзянікін, спачатку развівалася паспяхова. Армія перайшла ў наступленне і ўжо 21 жніўня (3 верасня) 1914 года ўзяла Львоў. У той жа дзень, даведаўшыся, што папярэдні камандзір 4-й стралковай брыгады атрымаў новае прызначэнне, і жадаючы перайсці са штабной на страявую пасаду, Дзянікін падаў прашэнне аб прызначэнні яго камандзірам гэтай брыгады, якое было тут жа задаволена Брусілавым[28]. У сваіх мемуарах, выдадзеных у 1929 годзе, Брусілаў напісаў, што Дзянікін «на страявой ніве выказаў выдатныя таленты баявога генерала»[28].
Лёс звязаў мяне з Жалезнай брыгадай. На працягу двух гадоў ішла яна са мной па палях крывавых бітваў, упісаўшы не мала слаўных старонак у летапіс вялікай вайны. Нажаль, іх няма ў афіцыйнай гісторыі. Бо бальшавіцкая цэнзура, якая атрымала доступ да ўсіх архіўных і гістарычных матэрыялаў, прэпаравала іх па-свойму і старанна панішчыла ўсе эпізоды баявой дзейнасці брыгады, звязаныя з маім імем ….
,_декабрь_1914,_Первая_мировая_война.jpg)
Уступіўшы ў камандаванне брыгадай 24 жніўня (6 верасня) 1914 года, адразу ж дамогся з ёй прыкметных поспехаў. Брыгада ўвайшла ў бой ля Гродэка, і паводле вынікаў гэтага бою Дзянікін быў узнагароджаны Георгіеўскай зброяй[30]. У Найвышэйшай узнагароднай грамаце было ўказана, што зброя была ўручана «За тое, што вы ў баях з 8 па 12 верасня 1914 г. ля Гродэка з выбітным мастацтвам і мужнасцю адбівалі адчайныя атакі пераўзыходнага ў сілах праціўніка, асабліва настойлівыя 11 вер., пры імкненні аўстрыйцаў прарваць цэнтр корпуса; а раніцай 12 вер. самі перайшлі з брыгадай у рашучае наступленне»[29].
Праз месяц з невялікім, калі 8-я армія завязла ў пазіцыйнай вайне, заўважыўшы слабасць абароны праціўніка, 11 (24) кастрычніка 1914 года без артылерыйскай падтрымкі перавёў сваю брыгаду ў наступленне на праціўніка і ўзяў сяло Горны Лужак, дзе знаходзіўся штаб групы эрцгерцага Іосіфа, адкуль той спешна эвакуіраваўся. У выніку ўзяцця сяла адкрыўся напрамак для наступленне на шашу Самбар-Турка. «За смелы манеўр» Дзянікін быў узнагароджаны ордэнам Святога Георгія 4-й ступені[16][30][29].
У лістападзе 1914 брыгада Дзянікіна ў ходзе выканання баявых задач у Карпатах захапіла горад і станцыю Мязоляборч, пры складзе самай брыгады 4000 штыкоў, «узяўшы 3730 палонных, шмат зброі і ваеннага рыштунку, вялікі рухомы састаў з каштоўным грузам на чыгуначнай станцыі, 9 гармат», страціўшы пры гэтым 164 забітых і 1332 з улікам параненых[29]. Паколькі сама аперацыя ў Карпатах незалежна ад поспеху брыгады Дзянікіна аказалася няўдалай, ён сам за гэтыя дзеянні атрымаў толькі віншавальныя тэлеграмы ад Мікалая II і Брусілава[16].
У лютым 1915 года 4-я стралковая брыгада, накіраваная на дапамогу зводнаму атраду генерала Каледзіна, авалодала шэрагам камандных вышынь, цэнтрам пазіцыі праціўніка і вёскай Лутавіска, захапіўшы звыш 2000 палонных і адкінуўшы аўстрыйцаў за раку Сан. За гэты бой Дзянікін быў узнагароджаны ордэнам Святога Георгія 3-й ступені[16][30][29].
У пачатку 1915 года атрымаў прапанову перайсці на пасаду начальніка дывізіі, але адмовіўся расставацца са сваёй брыгадай «жалезных» стралкоў[19]. У выніку камандаванне вырашыла гэтую праблему іншым спосабам, разгарнуўшы ў красавіку 1915 года 4-ю стралковую брыгаду Дзянікіна ў дывізію. У 1915 годзе арміі Паўднёва-Заходняга фронту адыходзілі альбо знаходзіліся ў абароне. У верасні 1915 года, ва ўмовах адступлення, нечакана загадаў сваёй дывізіі перайсці ў наступленне. У выніку наступлення дывізіяй узяты горад Луцк, а таксама захопленыя ў палон 158 афіцэраў і 9773 салдаты[16]. Генерал Брусілаў напісаў у сваіх мемуарах, што Дзянікін, «не змаўляючыся ніякімі цяжкасцямі», кінуўся на Луцк і ўзяў яго «адным махам», а падчас бою заехаў сам на аўтамабілі ў горад і адтуль даслаў Брусілаву тэлеграму аб узяцці горада 4-й стралковай дывізіяй[28].
За ўзяцце Луцка ў ходзе баёў 17 (30) верасня — 23 верасня (6 кастрычніка) 1915 года[16]. 11 (24) мая 1916 года быў узведзены ў генерал-лейтэнанты са старшынствам ад 10 (23) верасня 1915 года[31]. Пазней камандаванне, выраўноўваючы фронт, загадала пакінуць Луцк[29]. У кастрычніку, у ходзе Чартарыйскай аперацыі, дывізія Дзянікіна, выканаўшы задачу камандавання, фарсіравала раку Стрый і ўзяла Чартарыйск, заняўшы на процілеглым беразе ракі плацдарм на 18 км у шырыню і 20 км у глыбіню, адцягнуўшы на сябе значныя сілы праціўніка. 22 кастрычніка (4 лістапада) 1915 года быў атрыманы загад адступіць на зыходныя пазіцыі. У далейшым на фронце наступіла зацішша да вясны 1916 года[16][29].
2 (15) сакавіка 1916 года падчас пазіцыйнай вайны быў паранены асколкам шрапнэлі ў левую руку, але застаўся ў страі[16][21]. У маі са сваёй дывізіяй у складзе 8-й арміі прымаў удзел у Брусілаўскім (Луцкім) прарыве 1916 года. Дывізія Дзянікіна прарвала 6 ліній непрыяцельскіх пазіцый[32], а 23 мая (5 чэрвеня) 1916 года[16] паўторна ўзяла горад Луцк, за што Дзянікіну была другасна падаравана Георгіеўская зброя, абсыпаная дыяментамі, з надпісам: «За двухразовае вызваленне Луцка»[19][30].
27 жніўня (9 верасня) 1916 года[30] быў прызначаны камандуючым 8-м корпусам і разам з корпусам адпраўлены на Румынскі фронт[16], дзе румынская армія, якая выступіла пасля наступлення Паўднёва-Заходняга фронту на баку Расіі і Антанты, цярпела паразы і адыходзіла. Ляховіч піша, што пасля некалькіх месяцаў баёў ля Бузеа, Рымніка і Факшан Дзянікін так ахарактарызаваў румынскую армію[33]:
Поўнае ігнараванне румынскай арміяй досведу працякала перад яе вачыма сусветнай вайны: легкадумныя да злачыннасці забеспячэнне і рыштунак арміі; наяўнасць некалькіх добрых генералаў, спешчанага… корпуса афіцэраў і выдатных салдат.
Быў узнагароджаны вышэйшым ваенным ордэнам Румыніі — ордэнам Міхая Храбрага 3-й ступені.
.png)
Рэвалюцыя лютага 1917 года заспела Дзянікіна на Румынскім фронце. Пераварот генерал сустрэў спачувальна. Як піша англійскі гісторык Пітэр Кенез, ён безумоўна верыў і нават паўтараў пасля ў сваіх мемуарах ілжывыя чуткі пра царскую сям’ю і Мікалая II, якія спрытна распаўсюджваліся ў той час адпаведнымі яго палітычным поглядам расійскімі ліберальнымі дзеячамі. Асабістыя погляды Дзянікіна, як піша гісторык, былі вельмі блізкія кадэцкім і былі ім пакладзены пазней у аснову арміі, якой ён камандаваў[34][35][36].
У сакавіку 1917 года ён быў выкліканы ў Петраград ваенным міністрам новага рэвалюцыйнага ўрада Аляксандрам Гучковым, ад якога атрымаў прапанову стаць начальнікам штаба пры толькі што прызначаным Вярхоўным Галоўнакамандуючым Рускай арміяй генерале Міхаіле Аляксееве. Будучы вызвалены ад прысягі Мікалаем II, прыняў прапанову новай улады. 5 (28) красавіка 1917 года ўступіў на пасаду, у якой прапрацаваў больш за паўтара месяцы, добра спрацаваўшыся з Аляксеевым. Пасля зрушэння Аляксеева з пасады і замены яго генералам Брусілавым адмовіўся быць яго начальнікам штаба і 31 мая (13 чэрвеня) 1917 года быў перамешчаны на пасаду камандуючага войскамі Заходняга фронту. Вясной 1917 года на ваенным з’ездзе ў Магілёве адзначыўся рэзкай крытыкай палітыкі Керанскага, накіраванай на дэмакратызацыю арміі. На нарадзе Стаўкі 16 (29) ліпеня 1917 года выступаў за скасаванне камітэтаў у арміі і канфіскацыю палітыкі з арміі[37].
Як камандуючы Заходнім фронтам забяспечваў стратэгічную падтрымку Паўднёва-Заходняга фронту падчас чэрвеньскага наступлення 1917 года. У жніўні 1917 года быў прызначаны камандуючым Паўднёва-Заходнім фронтам. Па шляху да месца новага прызначэння ў Магілёве сустрэўся з генералам Карнілавым, у ходзе размовы з якім выказаў сваю падтрымку маючым адбыцца палітычным дзеянням Карнілава[16][22].
Будучы камандуючым Паўднёва-Заходнім фронтам, 29 жніўня (11 верасня) 1917 года быў арыштаваны і заключаны ў турму Бярдычава за тое, што рэзкай тэлеграмай Часоваму ўраду выказаў салідарнасць з генералам Карнілавым. Арышт быў праведзены камісарам Паўднёва-Заходняга фронту Мікалаем Іарданскім. Разам з Дзянікіным было арыштавана амаль усё кіраўніцтва яго штаба.
