Часовы ўрад Расіі

Часо́вы ўра́д (2 (15) сакавіка^[2] — 25 кастрычніка (7 лістапада) 1917 года) — вышэйшы выканаўча-распарадчы і заканадаўчы орган дзяржаўнай улады ў Расіі ў перыяд паміж Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцыямі.

Часовы ўрад Расіі
Пячаць Часовага ўрада
Праект герба
Пасяджэнне першага складу Часовага ўрада
Агульная інфармацыя
Краіна	Расія[1]  Расійская імперыя  Расійская рэспубліка
Дата стварэння	2 (15) сакавіка 1917 года
Папярэдняе ведамства	Савет міністраў Расійскай імперыі, Імператар Усерасійскі
Дата скасавання	26 кастрычніка (8 лістапада) 1917 года
Заменена на	Савет Народных Камісараў СССР, Савет народных камісараў РСФСР, Расійскі ўрад[d] і Усерасійскі ўстаноўчы сход[d]
Штаб-кватэра	Зімні палац, Петраград
Першы Старшыня	Георгій Львоў
Апошні Старшыня	Аляксандр Керанскі

Быў утвораны паводле пагаднення паміж Часовым камітэтам Дзяржаўнай думы і выканкамам Петраградскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў (Петрасавета).

Афіцыйны друкаваны орган — Збор узаканенняў і распараджэнняў урада, якія выдаюцца пры Кіруючым Сенаце.

Стварэнне

26 лютага (11 сакавіка) 2017 года Найвышэйшым указам дзейнасць IV Дзяржаўнай думы была прыпыненая. Днём 27 лютага (12 сакавіка), ва ўмовах, калі Таўрычны палац, дзе засядала Дума, быў заняты паўсталымі рабочымі і салдатамі, быў створаны Часовы камітэт Дзяржаўнай думы, які ўзначаліў М. У. Радзянка (акцябрыст, старшыня IV Думы). Камітэт узяў на сябе задачу па аднаўленню дзяржаўнага і грамадскага парадку. Камітэт не валодаў, аднак, паўнатой фактычнай улады, так як мяцежныя салдаты Петраградскага гарнізона (170 тыс.) і рабочыя схіляліся да падтрымкі Петраградскага савета, першае пасяджэнне якога адбылося ўвечары 27 лютага (12 сакавіка). У стыхійна з'яўляючыхся на месцах саветах пераважны ўплыў мелі эсэры і меншавікі.

М. У. Радзянка — старшыня IV Дзяржаўнай думы і Часовага Камітэта IV Дзяржаўнай Думы

1 (14) сакавіка на пашыраным пасяджэнні Часовага камітэта Думы з удзелам Цэнтральнага камітэта Канстытуцыйна-дэмакратычнай партыі і Бюро Прагрэсіўнага блока^[3], а таксама прадстаўнікоў Петраградскага савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў^[4] быў узгоднены склад першага ўрадавага кабінета, аб фарміраванні якога было абвешчана на наступны дзень. Пазней новы ўрад абвясціў аб маючых адбыцца выбарах у Устаноўчы сход на аснове ўсеагульнага, роўнага і прамога выбарчага права пры тайным галасаванні. Выбары былі прызначаныя на 17 верасня, але затым былі перанесены на 12 лістапада 1917 года. Старыя дзяржаўныя органы былі скасаваныя.

2 (15) сакавіка імператар Мікалай II адрокся ад прастола з перадачай права атрымання ў наследванне вялікаму князю Міхаілу Аляксандравічу, які, у сваю чаргу, апублікаваў 3 (16) сакавіка акт аб намеры прыняць вярхоўную ўладу толькі пасля таго, як на Устаноўчым сходзе выкажацца народная воля адносна канчатковай формы праўлення ў краіне.

Паралельна з Часовым урадам працягвалі функцыянаваць Саветы, якія ўсталявалі кантроль над дзейнасцю Часовага ўрада. Велізарным уплывам і аўтарытэтам сярод народных мас карыстаўся Петраградскі савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў, што дазволіла ахарактарызаваць паслярэвалюцыйную сітуацыю як двоеўладдзе: з аднаго боку, быў Часовы ўрад, які ідзе па шляху парламентарызму і які мае мэту стварэння Расіі капіталістычнай, сучаснай, ліберальнай, вернай абавязацельствах перад сваімі англа-французскімі саюзнікамі; з другога быў Петраградскі Савет, стваральнікі якога разлічвалі на фарміраванне прамой рэвалюцыйнай «улады працоўных мас». Сама «улада Саветаў», аднак, была надзвычай рухомай і зменлівай, залежнай ад перамены настрояў у яе мясцовых, дэцэнтралізаваных структурах і ад гэтак жа пераменлівай і непастаяннай грамадскай думкі^[5].

