Tramwaje w Łodzi

Tramwaje w Łodzi – system transportu tramwajowego w aglomeracji łódzkiej uruchomiony 23 grudnia 1898^[1].

Tramwaje w Łodzi

tramwaj
Łódzkie tramwaje na pętli Chocianowice-IKEA
Państwo	Polska
Województwo	łódzkie
Lokalizacja	aglomeracja łódzka
Organizator	Urząd Miasta Łodzi Zarząd Dróg i Transportu
Operator	MPK-Łódź
Liczba linii	19 miejskich 3 podmiejskie
Lata funkcjonowania	od 1898
Infrastruktura
Sieć tramwajowa Łodzi (wersja interaktywna) Legenda: trasy istniejące, trasy zlikwidowane
Długość sieci	124,1 km[potrzebny przypis]
Rozstaw szyn	1000 mm
Napięcie zasilania	600 V DC
Liczba zajezdni	2
Strona internetowa

Łódź była pierwszym miastem na terenie zaboru rosyjskiego i dziesiątym na obszarze Cesarstwa Rosyjskiego w którym uruchomiono elektryczną komunikację tramwajową. W Łodzi nigdy nie było tramwajów konnych, chociaż istniały plany stworzenia opartego na nich transportu publicznego.

Początkowo istniały dwie, dość krótkie linie tramwajowe obsługujące Śródmieście, w lutym 1899 były już cztery, zgodnie z koncesją. W 1901 (17 i 19 stycznia) ruszyły pierwsze podmiejskie linie tramwajowe^[2] – do Pabianic i Zgierza. Obie te inicjatywy były efektem działania prywatnych spółek, w których dominowali łódzcy fabrykanci niemieckiego pochodzenia z Juliuszem Kunitzerem na czele.

W latach 1910–1931 tramwajowe linie podmiejskie połączyły większość ważniejszych miejscowości podłódzkich tworząc największą tego rodzaju sieć w Polsce, która przetrwała bez zmian aż do końca lat 70. XX, wieku kiedy zlikwidowano ruch na odcinku Rzgów – Tuszyn. W pierwszej połowie lat 90. XX w. zlikwidowano większość z nich, a obecnie Łódź posiada 3 linie tramwajowe prowadzące do innych miast (linia nr 41 do Pabianic, linia nr 43 do Konstantynowa Łódzkiego i linia nr 45 do Zgierza).

Po II wojnie światowej sieci podmiejska i miejska zostały upaństwowione i przekazane Miejskiemu Przedsiębiorstwu Komunikacyjnemu w Łodzi (MPK), które wraz z rozbudową Łodzi powiększyło znacznie liczbę i długość linii miejskich, pozostawiając sieć podmiejską praktycznie bez zmian. Obecnie w Łodzi funkcjonuje 19 linii miejskich i 3 linie podmiejskie (regionalne) do Pabianic przez Ksawerów, do Konstantynowa Łódzkiego oraz do Zgierza.

Łódzka i podłódzka sieć tramwajowa cechuje się wąskim rozstawem torów (1000 mm). Największym projektem tramwajowym w aglomeracji łódzkiej był Łódzki Tramwaj Regionalny, projekt szybkiego tramwaju, obejmujący między innymi wymianę torowisk na trasie ówczesnej linii nr 11 (Pabianice – Łódź – Zgierz), budowę wzbudzanej sygnalizacji, nowych przystanków i zakup 10 niskopodłogowych tramwajów Pesa 122N. Łódzki Tramwaj Regionalny został jednak wykonany tylko między Helenówkiem a Chocianowicami – nowe tramwaje nie kursowały do Pabianic. Wyremontowaną trasę do Zgierza otwarto dopiero w grudniu 2021 roku^[3]. 28 stycznia 2011 zamknięto zajezdnię Dąbrowskiego (istniała od 1928 r., w 2012 r. jej numer 2 przejęła zajezdnia Chocianowice)^[4]. 1 października 2013 rozpoczęto przebudowę trasy W-Z, która zakończyła się 31 października 2015 roku. Trasa linii 10 (Retkinia-Widzew Augustów) została gruntownie przebudowana, wybudowano torowisko wzdłuż ul. Rokicińskiej, al. Hetmańskiej, ul. Kazimierza Odnowiciela, al. Ofiar Terroryzmu 11 Września do krańcówki Olechów. MPK na linię 10 zakupiło 22 nowe 100% niskopodłogowe tramwaje Pesa Swing. W latach 2017–2020 do Łodzi sprowadzano wagony NF6D z Niemiec. 1 kwietnia 2023 r. przywrócono po 22 latach linię 19^[5][6]. 1 lipca 2023 r. przywrócono tramwaj linii 41 do Pabianic^[7], a 1 lipca 2024 do Konstantynowa Łódzkiego .