Месяц, праведзены ў Бярдычаўскай турме, паводле слоў Дзянікіна, быў складаным для яго, кожны дзень ён чакаў расправы рэвалюцыйных салдат, якія маглі ўварвацца ў камеру[38]. 27 верасня (10 кастрычніка) 1917 года[10] было прынята рашэнне перавесці арыштаваных генералаў з Бярдычава ў Быхаў да арыштаванай групы генералаў на чале з Карнілавым. Падчас транспарціроўкі на вакзал, піша Дзянікін, ён з іншымі генераламі ледзь не стаў ахвярай самасуда салдацкага натоўпу, ад якога ў значнай ступені іх выратаваў афіцэр юнкерскага батальёна 2-й Жытомірскай школы прапаршчыкаў Віктар Бетлінг, які служыў раней у Архангелагародскім палку, якім да вайны камандаваў Дзянікін. Пазней у 1919 годзе Бетлінг быў прыняты ў белую армію Дзянікіна і прызначаны ім камандзірам Асаблівай афіцэрскай роты пры Стаўцы галоўнакамандуючага УСПР[38].
Пасля пераводу разам з Карнілавым утрымліваўся ў Кіраўскай турме. Следства па справе Карнілаўскага выступлення ўскладнілася і зацягнулася з прычыны адсутнасці пераканаўчых доказаў здрады генералаў, вынясенне прысуду аказалася адтэрмінавана[39]. У такіх умовах быхаўскага зняволення Дзянікін і іншыя генералы сустрэлі Кастрычніцкі пераварот бальшавікоў.
Пасля падзення Часовага ўрада новыя бальшавіцкыя ўлады часова забыліся пра вязняў, і 19 лістапада (2 снежня) 1917 года вярхоўны галоўнакамандуючы Духонін, даведаўшыся пра набліжэнне да Магілёва эшалонаў з бальшавіцкімі войскамі на чале з прапаршчыкам Крыленкам, якія пагражалі ім забойствам, і абапіраючыся на прывезены з Петраграда капітанам Чуніхіным загад з пячаткай Вышэйшай следчай камісіі і падробленымі подпісамі членаў камісіі, ваенных следчых Р. Р. фон Раупаха і М. П. Украінцава, вызваліў генералаў з турмы Быхава[39].
Пасля вызвалення, каб быць непазнаным, пагаліў бараду і з пасведчаннем на імя «памочніка начальніка перавязачнага атрада Аляксандра Дамброўскага»[22] прабраўся ў Новачаркаск, дзе прыняў удзел у стварэнні Добраахвотніцкай арміі. З’яўляўся аўтарам Канстытуцыі вярхоўнай улады на Доне, выкладзенай ім у снежні 1917 года на нарадзе генералітэту, у якой былі прапанаваны перадача грамадзянскай улады ў арміі — Аляксееву, ваеннай — Карнілаву, а кіраванне Данской вобласці — Каледзіну. Гэта прапанова была адобрана, падпісана данскім і добраахвотніцкім кіраўніцтвам і лягла ў аснову арганізацыі кіравання Добраахвотніцкай арміяй[8][16]. На падставе гэтага даследчык біяграфіі Дзянікіна доктар гістарычных навук Георгій Іпалітаў зрабіў выснову, што Дзянікін датычны да фарміравання першага антыбальшавіцкага ўрада ў Расіі, які праіснаваў адзін месяц, да самагубства Каледзіна[8].
Прыступіў у Новачаркаску да фарміравання частак новай арміі, узяўшы на сябе ваенныя функцыі і адмовіўшыся ад гаспадарчых. Першапачаткова, як і іншыя генералы, працаваў канспіратыўна, насіў цывільнае адзенне і, як пісаў першопаходнік Раман Гуль, быў «больш падобны да лідара буржуазнай партыі, чым на баявога генерала»[8]. У яго распараджэнні былі 1500 чалавек і 200 патронаў на адну вінтоўку. Іпалітаў піша, што зброю, сродкаў на набыццё якой хранічна не хапала, часта выменьвалі ў казакоў у абмен на спіртное альбо выкрадалі са складоў казачых частак. З часам у арміі з’явіліся 5 гармат. Усяго да студзеня 1918 года Дзянікіну атрымалася сфарміраваць армію ў 4000 байцоў[8]. Сярэдні ўзрост добраахвотніка быў невялікі, і афіцэрская моладзь называла 46-гадовага Дзянікіна «дзедам Антонам»[8].
У студзені 1918 года часткі Дзянікіна, якія яшчэ толькі фарміраваліся, уступілі ў першыя баі на Чаркаскім фронце з атрадамі пад камандаваннем Уладзіміра Антонава-Аўсеенкі, пасланымі Саўнаркамам для барацьбы з Каледзіным. Байцы Дзянікіна панеслі вялікія страты, але дасягнулі тактычнага поспеху і стрымалі наступленне савецкіх войскаў[8]. Фактычна Дзянікін як адзін з асноўных і найбольш дзейных арганізатараў добраахвотніцкіх частак нярэдка ўспрымаўся на гэтым этапе як камандуючы арміяй. Функцыі камандуючага ён таксама часова выконваў у перыяды адсутнасці Карнілава. Аляксееў, выступаючы перад казачым урадам Дона ў студзені, казаў, што Добраахвотніцкай арміяй камандуюць Карнілаў і Дзянікін[8].
У перыяд фарміравання арміі адбыліся змены ў асабістым жыцці генерала — 25 снежня 1917 (7 студзеня 1918) года[9] ён ажаніўся першым шлюбам[22]. Ксенія Чыж, да якой генерал заляцаўся апошнія гады, прыехала да яго на Дон, і яны, не прыцягваючы вялікай увагі, абвянчаліся ў адной з цэркваў Новачаркаска[8][22]. Восем дзён падоўжыўся іх мядовы месяц, які яны правялі ў станіцы Славянскай. Пасля гэтага вярнуўся ў размяшчэнне арміі, адправіўшыся спачатку ў Кацярынадар за генералам Аляксеевым, а затым вярнуўшыся ў Новачаркаск. Увесь гэты час для знешняга свету працягваў існаваць канспіратыўна пад чужым імем Дамброўскага[8].
30 студзеня (12 лютага) 1918 года быў прызначаны камандзірам 1-й стралковай (Добраахвотніцкай) дывізіі. Пасля падаўлення добраахвотнікамі паўстання ў Растове штаб арміі перамясціўся туды. Разам з Добраахвотніцкай арміяй у ноч з 8 (21) лютага на 9 (22) лютага 1918 года выступіў у 1-ы (Ледзяны) кубанскі паход[40], падчас якога стаў намеснікам камандуючага Добраахвотніцкай арміяй генерала Карнілава. Сам Дзянікін так гэта прыгадваў[8]:
Мяне Карнілаў прызначыў памочнікам камандуючага арміяй. Функцыі даволі нявызначаныя. Ідэя жудасная — пераемнасць.
З’яўляўся адным з тых, хто пераканаў на савеце арміі ў станіцы Ольгінскай 12 (25) лютага 1918 года Карнілава прыняць рашэнне рухацца арміяй у межы Кубанскай вобласці. 17 (30) сакавіка 1918 года ён таксама спрыяў перакананню Аляксеевым Кубанскай рады пра неабходнасць уваходжання яе атрада ў склад Добраахвотніцкай арміі. На савеце, які прыняў рашэнне аб штурме Кацярынадара, Дзянікін павінен быў пасля ўзяцця горада заняць пасаду яго генерал-губернатара[8].
Штурм Кацярынадара, які працягваўся з 28 (10) красавіка па 31 сакавіка (13 красавіка) 1918 года, развіваўся для добраахвотнікаў няўдала. Армія несла цяжкія страты, заканчваліся боепрыпасы, тыя, хто абараняліся, мелі колькасную перавагу. Раніцай 31 сакавіка (13 красавіка) 1918 года ў выніку траплення ў будынак штаба снарада загінуў Карнілаў. Паводле пераемнасці ад Карнілава і ўласнай згодзе, а таксама ў выніку выдадзенага Аляксеевым загаду, Дзянікін узначаліў Добраахвотніцкую армію, пасля чаго аддаў распараджэнне спыніць штурм і рыхтавацца да адступлення[22].
Дзянікін вывеў рэшткі Добраахвотніцкай арміі да станіцы Жураўскай. Армія манеўравала, пазбягала чыгунак. Далей ад станіцы Жураўскай павёў войскі на ўсход і выйшаў да станіцы Успенскай. Тут было атрымана вестка аб паўстанні данскіх казакоў супраць савецкай улады. Дзянікін аддаў распараджэнне фарсіраваным маршам рухацца ў бок Растова і Новачаркаска. З боем яго войскамі была ўзята чыгуначная станцыя Белая Гліна. 15 (28) мая 1918 года, у разгар казацкага антыбальшавіцкага паўстання, добраахвотнікі падышлі да Растова (занятаму ў той час немцамі) і размясціліся ў станіцах Мячоцінская і Ягарлыцкая на адпачынак і перафарміраванне. Колькасць арміі разам з параненымі складала каля 5000 чалавек[22].
Аўтар нарысу пра генерала, Юрый Гардзееў, піша, што Дзянікіну ў той момант цяжка было разлічваць на сваё вяршэнства ў антыбальшавіцкай барацьбе. Казачыя часткі генерала Папова (асноўная сіла данскога паўстання) налічвалі больш за 10 тысяч чалавек. У распачатых перамовах казакі запатрабавалі наступлення добраахвотнікаў на Царыцын пры наступленні казакоў на Варонеж, але Дзянікін і Аляксееў прынялі рашэнне, што спачатку яны паўтораць паход на Кубань для ачысткі раёна ад бальшавікоў. Тым самым было выключаны пытанне аб адзіным камандаванні, так як арміі разыходзіліся ў розныя бакі[22]. Дзянікін на нарадзе ў станіцы Маныцкай запатрабаваў перадачы 3-тысячнага атрада палкоўніка Міхаіла Драздоўскага, які прыйшоў на Дон з былога Германскага фронту, з Данской у Добраахвотніцкую армію, і гэты атрад быў перададзены[22].