Перыядызацыя

Першы кіраўнік Часовага ўрада князь Г. Я. Львоў

Пры разглядзе дзейнасці Часовага ўрада з пункту гледжання трансфармацыі дзяржаўнай улады (спробы пабудовы парламентарызму)^[6] можна вылучыць тры асноўных этапы:

1. Люты-чэрвень 1917 года — перыяд двоеўладдзя (Часовы ўрад і Петраградскі савет). Дзяржаўны апарат знаходзіцца пад кантролем буржуазна-ліберальных і дэмакратычных партый. Праводзіцца шэраг дэмакратычных пераўтварэнняў, галоўным з якіх стала адмова ад аўтарытарных метадаў кіравання.
2. Ліпень-жнівень 1917 года — перыяд адзінаўладдзя, які пачаўся згортваннем рэжыму «двоеўладдзя» пасля ліпеньскіх падзей, калі, дзякуючы жорсткім метадам, Часоваму ўраду ўдалося на некалькі месяцаў адціснуць Саветы, і які завяршыўся «карнілаўшчынай». Для гэтага перыяду характэрна фарміраванне аўтарытарнага рэжыму з засяроджваннем ўсей улады ў міністра-старшыні Часовага ўрада А. Ф. Керанскага, які згарнуў курс на дэмакратызацыю грамадскага ладу шляхам узмацнення карных функцый дзяржавы. Дзяржаўная нарада ў Маскве, якая прайшла ў жніўні, не толькі фактычна ліквідавала рэжым «двоеўладдзя» і падтрымала рэжым «бонапарцізма», але і стварала базу для юрыдычнага афармлення дыктатуры.
3. Жнівень-кастрычнік 1917 года — перыяд канчатковага крушэння парламентарызму, які рушыў за спробай устанаўлення крайне правай дыктатуры. Страта ўрадам кантролю над палітычнай сітуацыяй і здольнасці да эфектыўнага ажыццяўлення кіраўніцкай дзейнасцю з адначасовым узмацненнем ролі партыі бальшавікоў і Саветаў у палітычнай сістэме грамадства. Напярэдадні Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года крызіс улады дасягае найвышэйшай кропкі. Спроба пабудовы парламентарызму заканчваецца няўдачай у сувязі са наступнымі абставінамі: фарміраваннем рэжыму асабістай улады Керанскага і распадам дэмакратычнага блока, а таксама няздольнасцю Часовага ўрада задушыць рэвалюцыйны рух, усплеск якога адбыўся пасля карнілаўскага мецяжу.

Адной з праблем паслярэвалюцыйнай Расіі з'яўлялася вызначэнне формы праўлення і палітычнага рэжыму ў Расіі. Калі на першым этапе гаворка ішла аб рэспубліканскай форме праўлення пры магчымасці рэстаўрацыі манархіі ў канстытуцыйнай форме і з моцнай выканаўчай уладай, то пазней палітычны рэжым пачаў схіляцца ў бок прэзідэнцкай рэспублікі і бонапарцізма Часовага ўрада. Пры гэтым Часовы ўрад абыходзіў маўчаннем пытанне аб форме праўлення і неаднаразова пераносіў тэрміны склікання Устаноўчага сходу.

Па ацэнцы аўтараў «Чорнай кнігі камунізму», тры склады Часовага ўрада, якія змянялі адзін аднаго, «паказалі поўную яго няздольнасць вырашыць праблемы, якія дасталіся ў спадчыну ад старога рэжыму: эканамічны крызіс, працяг вайны, працоўнае і зямельнае пытанні. Лібералы з партыі канстытуцыйных дэмакратаў, дамінавалі ў першых двух складах кабінета міністраў, гэтак жа, як меншавікі і сацыялісты-рэвалюцыянеры, якія складалі большасць у трэцім, цалкам належалі да гарадской культурнай эліты, да тых колаў інтэлігенцыі, якія злучалі ў сабе наіўную і сляпую веру ў „народ“ і страх перад акружаючай іх „цёмнай масай“, якую, зрэшты, яны ведалі зусім дрэнна. У большасці сваёй яны лічылі (па меншай меры, у першыя месяцы рэвалюцыі, здзівіўшай іх сваім мірным характарам), што неабходна даць поўную волю дэмакратычнага патоку, вызваленаму спачатку крызісам, а затым — падзеннем старога рэжыму. Ператварыць Расію ў „самую свабодную краіну ў свеце“ — такая была мара прекраснодушных ідэалістаў накшталт князя Львова, старшыні двух першых паслялютаўскіх урадаў».