Атрымаўшы неабходны адпачынак і перафарміраваўшыся, а таксама ўзмацнелая атрадам Драздоўскага, Добраахвотніцкая армія ў ноч з 9 (22) на 10 (23) чэрвеня 1918 года ў складзе 8—9 тысяч байцоў пад камандаваннем Дзянікіна пачала 2-гі Кубанскі паход, які завяршыўся разгромам амаль стотысячнай кубанскай групоўкі чырвоных і ўзяццем 4 (17) жніўня 1918 года сталіцы Кубанскага казацтва, Кацярынадара[41].
У Кацярынадары размясціў свой штаб, казачыя войскі Кубані ўвайшлі ў яго падпарадкаванне. Армія пад яго кантролем да таго часу складала 12 тысяч чалавек, і яе істотна папоўніў 5-тысячны атрад кубанскіх казакоў пад камандаваннем генерала Андрэя Шкуро. Асноўным напрамкам палітыкі Дзянікіна падчас знаходжання ў Кацярынадары з’яўлялася вырашэнне пытання аб стварэнні адзінага фронту антыбальшавіцкіх сіл на Поўдні Расіі, а асноўнай праблемай з’яўляліся адносіны з Данской арміяй. Па меры разгортвання поспеху добраахвотнікаў на Кубані і Каўказе яго пазіцыі ў дыялогу з данскімі сіламі ўсё больш умацоўваліся. Адначасова вёў палітычную гульню па замене на пасадзе данскога атамана Пятра Краснова (які да лістапада 1918 года арыентаваўся на Германію) на саюзніцку арыентаванага Афрыкана Багаеўскага[22].
Адмоўна выказаўся аб украінскім гетмане Паўле Скарападскім і створанай ім пры ўдзеле немцаў дзяржаве — Украінскай дзяржаве, што ўскладняла адносіны з нямецкім камандаваннем і памяншала прыток добраахвотнікаў да Дзянікіна з кантраляваных немцамі тэрыторый Украіны і Крыма[22].
Пасля смерці генерала Аляксеева 25 верасня (8 кастрычніка) 1918 года заняў пасаду галоўнакамандуючага Добраахвотніцкай арміяй, аб’яднаўшы ў сваіх руках ваенную і грамадзянскую ўладу[42]. На працягу другой паловы 1918 года Добраахвотніцкай арміі пад агульным кіраваннем Дзянікіна ўдалося разграміць войскі Паўночна-Каўказскай савецкай рэспублікі і заняць усю заходнюю частку Паўночнага Каўказа[22].
Увосень 1918 — узімку 1919 гг., нягледзячы на супрацьдзеянне з боку Вялікабрытаніі, войскі генерала Дзянікіна адваявалі Сочы, Адлер, Гагры, усю прыбярэжную тэрыторыю, захопленую вясной 1918 года Грузіяй. Да 10 лютага 1919 года войскі УСПР прымусілі адступіць грузінскую армію за раку Бзыб. Гэтыя баі дзянікінцаў у ходзе Сочынскага канфлікта дазволілі дэ-факта захаваць Сочы для Расіі[43].
22 снежня 1918 (4 студзеня 1919) года войскі Паўднёвага фронту чырвоных перайшлі ў наступленне, што выклікала развал фронту Данской арміі. У гэтых умовах Дзянікіну прадставілася зручная магчымасць падпарадкаваць сабе казачыя войскі Дона. 26 снежня 1918 (8 студзеня 1919) года Дзянікін падпісаў пагадненне з Красновым, згодна з якім Добраахвотніцкая армія аб’ядналася з Данскім войскам. Пры ўдзеле данскіх казакоў Дзянікіну таксама атрымалася ў гэтыя дні адхіліць ад кіраўніцтва генерала Пятра Краснова і замяніць яго Афрыканам Багаеўскім, прычым узначаленыя Багаеўскім рэшткі Данской арміі былі перападпарадкаваныя непасрэдна Дзянікіну. Такая рэарганізацыя паклала пачатак стварэнню Узброеных сіл Поўдня Расіі (УСПР). Ва УСПР таксама ўвайшлі Каўказская (пазней Кубанская) армія і Чарнаморскі флот[22].
Дзянікін узначаліў УСПР, абраўшы сваім намеснікам і начальнікам штаба даўняга паплечніка, з якім разам прайшоў быхаўскае зняволенне і абодва Кубанскія паходы Добраахвотніцкай арміі, генерал-лейтэнанта Івана Раманоўскага. 1 (14) студзеня 1919 года перадаў камандаванне Добраахвотніцкай арміяй, якая стала цяпер адным з падраздзяленняў УСПР, Пятру Урангелю. У хуткім часе перавёў сваю Стаўку галоўнакамандуючага УСПР у Таганрог.
Саюзнікамі Расіі па Антанце да пачатку 1919 года Дзянікін апынуўся ўспрыняты як асноўны кіраўнік антыбальшавіцкіх сіл на Поўдні Расіі[22]. Яму ўдалося атрымаць праз чарнаморскія парты ад іх у якасці ваеннай дапамогі вялікую колькасць зброі, боепрыпасаў, рыштунку[22].
Доктар гістарычных навук Уладзімір Кулакоў падзяляе дзейнасць Дзянікіна як галоўнакамандуючага УСПР на два перыяды: перыяд найбольш буйных перамог (студзень — кастрычнік 1919 года), якія прынеслі Дзянікіну вядомасць як у Расіі, так і ў Еўропе і ЗША, і перыяд разгрому УСПР (лістапад 1919 — красавік 1920 год), які завяршыўся адстаўкай Дзянікіна[11].
Паводле дадзеных Гардзеева, Дзянікін меў вясной 1919 года армію ў 85 тысяч чалавек[22]; паводле савецкіх дадзеных, армія Дзянікіна да 2 (15) лютага 1919 года складала 113 тысяч чалавек[11]. Доктар гістарычных навук Уладзімір Фядзюк піша, што ў Дзянікіна ў гэты перыяд служылі 25—30 тысяч афіцэраў[11][44].
У справаздачах Антанты сакавіка 1919 года рабіліся высновы аб непапулярнасці і дрэнным маральна-псіхалагічным стане войскаў Дзянікіна, а таксама адсутнасці ў іх уласных рэсурсаў для працягу барацьбы. Становішча ўскладнілі сыход саюзнікаў з Адэсы і яе падзенне ў красавіку 1919 года з адступленнем брыгады Тыманоўскага ў Румынію і наступнай яе перапраўкай у Новарасійск, а таксама заняцце бальшавікамі 6 красавіка Севастопаля. Пры гэтым Крымска-Азоўская Добраахвотніцкая армія замацавалася на Керчанскім паўвостраве, чым часткова знялі пагрозу ўварвання чырвоных на Кубань. У Каменнавугальным раёне асноўныя сілы Добраахвотніцкай арміі вялі абарончыя баі супраць праўзыходных сіл Паўднёвага фронту.
У гэтых супярэчлівых умовах Дзянікін падрыхтаваў вяснова-летнія наступальныя аперацыі УСПР, якія дасягнулі вялікага поспеху[11]. Кулакоў піша, што згодна з аналізу дакументаў і матэрыялаў «генерал праявіў у гэты час свае лепшыя ваенна-арганізатарскія якасці, нестандартнае стратэгічнае і аператыўна-тактычнае мысленне, паказаў мастацтва гнуткага манеўру і правільнага выбару напрамкі галоўнага ўдару»[11]. У якасці фактараў поспеху Дзянікіна называюцца яго досвед баявых аперацый Першай сусветнай вайны, а таксама разуменне таго, што стратэгія Грамадзянскай вайны адрозніваецца ад класічнай схемы вядзення вайны[11].
Акрамя ваенных аперацый вялікую ўвагу надаваў прапагандысцкай працы. Ім было арганізавана асведамляльнае агенцтва, якое распрацоўвала і выкарыстоўвала розныя неардынарныя метады прапаганды. Для распаўсюджвання ўлётак над пазіцыямі чырвоных ужывалася авіяцыя. Паралельна з гэтым агентура Дзянікіна распаўсюджвала ўлёткі ў тылавых гарнізонах і месцах раскватаравання запасных частак чырвоных з разнастайнай дэзінфармацыяй у выглядзе тэкстаў «загадаў-зваротаў» Старшыні Рэўваенсавета рэспублікі. Паспяховым прапагандысцкім ходам лічыцца распаўсюджванне сярод вяшонскіх казакоў-паўстанцаў улётак з інфармацыяй аб тым, што Саўнаркам падпісаў сакрэтны ліст аб пагалоўнае знішчэнне казакоў, якія стануць на бок Дзянікіна. Адначасова Дзянікін падтрымліваў баявы дух добраахвотнікаў уласнай шчырай верай у поспех здзяйснянай справы і асабістай блізкасцю да арміі[8][11].
Хоць суадносіны сіл вясной 1919 года ацэньваюцца як 1:3,3 у штыках і шаблях не на карысць белых пры адноснай роўнасці ў артылерыі, маральна-псіхалагічная перавага была на баку белых, што дазволіла ім весці наступленне супраць праўзыходнага праціўніка і звесці да мінімуму фактар недахопу матэрыяльных і чалавечых рэсурсаў[11].
На працягу позняй вясны і пачатку лета 1919 года войскам Дзянікіна атрымалася перахапіць стратэгічную ініцыятыву. Ён засяродзіў супраць Паўднёвага фронту, па ацэнцы савецкага камандавання, 8—9 пяхотных і 2 конныя дывізіі агульнай колькасцю 31—32 тысячы чалавек[8]. Разграміўшы ў маі — чэрвені бальшавікоў на Доне і Манычы, войскі Дзянікіна павялі паспяховае наступленне ўглыб краіны. Яго войскі змаглі авалодаць Каменнавугальным раёнам — паліўна-металургічнай базай поўдня Расіі, увайсці на тэрыторыю Украіны, а таксама заняць шырокія ўрадлівыя раёны Паўночнага Каўказа. Фронт яго армій размясціўся дугой ад Чорнага мора на ўсход ад Херсона да паўночнай часткі Каспійскага мора[22].
Шырокая вядомасць у межах Савецкай Расіі прыйшла да Дзянікіна ў сувязі з надыходам яго армій у чэрвені 1919 года, калі добраахвотніцкая армія ўзяла Харкаў (24 чэрвеня (7 ліпеня) 1919) года, Кацярынаслаў (27 чэрвеня (7 ліпеня) 1919) года, Царыцын (30 чэрвеня (12 ліпеня) 1919) года. Любое яго імя ў савецкай прэсе стала паўсюдным, а сам ён падвяргаўся ў ёй жорсткай крытыцы. Дзянікін у сярэдзіне 1919 года выклікаў у савецкага боку сур’ёзнае апасенне. У ліпені 1919 года Уладзімірам Леніным быў напісаны зварот з назвай «Усе на барацьбу з Дзянікіным!», які стаў лістом ЦК РКП (б) да арганізацый партыі, у якім наступленне Дзянікіна называлася «самым крытычным момантам сацыялістычнай рэвалюцыі»[45].
Пры гэтым Дзянікін у разгар сваіх поспехаў, 12 (25) чэрвеня 1919 года, афіцыйна прызнаў уладу адмірала Калчака як вярхоўнага кіраўніка Расіі і вярхоўнага галоўнакамандуючага. 24 чэрвеня (7 ліпеня) 1919 года Савет міністраў Омскага ўрада прызначыў Дзянікіна намеснікам вярхоўнага галоўнакамандуючага ў мэтах «забеспячэння бесперапыннасці і пераемнасці вярхоўнага камандавання»[46].
3 (16) ліпеня 1919 года паставіў сваім войскам Маскоўскую дырэктыву, якая прадугледжвала канчатковай мэтай захоп Масквы — «сэрца Расіі» (і адначасова з гэтым сталіцы бальшавіцкай дзяржавы). Войскі УСПР пад агульным кіраўніцтвам Дзянікіна пачалі свой Паход на Маскву.
У сярэдзіне 1919 года дасягнуў вялікіх ваенных поспехаў ва Украіне. У канцы лета 1919 года яго войскамі былі ўзятыя гарады Палтава (3 (16) ліпеня 1919) года, Мікалаеў, Херсон, Адэса (10 (23) жніўня 1919) года, Кіеў (18 (31) жніўня 1919) года. Пры узяцці Кіева добраахвотнікі сутыкнуліся з часткамі УНР і Галіцкай арміі. Дзянікін, які не прызнаваў легітымнасці Украіны і ўкраінскіх войскаў, запатрабаваў раззбраення сіл УНР і іх вяртання па дамах для наступнай мабілізацыі. Немагчымасць знаходжання кампрамісу прывяла да пачатку баявых дзеянняў паміж УСПР і ўкраінскімі сіламі, якія хоць і развіваліся паспяхова для УСПР, аднак прывялі да неабходнасці ваяваць на два франты адначасова. У лістападзе 1919 года пятлюраўскія і галіцыйскія войскі пацярпелі на Правабярэжнай Украіне поўнае паражэнне, армія УНР страціла значную частку кантраляваных тэрыторый, а с галічанамі быў заключаны мірны дагавор і ваенны саюз, у выніку якога Галіцкая армія перайшла ў распараджэнне Дзянікіна і ўвайшла ў склад УСПР.
Верасень і першая палова кастрычніка 1919 года былі часам найбольшага поспеху сіл Дзянікіна на цэнтральным напрамку. Нанёсшы ў жніўні — верасні 1919 года ў маштабнай сустрэчнай бітве пад Харкавам і Царыцынам цяжкае паражэнне войскам Паўднёвага фронту чырвоных (камандуючы — Уладзімір Ягор’еў), дзянікінцы, пераследуючы разбітыя чырвоныя часткі, сталі імкліва прасоўвацца да Масквы. 7 (20) верасня 1919 года яны ўзялі Курск, 23 верасня (6 кастрычніка) 1919 года — Варонеж, 27 верасня (10 кастрычніка) 1919 года — Чарнігаў, 30 верасня (13 кастрычніка) 1919 года — Арол і мелі намер узяць Тулу. Паўднёвы фронт бальшавікоў рухнуў. Бальшавікі былі блізкія да катастрофы і рыхтаваліся да сыходу ў падполле. Быў створаны падпольны Маскоўскі камітэт партыі, урадавыя ўстановы пачалі эвакуацыю ў Волагду.
Калі 5 (18) мая 1919 года Добраахвотніцкая армія ў Каменнавугальным раёне налічвала ў сваіх шэрагах 9600 байцоў, то пасля ўзяцця Харкава, да 20 чэрвеня (3 ліпеня) 1919 года яна складала 26 тысяч чалавек, а да 20 ліпеня (2 жніўня) 1919 года — 40 тысяч чалавек. Уся колькасць УСПР, падначаленых Дзянікіну, з мая па кастрычнік узрасла паступова з 64 да 150 тысяч чалавек[11]. Пад кантролем Дзянікіна знаходзіліся тэрыторыі 16—18 губерняў і абласцей агульнай плошчай 810 тыс. кв. вёрст з насельніцтвам у 42 мільёны[47].
Але з сярэдзіны кастрычніка 1919 года становішча армій Поўдня Расіі прыкметна пагоршылася. Тылы былі разбураны рэйдам паўстанцкай арміі Нестара Махно па Украіне, якая прарвала ў канцы верасня фронт белых у раёне Умані[48], да таго ж супраць яго прыйшлося здымаць войскі з фронту, а бальшавікі заключылі сакрэтнае перамір’е з палякамі і пятлюраўцамі, вызваліўшы сілы для барацьбы з Дзянікіным[заўв 2]. З-за пераходу з добраахвотніцкай на мабілізацыйную аснову камплектавання арміі якасць узброеных сіл Дзянікіна падала, мабілізацыі не давалі патрэбнага выніку, большая колькасць ваеннаабавязаных аддавала перавагу на розных падставах заставацца ў тыле, а не ў дзеючых частках. Слабела сялянская падтрымка. Стварыўшы колькасную і якасную перавагу над сіламі Дзянікіна на галоўным, Арлоўска-Курскім, напрамку (62 тысячы штыкоў і шабляў у чырвоных супраць 22 тысяч у белых), у кастрычніку Чырвоная армія перайшла ў контрнаступленне: у жарстокіх баях, які шлі з пераменным поспехам, на поўдзень ад Арла малалікім часткам Добраахвотніцкай арміі да канца кастрычніка войскі Паўднёвага фронту чырвоных (з 28 верасня (11 кастрычніка) 1919 года — камандуючы Аляксандр Ягораў) нанеслі паражэнне, а затым сталі адціскаць іх па ўсёй лініі фронту. Узімку 1919—1920 гадоў войскі УСПР пакінулі Харкаў, Кіеў, Данбас, Растоў-на-Доне.
24 лістапада (7 снежня) 1919 года ў размове з братамі Пепяляевымі вярхоўны кіраўнік і вярхоўны галоўнакамандуючы рускай арміі А. В. Калчак упершыню заявіў пра сваё адрачэнне на карысць А. І. Дзянікіна[50], а ў пачатку снежня 1919 года адмірал гэтае пытанне падняў перад сваім урадам. 9 (22) снежня 1919 года Савет міністраў Расійскага ўрада прыняў наступную пастанову: «У мэтах забеспячэння бесперапыннасці і пераемнасці ўсерасійскай улады Савет міністраў пастанавіў: ускласці абавязкі Вярхоўнага кіраўніка на выпадак цяжкай хваробы або смерці вярхоўнага кіраўніка, а таксама на выпадак адмовы яго ад звання вярхоўнага кіраўніка або доўгачасовага яго адсутнасці на Галоўнакамандуючага ўзброенымі сіламі на Поўдні Расіі генерал-лейтэнанта Дзянікіна»[46].
22 снежня 1919 (4 студзеня 1920) года Калчак выдаў у Ніжнеудзінску свой апошні ўказ, якім, «з прычыны прадвызначэння мною пытання аб перадачы вярхоўнай усерасійскай улады Галоўнакамандуючаму ўзброенымі сіламі на Поўдні Расіі генерал-лейтэнанту Дзянікіну, надалей да атрымання яго ўказанняў, у мэтах захавання на нашай Расійскай усходняй ускраіне дзяржаўнасці на пачатках непарыўнага адзінства з усёй Расіяй», падаваў «усю паўнату ваеннай і грамадзянскай улады на ўсёй тэрыторыі Расійскай Усходняй Ускраіны, аб’яднанай расійскай вярхоўнай уладай», генерал-лейтэнанту Рыгору Сямёнаву[46]. Нягледзячы на тое, што вярхоўная ўсерасійская ўлада Дзянікіну Калчакам так і не была перададзена, адпаведна, не перадаваўся ніколі і сам тытул «Вярхоўны кіраўнік»[51][46], Дзянікін у сваіх мемуарах пісаў, што ў абстаноўцы цяжкіх паражэнняў Узброеных сіл Поўдня Расіі і палітычнага крызісу ён палічыў цалкам непрымальным «прыняцце адпаведнай назвы і функцый» і адмовіўся ад прыняцця тытула Вярхоўнага кіраўніка, матывуючы сваё рашэнне «адсутнасцю афіцыйных звестак пра падзеі на Усходзе»[46].
Пасля адступлення да пачатку 1920 года рэшткаў Добраахвотніцкай арміі ў межы казачых абласцей, ужо валодаючы атрыманым ад Калчака тытулам вярхоўнага кіраўніка, Дзянікін спрабаваў сфарміраваць так званую паўднёварускую мадэль дзяржаўнасці, заснаваную на аб’яднанні дзяржаўных пачаткаў добраахвотніцкіх, данскіх і кубанскіх кіраўніцтваў. Для гэтага скасаваў Асаблівую нараду і стварыў замест яго паўднёварускі ўрад з прадстаўнікоў усіх бакоў, які і ўзначаліў, застаючыся ў якасці галоўнакамандуючага УСПР. Пытанне неабходнасці шырокай кааліцыі з прадстаўнікамі казацкага кіраўніцтва страціў актуальнасць да сакавіка 1920 года, калі армія адступіла да Новарасійска, страціўшы кантроль над казачых абласцямі[52].