Першы склад

Перапрысяга Часоваму ўраду ваенаслужачых інжынернага корпуса Імператарскай арміі. 1917

У склад урада ўвайшло 11 міністраў^[7]:

• старшыня Савета Міністраў і міністр унутраных спраў — князь Г. Я. Львоў (былы член 1-й Дзяржаўнай думы, старшыня галоўнага камітэта Усерасійскага земскага саюза);
• міністр замежных спраў — кадэт П. М. Мілюкоў (член Дзяржаўнай думы ад горада Петраграда);
• міністр юстыцыі — «трудавік» (з сакавіка — эсэр) А. Ф. Керанскі (член Дзяржаўнай думы ад Саратаўскай губерні, таварыш старшыні Выканкама Петраградскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў);
• міністр шляхоў зносін — кадэт М. В. Някрасаў (таварыш старшыні Дзяржаўнай думы);
• міністр гандлю і прамысловасці — прагрэсіст А. І. Канавалаў (член Дзяржаўнай думы ад Кастрамской губерні, таварыш старшыні Ваенна-прамысловага камітэта);
• міністр асветы — кадэт, прафесар А. А. Мануйлаў (былы член Дзяржаўнага савета, былы рэктар Маскоўскага універсітэта);
• ваенны і часова марскі міністр — акцябрыст А. І. Гучкоў (член Дзяржаўнага савета, старшыня Ваенна-прамысловага камітэта);
• міністр земляробства — кадэт А. І. Шынгароў (член Дзяржаўнай думы ад Петраграда);
• міністр фінансаў — буйны прадпрымальнік М. І. Цярэшчанка;
• обер-пракурор Свяцейшага Сінода — цэнтрыст У. М. Львоў (член Дзяржаўнай думы ад Самарскай губерні);
• дзяржаўны кантралёр — акцябрыст І. В. Годнеў (член Дзяржаўнай думы ад Казанскай губерні).

Ліпеньскі крызіс. Сыход бальшавікоў у падполле. Другі кааліцыйны ўрад

Другі кааліцыйны Часовы ўрад Расіі (1917). Злева направа (сядзяць): І. М. Яфрэмаў, А. В. Пешахонаў, В. М. Чарноў, М. В. Някрасаў, А. Ф. Керанскі, М. Д. Аўксенцьеў, А. М. Нікіцін, С. Ф. Ольдэнбург, Ф. Ф. Какошкін. Злева направа (стаяць): А. С. Зарудны, М. І. Скобелеў, С. М. Пракаповіч, Б. В. Савінкаў, А. У. Карташоў, П. П. Юрэньеў

У састаў другога кааліцыйнага ўрада увайшлі:

• Міністр-старшыня і ваенны і марскі міністр — А. Ф. Керанскі (эсэр)
• намеснік міністра-старшыні і міністр фінансаў — М. В. Някрасаў (радыкальны дэмакрат);
• міністр унутраных спраў — М. Д. Аўксенцьеў (эсэр);
• міністр замежных спраў — М. І. Цярэшчанка (беспартыйны);
• міністр юстыцыі — А. С. Зарудны (трудавік);
• міністр народнай асветы — С. Ф. Ольдэнбург (кадэт);
• міністр гандлю і прамысловасці — С. М. Пракаповіч (беспартыйны);
• міністр земляробства — В. М. Чарноў (эсэр);
• міністр пошт і тэлеграфаў — А. М. Нікіцін (меншавік);
• міністр працы — М. І. Скобелеў (меншавік);
• міністр харчу — А. В. Пешахонаў (народны сацыяліст);
• міністр дзяржаўнага догляду — І. М. Яфрэмаў (радыкальны дэмакрат);
• міністр шляхоў зносін — П. П. Юрэнеў (кадэт);
• обер-пракурор Найсвяцейшага Сінода — А. У. Карташоў (кадэт);
• дзяржаўны кантралёр — Ф. Ф. Какошкін (кадэт).