Распачаў спробу затрымаць адступленне сваіх войскаў на лініі рэк Дон і Маныч, а таксама на Перакопскім перашыйку, і загадаў у першых чыслах студзеня 1920 года заняць абарону на гэтых рубяжах. Ён разлічваў дачакацца вясны, атрымаць новую дапамогу Антанты і паўтарыць наступленне ў цэнтральную Расію. Чырвоныя конныя арміі панеслі вялікія страты пад Батайскам і на рэках Маныч і Сал ад ударнай групы Данской арміі генерала Уладзіміра Сідорына. Абрадаваны гэтым поспехам, 8 (21) лютага 1920 Дзянікін загадаў сваім войскам перайсці ў наступленне. 20 лютага (5 сакавіка) 1920 года войскі добраахвотнікаў на некалькі дзён узялі Растоў-на-Доне. Новае наступленне войскаў Каўказскага фронту чырвоных 26 лютага (11 сакавіка) 1920 года выклікала разлютаваныя баі ля Батайска і Стаўрапаля, а ў станіцы Ягарлыцкай адбылася сустрэчная конная бітва арміі Сямёна Будзённага з групай Аляксандра Паўлава, у выніку чаго конная група Паўлава была разбіта, і войскі Дзянікіна пачалі агульнае адступленне па ўсім фронце на поўдзень на больш чым 400 км[22].
4 (17) сакавіка 1920 года выдаў дырэктыву войскам пераправіцца на левы бераг ракі Кубань і заняць па ёй абарону, але войскі не выканалі гэтых распараджэнняў і пачалі панічнае адступленне. Данская армія, якой было загадана заняць абарону на Таманскім паўвостраве, замест гэтага, змяшаўшыся з добраахвотнікамі, адыходзіла да Новарасійска. Кубанская армія таксама сышла з пазіцый і адкочвалася да Туапсэ[22]. Бязладнае скопішча войскаў ля Новарасійска і прамаруджванне з пачаткам эвакуацыі сталі прычынай Новарасійскай катастрофы, якая нярэдка ставіцца ў віну Дзянікіну. Усяго з раёна Новарасійска морам у Крым 26—27 сакавіка (8)— (9) красавіка 1920 года атрымалася пераправіць каля 35[53]-40 тысяч салдат і афіцэраў[22]. Сам жа генерал са сваім начальнікам штаба Раманоўскім уступіў у Новарасійску на борт мінаносца «Капітан Сакен» адным з апошніх[54].
У Крыме 27 сакавіка (9 красавіка) 1920 года размясціў сваю Стаўку ў Феадосіі ў будынку гасцініцы «Асторыя». На працягу тыдня ён праводзіў рэарганізацыю арміі і мерапрыемствы па аднаўленні баяздольнасці войскаў. Пры гэтым у самой арміі, за выключэннем каляровых частак і большасці кубанцаў, нарастала незадаволенасць Дзянікіным. Асаблівую незадаволенасць выказваў апазіцыйны генералітэт. У гэтых умовах Ваенны савет УСПР у Севастопалі прыняў рэкамендацыйны рашэнне аб мэтазгоднасці перадачы Дзянікіным камандавання Урангелю. Адчуваючы адказнасць за ваенныя няўдачы і выконваючы законы афіцэрскага гонару, напісаў старшыні Ваеннага Савета Абраму Драгаміраву ліст, у якім паведаміў, што плануе падаць у адстаўку і склікаў пасяджэнне савета з мэтай абрання сабе пераемніка[53]. 4 (17) красавіка 1920 года прызначыў галоўнакамандуючым УСПР генерал-лейтэнанта Пятра Урангеля і ў той жа дзень вечарам разам з былым начальнікам штаба Раманоўскім, які таксама падаў у адстаўку, на англійскім мінаносцы пакінуў Крым і выехаў у Англію з прамежкавай прыпынкам у Канстанцінопалі, назаўжды пакінуўшы межы Расіі[22].
5 (18) красавіка 1920 года ў Канстанцінопалі ў непасрэднай блізкасці ад Дзянікіна забіты яго начальнік штаба Іван Раманоўскі, што стала для Дзянікіна цяжкім ударам[23]. У той жа вечар са сваёй сям’ёй і дзецьмі генерала Карнілава перайшоў на англійскае шпітальнае судна, а 6 (19) красавіка 1920 года на дрэдноўце «Мальбаро» адбыў у Англію, паводле ўласных слоў, з пачуццём «непазбыўнага смутку».
Улетку 1920 года Аляксандр Гучкоў звярнуўся да Дзянікіна з просьбай «давяршыць патрыятычны подзвіг і асаблівым урачыстым актам аблегчыць барона Урангеля… пераемнай усерасійскай уладай», аднак ён адмовіўся падпісаць такі дакумент[46].
На тэрыторыях, якія кантраляваліся ўзброеныя Сіламі Поўдня Расіі, уся паўната ўлады належала Дзянікіну як галоўнакамандуючаму. Пры ім дзейнічала Адмысловая нарада, якой выконваліся функцыі выканаўчай і заканадаўчай улады. Валодаючы па сутнасці дыктатарскай уладай і будучы прыхільнікам канстытуцыйнай манархіі, Дзянікін не лічыў сябе маючым права да скліку Устаноўчага сходу) вызначаць будучы дзяржаўны лад Расіі. Ён стараўся з’яднаць як мага больш шырокія пласты насельніцтва вакол Белага руху пад лозунгамі «Барацьба з бальшавізмум да канца», «Вялікая, адзіная і непадзельная Расія», «Палітычныя свабоды», «Закон і парадак». Такая пазіцыя была аб’ектам крытыкі як справа, з боку манархістаў, так і злева, з ліберальна-сацыялістычнага лагера. Заклік да аднаўлення адзінай і непадзельнай Расіі сустракаў супраціўленне з боку казачых дзяржаўных утварэнняў Дона і Кубані, якія дамагаліся аўтаноміі і федэратыўнага ладу будучай Расіі, а таксама не мог быць падтрыманы нацыяналістычнымі партыямі Украіны, Закаўказзя, Прыбалтыкі[55].
Рэалізацыя дзянікінскай улады была недасканалай. Хоць фармальна ўлада належала вайскоўцам, якія з апорай на армію фармавалі палітыку Белага Поўдня, але на практыцы Дзянікіну не атрымалася ўсталяваць цвёрды парадак ні на кантраляваных тэрыторыях, ні ў арміі[56].
Пры спробах рашэння працоўнага пытання было прынята прагрэсіўнае працоўнае заканадаўства з 8-гадзінным працоўным днём і мерамі па ахове працы, якое з-за поўнага развалу прамысловай вытворчасці і нядобрасумленных дзеянняў уласнікаў, якія выкарыстоўвалі сваё часовае вяртанне да ўлады на прадпрыемствах як зручную магчымасць выратаваць сваю маёмасць і перавесці капіталы за мяжу, не знайшло практычнага ажыццяўлення ў жыццё[57]. У той жа самы час любыя працоўныя дэманстрацыі і забастоўкі разглядаліся выключна як палітычныя і душыліся сілай, а незалежнасць прафсаюзаў не прызнавалася[56].
Урад Дзянікіна не паспеў цалкам ажыццявіць распрацаваную ім зямельную рэформу, у аснову якой павінна было легчы ўмацаванне дробных і сярэдніх гаспадарак за кошт казённых і памешчыцкіх зямель. У сучаснай расійскай і ўкраінскай гістарыяграфіі, у адрозненне ад больш ранняй савецкай, не прынята называць аграрнае заканадаўства Дзянікіна арыентаваным на абарону інтарэсаў памешчыцкага землеўладання[58]. Пры гэтым ураду Дзянікіна не ўдалося цалкам перашкодзіць стыхійнаму вяртанню памешчыцкага землеўладання з усімі яго адмоўнымі наступствамі для рэалізацыі зямельных рэформаў[58].
У нацыянальнай палітыцы Дзянікін прытрымліваўся канцэпцыі «адзінай і непадзельнай Расіі», што не дапускала абмеркавання якой-небудзь аўтаноміі альбо самавызначэння тэрыторый, якія ўваходзілі ў склад былой Расійскай імперыі ў даваенных межах. Прынцыпы нацыянальнай палітыкі ў дачыненні да тэрыторыі і насельніцтва Украіны знайшлі адлюстраванне ў «Звароце Дзянікіна да насельніцтва Маларосіі» і не дапускалі права ўкраінскага народа на самавызначэнне[59][60]. Не дапускалася і казачай аўтаноміі — Дзянікін ажыццявіў рэпрэсіўныя меры супраць спробаў стварэння ўласнай федэратыўнай дзяржавы кубанскім, данскім і церскім казацтвам: ліквідаваў Кубанскую Раду і зрабіў перастаноўкі ва ўрадзе казачых абласцей[61]. У дачыненні да яўрэйскага насельніцтва праводзілася адмысловая палітыка. З прычыны таго што сярод кіраўнікоў бальшавіцкіх структур значную частку складалі яўрэі, у асяроддзі Добраахвотніцкай арміі было прынята лічыць любых яўрэяў патэнцыяльнымі саўдзельнікамі бальшавіцкага рэжыму[62]. Дзянікін быў вымушаны выдаць загад аб забароне яўрэям уступаць у Добраахвотніцкую армію на афіцэрскія пасады. Хоць аналагічнае распараджэнне з нагоды салдат Дзянікіным не было выдадзена, але штучна завышаныя патрабаванні да прымаемых у армію навабранцам-яўрэям прывялі да таго, што пытанне пра ўдзел ва УСПР яўрэяў «вырашылася само сабой»[63]. Сам Дзянікін неаднаразова звяртаўся з заклікам да сваіх камандзірам «не настрайваць адну нацыянальнасць супраць іншай», але слабасць яго ўлады на месцах была такая, што ён не змог прадухіліць пагромы, асабліва пры ўмовах, калі і само прапагандысцкае агенцтва ўрада Дзянікіна вяло антыяўрэйскую агітацыю — напрыклад, у сваёй прапагандзе яно ставіла знак роўнасці паміж бальшавізмум і яўрэйскім насельніцтвам і заклікала да «крыжовага паходу» супраць яўрэяў[64].
У сваёй знешняй палітыцы арыентаваўся на прызнанне падкантрольнага яму дзяржаўнага ўтварэння з боку краін Антанты. З умацаваннем сваёй улады ў канцы 1918 года і ўтварэннем УСПР у студзені 1919 года Дзянікіну атрымалася заручыцца падтрымкай Антанты і атрымліваць яе ваенную дапамогу на працягу ўсяго 1919 года. За час свайго кіравання Дзянікін не паставіў задачы міжнароднага прызнання свайго ўрада з боку Антанты, гэтыя пытанні вырашаліся ўжо яго пераемнікам Урангелем у 1920 годзе[65].