Дырэкторыя. Дэмакратычная нарада. Трэці кааліцыйны ўрад. Прадпарламент

Склад трэцяга кааліцыйнага ўрада

Прэзідыум усерасійскай дэмакратычнай нарады (Петраград, Аляксандраўскі тэатр, 14-22 верасня 1917 года па стараму стылю)

25 верасня (8 кастрычніка) Керанскі стварае трэці кааліцыйны ўрад, у які ўвайшлі:

• Міністр-старшыня і Вярхоўны галоўнакамандуючы — эсэр А. Ф. Керанскі;
• намеснік Міністра-старшыні і міністр гандлю і прамысловасці — кадэт А. І. Канавалаў;
• міністр унутраных спраў і міністр пошт і тэлеграфаў — меншавік А. М. Нікіцін;
• міністр замежных спраў — М. І. Цярэшчанка;
• ваенны міністр — А. І. Вярхоўскі;
• марскі міністр — Д. М. Вердзярэўскі;
• міністр фінансаў — М. У. Бернацкі;
• міністр юстыцыі — меншавік П. М. Малянтовіч;
• міністр шляхоў зносін — А. В. Лівяроўскі;
• міністр народнай асветы — С. С. Салазкін;
• міністр земляробства — эсэр С. Л. Маслаў;
• міністр працы — меншавік К. А. Гвоздзеў;
• міністр харчу — С. М. Пракаповіч;
• міністр дзяржаўнага дагляду — кадэт М. М. Кішкін;
• обер-пракурор Найсвяцейшага Сінода — кадэт А. У. Карташоў;
• дзяржаўны кантралёр — кадэт С. А. Смірноў;
• старшыня эканамічнай парады — С. М. Трацякоў.

Звяржэнне Часовага ўрада

Зварот ВРК да працоўных

26 кастрычніка (8 лістапада) 1917 года ў 2 гадзіны 10 хвілін Часовы ўрад быў арыштаваны.

17 кастрычніка (30 лістапада) 1917 года Часовы ўрад звярнуўся да народу цераз кадэцкую газету «Наша речь» з апошнімі словамі:

«Кастрычніцкі мяцеж... працу Часовага ўрада абарваў за некалькі дзён да ўсенародных і свабодных выбараў у Устаноўчы сход... Змучаныя трохгадовай вайной, салдацкая і рабочая масы, спакушаныя прывабнымі лозунгамі „неадкладнага міру, хлеба і зямлі“, справядлівымі па сутнасці, але няздзейсным неадкладна, узялі ў рукі зброю, арыштавалі Часовы ўрад, сталі захопліваць найважнейшыя дзяржаўныя ўстановы, знішчаць грамадзянскія свабоды і пагражаць жыццю і бяспецы грамадзян, безабаронных перад абліччам распачатай анархіі... Баючыся, што гвалт не спыніцца і перад тым, каб падняць руку нават і на Устаноўчы Сход, калі яно не будзе тварыць іх волю, Часовы ўрад заклікае ўсіх грамадзян арміі і тылу да аднадушнай абароны Устаноўчага сходу для забеспячэння яму магчымасці ўладна і цвёрда выказаць народную волю...»

Лёс членаў Часовага ўрада

З сямнаццаці членаў апошняга Часовага ўрада восем эмігрыравалі ў 1918—1920 гадах. Усе яны памёрлі сваёй смерцю, за выключэннем С. М. Траццякова (завербаваны АДПУ у 1929, у 1942 арыштаваны гестапа як савецкі агент і ў 1944 расстраляны ў нямецкім канцлагеры). Ваенна-марскі міністр адмірал Д. М. Вердзярэўскі ў маі 1945 года з'явіўся ў савецкае пасольства ў Францыі, паспеў атрымаць савецкі пашпарт. Памёр у 1947 годзе ва ўзросце 73 гадоў.

С. М. Пракаповіч быў выслан у 1922 годзе. Ён таксама памёр сваёй смерцю.

З пакінутых у СССР чацвёра былі расстраляныя падчас Вялікага тэрору 1938—1940 гадах: А. М. Нікіцін, А. І. Вярхоўскі, П. М. Малянтовіч, С. Л. Маслаў. Яшчэ чацвёра памерлі сваёй смерцю: А. В. Лівяроўскі (1867—1951; двойчы арыштоўваўся ў 1933—1934 гг., але затым вызваляўся), С. С. Салазкін (1862—1932), К. А. Гвоздзеў (1882—1956; у 1931—1949 амаль бесперапынна ў турме, затым да 30 красавіка 1956 года ў спасылцы, вызвалены за два месяцы да смерці) і М. М. Кішкін (1864—1930; неаднаразова арыштоўваўся).

З папярэдніх складаў Часовага ўрада ў савецкі час трое былі расстраляныя:

• М. В. Някрасаў,
• М. І. Скобелеў,
• Д. І. Шахаўскі;

Ф. Ф. Какошкін і А. І. Шынгароў былі забітыя ў турэмным шпіталі; У. М. Львоў памёр у турме.

Зноскі

1. GeoNames — 2005. Праверана 6 красавіка 2015.

   <a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q830106'></a>
2. Революция 1917 года в России
3. Додонов Б. Ф. Предисловие // Журналы заседаний Временного правительства: Март—октябрь 1917 года / Отв. ред. тома Б. Ф. Додонов. — М.: «Российская политическая энциклопедия», 2001. — Т. 1. — С. 7. — ISBN 5-8243-0214-6.
4. О. И. Чистяков. Глава 20. Крушение царизма (февраль—октябрь 1917 г.) // История отечественного государства и права / Под ред. О. И. Чистякова. — 4-е изд. — М.: «Юристъ», 2006. — Т. 1. — 440 с. — ISBN 5-7975-0812-5.
5. С. Куртуа, Н. Верт, Ж.-Л. Панне, А. Пачковски, К. Бартошек, Ж.-Л. Марголен, при участии Р. Коффер, П. Ригуло, П. Фонтен, И. Сантамария, С. Булук, «Чёрная книга коммунизма: преступления, террор, репрессии», Три Века Истории, М., 1999, пер. под рук. Е. Л. Храмова. Часть 1. «Государство против своего народа». Глава 1. Парадоксы Октября (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 жніўня 2021. Праверана 16 лістапада 2017.
6. БЕГИШЕВА Н. Ж. К вопросу о периодизации переходного государства в период Февральской революции 1917 года // ВЕКТОР НАУКИ ТОЛЬЯТТИНСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА, № 52/2009
7. Член кадэцкай партыі В. А. Маклакоў быў прызначаны на пасаду міністра па справах Фінляндыі, аднак неўзабаве ўрад адмовілася ад стварэння гэтай пасады, і Маклакоў ў канчатковы склад урада не ўвайшоў.

Літаратура

Навуковыя даследаванні

• Васюков В. С. Внешняя политика Временного правительства. — М.: Мысль, 1966.
• Мельгунов С. П. Как большевики захватили власть.// Как большевики захватили власть. «Золотой немецкий ключ» к большевистской революции / С. П. Мельгунов; предисловие Ю. Н. Емельянова. — М.: Айрис-пресс, 2007. — 640 с.+вклейка 16 с. — (Белая Россия). — ISBN 978-5-8112-2904-8

Мемуары і дакументы

• Журналы заседаний Временного правительства, март — окт. 1917 г.: В 4 т. / Сост. Е. Д. Гринько, О. В. Лавинская. — Т. 1: Март — апр. 1917 г. / Отв. ред. и авт. предисл. Б. Ф. Додонов. — М.: Росспэн, 2001. — 447 с. — ISBN 5-8243-0203-0
• Журналы заседаний Временного правительства: март — окт. 1917 г.: В 4 т. / Сост. Е. Д. Гринько, О. В. Лавинская. Т. 2: Май — июнь 1917 гг. / Ред. Б. Ф. Додонов. — М.: Росспэн, 2002. — 511 с. — ISBN 5-8243-0227-8
• Журналы заседаний Временного правительства, март — октябрь 1917 года: в 4 т. Т. 3: Июль — август 1917 года / сост. Е. Д. Гринько; отв. ред. тома Б. Ф. Додонов. — М.: Росспэн, 2004. — 413 с. — ISBN 5-8243-0203-0 (в пер.), ISBN 5-8243-0516-1
• Журналы заседаний Временного правительства. Март — октябрь 1917 года: в 4 т. Т. 4: Сентябрь — октябрь 1917 года / сост. Е. Д. Гринько; отв. ред. Б. Ф. Додонов. — М.: Росспэн, 2004. — 510 с. — ISBN 5-8243-0554-4
• Суханов Н. Н. Записки о революции Архівавана 16 верасня 2010.

Спасылкі

• Документы об отречении императора Николая II и образовании Временного правительства. 2-3 марта 1917 г.
• Сайт посвящённый Андрею Ивановичу Шингарёву.
• Константин Михайлович Оберучев. «Советы и Советская власть в России. Что сделало Временное Правительство для введения демократического управления на местах?»