Адмоўна ставіўся да ідэі фарміравання кааліцыйнага заканадаўчага ўрада антыбальшавіцкіх сіл на Поўдні Расіі, скептычна ставіўся да дзяржаўных здольнасцей сваіх данскіх і кубанскіх саюзнікаў, мяркуючы, што падпарадкаваная яму тэрыторыя «магла б даць прадстаўнічы орган інтэлектуальна не вышэй за губернскі земскі сход»[66].
З сярэдзіны 1919 года абазначыўся буйны канфлікт паміж Дзянікіным і Урангелем, адным з ваеначальнікаў Добраахвотніцкай арміі. Супярэчнасці не насілі палітычнага характару[67]: прычынамі рознагалоссяў з’яўлялася розніца ў бачанні двума генераламі пытання выбару саюзнікаў і далейшай стратэгіі для сіл Белага руху на Поўдні Расіі, якая хутка перайшла ў плоскасць узаемных абвінавачванняў і дыяметральна процілеглых ацэнак адных і тых жа падзей[68]. Пачатковай кропкай канфлікту даследчыкамі называецца ігнараванне Дзянікіным у красавіку 1919 года сакрэтнага рапарта Урангеля, у якім ён прапаноўваў зрабіць Царыцынскі кірунак наступлення белых армій прыярытэтным[67]. Дзянікіным пазней была створана Маскоўская дырэктыва наступлення, якая пасля яе няўдачы была публічна раскрытыкаваная Урангелем. Да канца 1919 года паміж генераламі разгарэлася адкрытая канфрантацыя, Урангель зандаваў глебу па змене генерала Дзянікіна[53], але ў студзені 1920 падаў у адстаўку, пакінуў тэрыторыю УСПР і з’ехаў у Канстанцінопаль, знаходзячыся там да вясны 1920 года. Канфлікт Дзянікіна і Урангеля спрыяў узнікненню расколу ў белым лагеры, ён прадоўжыўся таксама і ў эміграцыі.
Рэпрэсіўная палітыка ўрада Дзянікіна ацэньваецца падобнай з палітыкай Калчака і іншых ваенных дыктатур[69], альбо называецца больш жорсткай, чым у іншых белых утварэнняў, што тлумачыцца большай разлютаванасцю Чырвонага тэрору на Поўдні ў параўнанні з Сібірру або іншымі раёнамі[70]. Сам Дзянікін адказнасць за арганізацыю Белага тэрору на Поўдні Расіі пераносіў на самадзейнасць сваёй контрразведкі, сцвярджаючы, што яна станавілася «часам агменямі правакацый і арганізаванага рабавання»[69]. У жніўні 1918 года выйшла яго распараджэнне перадаваць па распараджэнні ваеннага губернатара вінаватых ва ўсталяванні савецкай улады «ваенна-палявым судам вайсковай часткі Добраахвотніцкай арміі»[70]. У сярэдзіне 1919 года рэпрэсіўнае заканадаўства стала больш жорсткім у сувязі з прыняццем «Закона ў дачыненні да ўдзельнікаў устанаўлення ў Расійскай дзяржаве савецкай улады, а роўна свядома садзейнічаючых яе распаўсюджванню i ўмацаванню», згодна з якім асобы, відавочна датычныя да ўсталявання савецкай улады, падлягалі смяротнаму пакаранню, саўдзельнікам прадугледжваліся «бестэрміновая катарга», або «катаржныя работы ад 4 да 20 гадоў», або «папраўчыя арыштанцкія аддзяленні ад 2 да 6 гадоў», больш дробным парушэнням — турэмнае зняволенне ад месяца да 1 года 4 месяцаў або «грашовае спагнанне» ад 300 да 20 тысяч рублёў[70]. Акрамя таго, «асцярога магчымага прымусу» была выключана Дзянікіным з раздзелу «вызвалення ад адказнасці», паколькі, згодна з яго рэзалюцыяй, яна «цяжка ўлаўліваецца для суду»[70]. Пры гэтым Дзянікін з уласнымі прапагандысцкімі мэтамі [69] паставіў заданне вывучаць і дакументаваць вынікі чырвонага тэрору. 4 красавіка 1919 года паводле яго распараджэння была створана Асаблівая следчая камісія па расследаванню злачынстваў бальшавікоў.
Накіроўваючыся з сям’ёй з Канстанцінопаля ў Англію, Дзянікін зрабіў прыпынак на Мальце і ў Гібралтары. У Атлантычным акіяне карабель трапіў у моцную буру[16]. Прыбыўшы ў Саўтгемптан, ён 17 красавіка 1920 года з’ехаў у Лондан, дзе быў сустрэты прадстаўнікамі брытанскага ваеннага міністэрства, а таксама генералам Хольманам і групай рускіх дзеячаў, у ліку якіх былі былы лідар кадэтаў Павел Мілюкоў і дыпламат Яўген Саблін, які ўручыў Дзянікіну падзякавальную і прывітальную тэлеграму з Парыжа, адпраўленую ў расійскае пасольства ў Лондане на імя Дзянікіна з подпісамі князя Георгія Львова, Сяргея Сазонава, Васіля Маклакова і Барыса Савінкава[16]. Лонданская прэса (у прыватнасці, «Таймс» і «Дэйлі Геральд») адзначыла прыезд Дзянікіна пачцівымі артыкуламі ў адрас генерала[16].
Прабыў у Англіі некалькі месяцаў, спачатку жывучы ў Лондане, а затым у Певенсі і Істбарне (Усходні Сусекс)[22]. Увосень 1920 года ў Англіі была апублікавана тэлеграма лорда Керзана Чычэрыну, у якой той адзначаў, што менавіта яго ўплыў спрыяў перакананню Дзянікіна пакінуць пасаду галоўнакамандуючага УСПР і перадаць яе Урангелю. Дзянікін у «Таймс» катэгарычна абверг заяву Керзана пра які-небудзь уплыў лорда на пакіданне ім паста галоўнакамандуючага УСПР, патлумачыўшы пакіданне прычынамі выключна асабістымі і патрабаваннем моманту, а таксама адмовіўся ад прапановы лорда Керзана ўдзельнічаць у заключэнні перамір’я з бальшавікамі і паведаміў, што:
Як раней, так і цяпер я лічу непазбежнай і неабходнай узброеную барацьбу з бальшавікамі да поўнай іх паразы. Інакш не толькі Расія, але і ўся Еўропа звернецца ў руіны.
— [16]
У знак пратэсту супраць жадання брытанскага ўрада заключыць мір з Савецкай Расіяй у жніўні 1920 года пакінуў Англію і пераехаў у Бельгію, дзе пасяліўся з сям’ёй у Бруселі[16] і прыступіў да напісання свайго фундаментальнага дакументальнага даследавання аб Грамадзянскай вайне — «Нарысаў рускай смуты». Напярэдадні Каляд у снежні 1920 года генерал Дзянікін пісаў свайму калегу, былому кіраўніку англійскай місіі на Поўдні Расіі генералу Брыгсу:
Я цалкам адышоў ад палітыкі і сышоў увесь у гістарычную працу. Заканчваю першы том «Нарысаў», якія ахопліваюць падзеі рускай рэвалюцыі ад 27 лютага да 27 жніўня 1917 года. У сваёй працы знаходжу некаторае забыццё ад цяжкіх перажыванняў.
— [16]
Гардзееў піша, што ў гэты перыяд Дзянікін прыняў рашэнне адмовіцца ад далейшай узброенай барацьбы ў карысць барацьбы «словам і пяром». Даследчык пазітыўна выказваецца аб дадзеным выбары і адзначае, што дзякуючы яму гісторыя Расіі канца XIX — пачатку XX стагоддзяў «атрымала выдатнага летапісца»[22].
У чэрвені 1922 года[22] з Бельгіі пераехаў у Венгрыю, дзе жыў і працаваў да сярэдзіны 1925 года. За тры гады жыцця ў Венгрыі ён тройчы змяніў месца жыхарства. Спачатку генерал пасяліўся ў Шопране, затым правёў некалькі месяцаў у Будапешце, а пасля гэтага зноў пасяліўся ў правінцыйным мястэчку паблізу возера Балатон[16]. Тут была завершана праца над апошнімі тэмамі «Нарысаў», якія былі выдадзены ў Парыжы і Берліне, а таксама з скарачэннямі былі перакладзены і выдадзены на англійскай, французскай і нямецкай мовах. Выхад гэтага сачынення некалькі паправіў матэрыяльнае становішча Дзянікіна і даў яму магчымасць шукаць больш зручнае месца для пражывання. У гэты час даўні сябар Дзянікіна генерал Аляксей Шапрон дзю Ларэ ажаніўся ў Бельгіі з дачкой генерала Карнілава і лістом запрасіў генерала вярнуцца ў Брусель, што і паслужыла падставай да пераезду. Прабыў у Бруселі з сярэдзіны 1925 да вясны 1926 года[16].
Увесну 1926 года пасяліўся ў Парыжы, які з’яўляўся цэнтрам рускай эміграцыі. Тут заняўся не толькі літаратурнай, але і грамадскай дзейнасцю. У 1928 годзе ён напісаў сачыненне «Афіцэры», асноўная частка працы над якім праходзіла ў Кабрэтоне, дзе Дзянікін часта меў зносіны з пісьменнікам Іванам Шмялёвым[30]. Далей Дзянікін пачаў працу над аўтабіяграфічнай аповесцю «Маё жыццё». Адначасова ён часта выязджаў у Чэхаславакію і Югаславію для чытання лекцый па рускай гісторыі[22]. У 1931 годзе завяршыў працу «Старая армія», якая прадстаўляе ваенна-гістарычнае даследаванне Рускай імператарскай арміі да і падчас Першай сусветнай вайны[22].
З прыходам у Германіі да ўлады нацыстаў выступіў з асуджэннем палітыкі Гітлера. У адрозненне ад шэрагу эмігранцкіх дзеячаў, якія планавалі ўдзельнічаць у баявых дзеяннях супраць Чырвонай арміі на баку замежных дзяржаў, недружалюбных СССР, выступаў за неабходнасць падтрымкі Чырвонай арміі супраць любога замежнага агрэсара, з наступным абуджэннем рускага духу ў шэрагах гэтай арміі, які, паводле задумы генерала, і павінен зрынуць бальшавізм у Расіі і пры гэтым захаваць у Расіі саму армію[22].
У цэлым Дзянікін захаваў аўтарытет у асяроддзі рускай эміграцыі, аднак частка белай эміграцыі і наступных хваль рускай эміграцыі ставілася да Дзянікіна крытычна. Сярод іх быў пераемнік на пасадзе галоўнакамандуючага УСПР Пётр Урангель[71], пісьменнік Іван Саланевіч[72], філосаф Іван Ільін[71] і іншыя. За ваенна-стратэгічныя пралікі падчас Грамадзянскай вайны Дзянікіна крытыкавалі такія прыкметныя дзеячы эміграцыі, як ваенны спецыяліст і гісторык генерал Мікалай Галавін, палкоўнік Арсеній Зайцаў[71] і іншыя. Складаныя адносіны, звязаныя з разыходжаннем у поглядах на далейшы працяг белай барацьбы, былі ў Дзянікіна і з Рускім агульнавоінскія саюзам (РАВС), ваеннай эмігранцкай арганізацыяй былых удзельнікаў Белага руху.
У верасні 1932 года групай блізкіх да Дзянікіна былых ваеннаслужачых Добраахвотніцкай арміі была створана арганізацыя «Саюз добраахвотнікаў». Новаствораная арганізацыя занепакоіла кіраўніцтва РАВС, як прэтэндэнта на лідарства ў арганізацыі воінскіх саюзаў у эмігранцкім асяроддзі. Дзянікін падтрымаў стварэнне Саюза добраахвотнікаў і лічыў, што РАВС у пачатку 1930-х гг. знаходзіўся ў крызісе[73]. Узначальваў Саюз добраахвотнікаў[74][75].
У 1936 годзе заснаваў газету «Добраахвотнік», якая да 1938 года выдавалася ў Парыжы Г. Д. Леслі пры ўдзеле Саюза добраахвотнікаў, на старонках якой публікаваліся артыкулы Дзянікіна[74]. Усяго выйшлі тры нумары ў лютым кожнага года, і прымеркаваны яны былі да гадавіны Першага Кубанскага (ледзянога) паходу[76].
У канцы 1938 года праходзіў сведкам па справе Надзеі Плявіцкай аб выкраданні начальніка РАВС генерала Яўгена Мілера і знікненні генерала Мікалая Скобліна (мужа Плявіцкай). Яго з’яўленне на судзе ў французскай газетнай прэсе 10 снежня 1938 года разглядалася як сенсацыя[77]. Даў паказанні, у якіх выказаў недавер Скобліну і Плявіцкай, а таксама выказаў упэўненасць у датычнасці абодвух да выкрадання Мілера[78].
Напярэдадні Другой сусветнай вайны Дзянікін прачытаў у Парыжы лекцыю «Сусветныя падзеі і рускае пытанне», якая пасля ў 1939 года была выдадзена асобнай брашурай[22]. У гэтай кнізе ён пазначыў свае пазіцыі ў сувязі з будучай вайной, удзел СССР у якой уяўляўся непазбежным:
«Нельга — кажуць адны — абараняць Расію, падрываючы яе сілы звяржэннем улады… Нельга — кажуць іншыя — зрынуць савецкую ўладу без удзелу знешніх сіл, якія маюць захопныя мэты… Словам, або бальшавіцкая пятля, або чужацкае ярмо. Я ж не прымаю ні завесы, ні прыгнёту. Веру і вызнаю: звяржэнне савецкай улады і абарона Расіі».— Деникин А. Мировые события и русский вопрос. — Париж: Изд. Союза добровольцев, 1939. — С. 64.
Пачатак Другой сусветнай вайны (1 верасня 1939 года) заспеў генерала Дзянікіна на поўдні Францыі ў вёсцы Мантэй-о-Віконт, куды ён выехаў з Парыжа для працы над сваёй працай «Шлях рускага афіцэра». Згодна з аўтарскай задумай, гэтая праца павінна была з’яўляцца адначасова ўвядзеннем і дадаткам да «Нарысаў рускай смуты»[30]. Уварванне нямецкіх войскаў на тэрыторыю Францыі ў маі 1940 года прымусіла Дзянікіна прыняць рашэнне спешна пакінуць Бург-ла-Рэн (пад Парыжам) і на машыне аднаго са сваіх паплечнікаў палкоўніка Глотава выехаць на поўдзень Францыі да іспанскай мяжы. У Мімізане на поўнач ад Біярыца машыну з Дзянікіным нагналі нямецкія матарызаваныя часткі[30]. Быў заключаны немцамі ў канцэнтрацыйны лагер, дзе ведамства Гебельса прапаноўвала яму садзейнічанне ў літаратурнай працы. Адмовіўся ад супрацоўніцтва, быў адпушчаны і пасяліўся пад кантролем нямецкай камендатуры і гестапа[8] на віле сяброў у вёсцы Мімізан каля Бардо. Многія з кніг, брашур і артыкулаў, напісаных Дзянікіным у 1930-я гады, аказаліся ў спісе забароненай літаратуры на тэрыторыі, кантраляванай Трэцім рэйхам, і былі канфіскаваныя.
Адмовіўся зарэгістравацца ў нямецкай камендатуры як асоба без грамадзянства (якімі з’яўляліся рускія эмігранты), матываваўшы гэта тым, што ён з’яўляецца падданым Расійскай імперыі, і гэта падданства ў яго ніхто не адбіраў[8].
У 1942 годзе нямецкія ўлады зноў прапанавалі Дзянікіну супрацоўніцтва і пераезд у Берлін[79], на гэты раз патрабуючы, згодна з трактоўкай Іпалітава, каб ён узначаліў антыкамуністычныя сілы з ліку рускіх эмігрантаў пад эгідай Трэцяга рэйха, але атрымалі рашучую адмову генерала[8].
Гардзееў, спасылаючыся на атрыманыя ў архіўных дакументах звесткі, прыводзіць інфармацыю, што ў 1943 годзе Дзянікін на асабістыя сродкі накіраваў Чырвонай арміі вагон з медыкаментамі, чым збянтэжыў Сталіна і савецкае кіраўніцтва. Было прынята рашэнне медыкаменты прыняць, а імя аўтара іх адпраўкі не выдаваць[22].
Застаючыся перакананым праціўнікам савецкага ладу, заклікаў мігрантаў не падтрымліваць Германію ў вайне з СССР (лозунг «Абарона Расіі і звяржэнне бальшавізму»), неаднаразова называючы ўсіх прадстаўнікоў эміграцыі, якія супрацоўнічалі з немцамі, «цемрашаламі», «паражэнцамі» і «гітлераўскімі прыхільнікамі»[22].
Пры гэтым, калі восенню 1943 года ў Мімізане, дзе пражываў Дзянікін, быў раскватараваны адзін з усходніх батальёнаў вермахта, змякчыў сваё стаўленне да шараговых вайскоўцаў з былых савецкіх грамадзян. Ён лічыў, што іх пераход на бок ворага тлумачыўся нечалавечымі ўмовамі ўтрымання ў нацысцкіх канцлагерах і знявечанай бальшавіцкай ідэалогіяй нацыянальнай самасвядомасцю савецкага чалавека. Пагляды на рускі калабарацыянізм Дзянікін выказаў у двух неапублікаваных нарысах «Генерал Уласаў і ўласаўцы» і «Сусветная вайна. Расія і замежжа»[79].
У чэрвені 1945 года пасля капітуляцыі Германіі Дзянікін вярнуўся ў Парыж.
Узмоцнены пасля Другой сусветнай вайны савецкі ўплыў у краінах Еўропы вымусіў генерала пакінуць Францыю. У СССР было вядома аб патрыятычнай пазіцыі Дзянікіна падчас Другой сусветнай вайны, і Сталін не ставіў перад урадамі краін антыгітлераўскай кааліцыі пытанне аб гвалтоўнай дэпартацыі Дзянікіна ў савецкую дзяржаву. Але сам Дзянікін не меў дакладных звестак на гэты конт і адчуваў пэўны дыскамфорт і неспакой за сваё жыццё. Да таго ж Дзянікін адчуваў, што пад прамым або ўскосным савецкім кантролем яму была абмежаваная магчымасць выказваць у друку свае погляды[8].
Атрымаць амерыканскую візу па квоце для рускіх эмігрантаў апынулася цяжка, і Дзянікін з жонкай як такія, што нарадзіліся на тэрыторыі сучаснай Польшчы, змаглі аформіць амерыканскую эміграцыйную візу праз польскае пасольства[21]. Пакінуўшы дачку Марыну ў Парыжы, 21 лістапада 1945 года яны з’ехалі ў Дзьеп[8][21], адтуль праз Нью-Хейвен патрапілі ў Лондан. 8 снежня 1945 года сямейства Дзянікіна сышло з трапа парахода ў Нью-Ёрку[8].
У ЗША працягнуў працу над кнігай «Маё жыццё». У студзені 1946 года звярнуўся да генерала Дуайт Эйзенхаўэр з заклікам спыніць гвалтоўную выдачу ў СССР былых савецкіх грамадзян, якія ўступілі ў гады вайны ў германскія ваенныя фарміраванні[23]. Выступаў з публічнымі дакладамі: у студзені ён прачытаў у Нью-Ёрку лекцыю «Сусветная вайна і руская ваенная эміграцыя», 5 лютага выступіў перад аўдыторыяй у 700 чалавек на канферэнцыі ў манхэтэнскім цэнтры[8]. Увесну 1946 года часта наведваў Нью-Ёркскую публічную бібліятэку на 42-й вуліцы[8].
Улетку 1946 года выступіў з мемарандумам «Рускае пытанне», адрасаваным урадам Вялікабрытаніі і ЗША, у якім, дапушчаючы ваеннае сутыкненне вядучых дзяржаў Захаду з савецкай Расіяй з мэтай звяржэння панавання камуністаў, перасцерагаў іх ад намераў правесці ў такім выпадку расчляненне Расіі[79].
Перад сваёй смерцю па запрашэнні знаёмых з’ехаў на адпачынак на ферму каля возера Мічыган, дзе 20 чэрвеня 1947 года яго разбіў першы сардэчны прыступ, пасля чаго яго змясцілі ў шпіталь бліжэйшага да фермы горада Эн-Арбар[8].
Памёр ад сардэчнага прыступу 7 жніўня 1947 года ў бальніцы Мічыганскага ўніверсітэта ў Эн-Арбар і быў пахаваны на могілках у Дэтройце. Амерыканскія ўлады пахавалі яго як галоўнакамандуючага саюзнай арміяй з вайсковымі ўшанаваннямі[23]. 15 снежня 1952 года паводле рашэння белаказачай абшчыны ЗША адбылося перанясенне рэшткаў генерала Дзянікіна на праваслаўныя казачыя Свята-Уладзімірскія могілкі ў гарадок Кесвіл, у мясцовасці Джэксан, у штаце Нью-Джэрсі.
 Магіла ў Нью-Джэрсі, ЗША (1952—2005) |
 Пасля рэканструкцыі і стварэння мемарыяла (2009) |
3 кастрычніка 2005 года прах генерала Антона Іванавіча Дзянікіна і яго жонкі Ксеніі Васільеўны (1892—1973) разам з парэшткамі рускага філосафа Івана Аляксандравіча Ільіна (1883—1954) і яго жонкі Наталлі Мікалаеўны (1882—1963) быў перавезены ў Маскву для пахавання ў Данскім манастыры[80]. Перапахаванне было ажыццёўлена ў адпаведнасці з даручэннямі Прэзідэнта Расіі Уладзіміра Пуціна і Урада Расійскай Федэрацыі са згоды дачкі Дзянікіна Марыны Антонаўны Дзянікінай-Грэй (1919—2005) і арганізавана Расійскім фондам культуры.
Адзін з асноўных савецкіх і расійскіх даследчыкаў біяграфіі Дзянікіна доктар гістарычных навук Георгій Іпалітаў назваў Дзянікіна яркай, дыялектычна супярэчлівай і трагічнай фігурай расійскай гісторыі[81].
Рускі эміграцыйны сацыёлаг, палітолаг і гісторык Мікалай Цімашаў адзначаў, што Дзянікін увайшоў у гісторыю перш за ўсё як кіраўнік Узброеных сіл Поўдня Расіі, а яго войскі з усіх сіл Белага руху падышлі да Масквы ў гады Грамадзянскай вайны максімальна блізка[12]. Такія ацэнкі падзяляюцца іншымі аўтарами[11].
Частымі з’яўляюцца ацэнкі Дзянікіна як паслядоўнага рускага патрыёта, які захоўваў вернасць Расіі на працягу ўсяго свайго жыцця[9][53]. Нярэдка даследчыкамі і біёграфамі высока ацэньваюцца маральныя якасці Дзянікіна[16]. Дзянікін прадастаўляецца шматлікімі аўтарами непрымірымым ворагам савецкай улады[9], пры гэтым яго пазіцыя падчас Другой сусветнай вайны, калі ён падтрымліваў Чырвоную армію ў яе супрацьстаянні з вермахтам, называецца патрыятычнай[22].
Гісторык і пісьменнік, даследчык ваеннай біяграфіі Дзянікіна Уладзімір Чаркасаў-Георгіеўскі адлюстраваў псіхалагічны партрэт Дзянікіна, дзе прадставіў яго як тыповага ліберальнага ваеннага інтэлігента, асаблівы гатунак царкоўна-праваслаўнага чалавека з «рэспубліканскім» акцэнтам, для якіх характэрныя імпульсіўнасць, эклектыка, мешаніна, адсутнасць суцэльнага маналіту. Такія людзі нерашучыя, і менавіта яны, на думку аўтара, спарадзілі Керанскага і лютавізм у Расіі. У Дзянікіна «інтэлігенцку ходкае» спрабавала ўжыцца «з сапраўдным праваслаўным аскетызмам»[82][83].
Амерыканскі гісторык Пітэр Кенез пісаў, што Дзянікін на працягу ўсяго жыцця заўсёды выразна атаясамліваў сябе з праваслаўем і прыналежнасцю да рускай цывілізацыі і культуры, а падчас Грамадзянскай вайны быў адным з самых бескампрамісных абаронцаў адзінства Расіі, змагаючыся з аддзяленнем ад яе нацыянальных ускраін[84].
Гісторык Ігар Хадакоў, разважаючы пра прычыны паразы Белага руху, пісаў, што думкі Дзянікіна, як рускага інтэлігента-ідэаліста, былі зусім незразумелыя простым рабочым і сялянам[83], на аналагічную праблему звяртаў увагу амерыканскі гісторык Пітэр Кенез[85]. Згодна з ацэнкай гісторыка Людмілы Антонавай, Дзянікін з’яўляецца феноменам рускай гісторыі і культуры, яго думкі і палітычныя погляды з’яўляюцца дасягненнем рускай цывілізацыі і «ўяўляюць пазітыўны патэнцыял для сённяшняй Расіі»[86].
Доктар гістарычных навук Уладзімір Фядзюк піша, што Дзянікін у 1918 годзе так і не змог стаць харызматычным лідарам па прычыне таго, што ў адрозненне ад бальшавікоў, якія стваралі новую дзяржаўнасць на прынцыпе рэальнага вялікадзяржаўніцтва, працягваў заставацца на пазіцыях дэкларатыўнага вялікадзяржаўніцтва[87][88]. Іофэ піша, што Дзянікін па палітычных перакананнях з’яўляўся прадстаўніком расійскага лібералізму, такім перакананням застаўся верны да канца, і менавіта яны згулялі з генералам у Грамадзянскай вайне «не лепшую ролю»[23]. Ацэнка палітычных перакананняў Дзянікіна як ліберальных характэрна таксама для многіх іншых сучасных аўтараў.
Сучасны стан вывучэння Дзянікіна ацэньваецца ў расійскай гістарыяграфіі як такі, што працягвае ўтрымліваць мноства нявырашаных дыскусійных пытанняў[86], а таксама, на думку Панова, і носіць адбітак палітычнай кан’юнктуры[89].
У 1920-я гады савецкія гісторыкі характарызавалі Дзянікіна як палітыка, які імкнуўся знайсці «нейкую сярэднюю лінію паміж крайняй рэакцыяй і „лібералізмам“ і па сваіх поглядах „набліжаўся да правага акцябрызму“»[90], а пазней праўленне Дзянікіна ў савецкай гістарыяграфіі стала разглядацца як «неабмежаваная дыктатура»[69][91]. Даследчык публіцыстыкі Дзянікіна, кандыдат гістарычных навук Дзяніс Паноў піша, што ў 1930—1950-я гады ў савецкай гістарыяграфіі склаліся штампы ў ацэнцы Дзянікіна (а таксама іншых дзеячаў Белага руху): «контррэвалюцыйныя адкіды», «лакей імперыялізму» і інш. «У некаторых гістарычных працах (А. Кабешава, Ф. Кузняцова) белыя генералы ператвараюцца „ў карыкатурныя персанажы“, іх зводзяць „да ролі злых разбойнікаў з дзіцячай казкі“», — піша Паноў[89].
Савецкай гістарыяграфічнай рэаліяй у даследаванні ваеннай і палітычнай дзейнасці Дзянікіна ў гады Грамадзянскай вайны з’яўлялася прадстаўленне Дзянікіна як стваральніка «Дзянікіншчыны»[92], якая характарызуецца ў якасці ваеннай дыктатуры генерала, контррэвалюцыйнага, рэакцыйнага рэжыму. Характэрным з’явілася памылковая[81] заява аб манархічна-рэстаўрацыйным характары палітыкі Дзянікіна, яго сувязі з імперыялістычнымі сіламі Антанты, якія ажыццяўлялі паход супраць Савецкай Расіі. Дэмакратычныя лозунгі Дзянікіна аб скліканні Устаноўчага сходу прадстаўляліся прыкрыццём манархічных мэтаў. У цэлым у савецкай гістарычнай навуцы склаўся выкрывальны ўхіл у асвятленні падзей і з’яў, звязаных з Дзянікіным[81].
На думку Антонавай, у сучаснай навуцы многія ацэнкі Дзянікіна савецкай гістарыяграфіяй пераважна ўспрымаюцца неаб’ектыўнымі[86]. Іпалітаў піша, што ў вывучэнні гэтай праблемы ў савецкай навуцы не было дасягнута сур’ёзных поспехаў, таму што «ва ўмовах адсутнасці творчай свабоды не ўяўлялася магчымым даследаваць праблемы Белага руху, у тым ліку і дзейнасці генерала Дзянікіна»[81]. Паноў піша пра савецкія ацэнкі як пра «далёкія ад аб’ектыўнасці і бесстароннасці»[89].
Сучасная ўкраінская гістарыяграфія вывучае Дзянікіна пераважна ў кантэксце знаходжання падкантрольных яму ўзброеных сіл на тэрыторыі Украіны і прадстаўляе яго стваральнікам рэжыму ваеннай дыктатуры ва Украіне. Распаўсюджана яго крытыка за ярка выяўленую антыўкраінскую пазіцыю, якая знайшла адлюстраванне ў выдадзеным летам 1919 года звароце Дзянікіна «Да насельніцтва Маларосіі», згодна з якім забаранялася назва Украіна, якая замянялася на Поўдзень Расіі, адбывалася закрыццё ўкраінскіх устаноў, украінскі рух абвяшчаўся «здрадным». Таксама створанаму Дзянікіным рэжыму на тэрыторыі Украіны інкрымінуецца антысемітызм, яўрэйскія пагромы і карныя экспедыцыі супраць сялянства[93].
Частымі ва ўкраінскай гістарыяграфіі з’яўляюцца ацэнкі прычын паразы Белага руху, які ўзначальваўся Дзянікіным, як выніку непрымання ім супрацоўніцтва з нацыянальнымі рухамі, перш за ўсё, украінскім. Поспех Дзянікіна ва Украіне ў 1919 годзе тлумачыцца актыўнасцю ўкраінскіх партызанскіх рухаў, якія спрыялі паслабленню бальшавікоў ва Украіне, у якасці прычын паразы значная ўвага надаецца няўліку мясцовых асаблівасцей і ігнараванне Дзянікіным права ўкраінскага народа на самавызначэнне, што адштурхнула шырокія сялянскія масы Украіны ад дзянікінскіх палітычных праграм[55].
Нявыдадзенымі застаюцца рукапісы кніг Дзянікіна «Другая сусветная вайна. Расія і эміграцыя» і «Паклёп на Белы рух», якая з’яўлялася адказам Дзянікіна на крытыку генерала М. М. Галавіна ў кнізе «Расійская контррэвалюцыя. 1917—1920 гг.»[79]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.jpg){kind=small}