Historia

Początki łódzkich tramwajów

Tramwaj w Łodzi na ulicy Piotrkowskiej (1900)

Akcja konsorcjum Kolej Elektryczna Łódzka Sp.A. z 1901

Łódź w latach 90. XIX wieku liczyła już ponad 300 tysięcy mieszkańców. W tym ogromnym przemysłowym mieście brakowało szerokich przelotowych ulic i obwodnic. Cały ruch osobowy i towarowy skupiał się więc w śródmieściu, zwłaszcza na ulicy Piotrkowskiej. Po łódzkich ulicach krążyło wtedy tysiące dorożek, powozów i bryczek oraz rozmaitych wozów z towarami, nic więc dziwnego, że zarówno władze miasta, jak i miejscowi przemysłowcy nosili się z zamiarem odciążenia ruchu kołowego w centrum przez budowę kolei obwodowej albo linii tramwajowych.

W 1883 władze miasta podjęły postanowienie o uruchomieniu w Łodzi tramwaju konnego^[8]. Opracowano projekt jego budowy i eksploatacji, a trzy lata później ogłoszono przetarg, który, pomimo rozstrzygnięcia, nie doprowadził do realizacji budowy^[9]. W 1893 zrezygnowano z konnych tramwajów ze względów higienicznych. Tramwaje takie wymagałyby bowiem budowy w centrum Łodzi wielkich stajni, co pogorszyłoby warunki sanitarne w mieście. Ostatecznie zdecydowano się na czystsze i szybsze tramwaje elektryczne. W 1895 magistrat przedstawił władzom carskim nowy projekt: tramwaje miały przewozić za dnia pasażerów, a w nocy towary do fabryk. 13 lutego 1897 władze miasta zawarły na 35 lat kontrakt na budowę i eksploatację sieci tramwajowej z Konsorcjum Kolei Elektrycznej Łódzkiej (KEŁ), które stworzyli czołowi przemysłowcy łódzcy: Juliusz Kunitzer, Zenon Anstadt, Alfred Biedermann, Emil Geyer, Juliusz Heinzel oraz Henryk Grohman. Zgodnie z umową konsorcjum miało uruchomić linie tramwajowe: od Placu Kościelnego do Górnego Rynku, od cmentarzy przy ulicy Ogrodowej i od Parku Helenów do Nowego Rynku oraz od Piotrkowskiej do Dworca Fabrycznego^[10]. Decyzja o udzieleniu im zgody na budowę zapadła na najwyższym szczeblu, w Sankt Petersburgu, podpisał ją car Mikołaj II Romanow. Techniczną stronę uruchomienia linii oraz własnej elektrowni, dostarczenie sprzętu i taboru powierzono niemieckiemu koncernowi elektrotechnicznemu AEG, który rozpoczął budowę latem 1897, pod kierownictwem inżyniera Józefa Witkowskiego^[11][12], który sporządził także plan łódzkiej sieci tramwajowej^[13].

Eksploatacja sieci rozpoczęła się 11 grudnia 1898, a pierwsze łódzkie tramwaje elektryczne wyjechały na swe trasy w piątek 23 grudnia 1898^[14]. Łódź otrzymała wówczas najnowocześniejszy na tamte czasy środek transportu, wyprzedzając pod tym względem nawet Warszawę, w której jeszcze przez 10 lat kursowały tramwaje konne. Były to pierwsze tramwaje elektryczne w całym zaborze rosyjskim. Uruchomiono początkowo tylko dwie niezbyt długie linie tramwajowe: Plac Kościelny – Górny Rynek (obecnie Plac Reymonta) oraz Park Helenów – Piotrkowska, Restauracja Paradyż (okolice współczesnego Centralu). Do lutego 1899 uruchomiono 2 pozostałe linie, zgodnie z koncesją.

Eksperyment z tramwajami elektrycznymi w Łodzi powiódł się lepiej, niż się spodziewano. Szybko spłacono koszty budowy linii, przedsięwzięcie przyniosło spore zyski akcjonariuszom, ruch kołowy w centrum Łodzi wyraźnie zmalał, ludność zaś, mimo wcześniejszych poważnych obaw, dosyć szybko przyzwyczaiła się do tramwajów „co bez konia chodzą”. Porządku na ulicach strzegła carska policja, która regulowała ruch pojazdów. Pomimo podjętych środków ostrożności w marcu 1899 doszło do trzech wypadków śmiertelnych^[15]. Tylko niektórzy dorożkarze, zwalczając nową, niebezpieczną konkurencję, złośliwie blokowali tory albo zajeżdżali drogę tramwajom.

Od 15 kwietnia 1945 linie tramwajowe należące do spółki Łódzka Kolej Elektryczna znajdowały się pod przymusowym zarządem państwowym sprawowanym przez Ministerstwo Komunikacji^[16].

Po II wojnie światowej spółkę tramwajową znacjonalizowano i połączono z tramwajami podmiejskimi.

Tramwaje podmiejskie w aglomeracji łódzkiej

Otwarcie linii Ruda Pabianicka – Rzgów – Tuszyn (18 kwietnia 1916)

Szybko postanowiono rozbudować linie tramwajowe w kierunku powiązanych z łódzkim przemysłem sąsiednich mniejszych miejscowości. Pomysł ten pojawił się niemal z chwilą uruchomienia pierwszego łódzkiego tramwaju.

Starania o tę nową, dochodową koncesję rozpoczęło jednocześnie kilka grup przedsiębiorców. Także tym razem zwyciężyła grupa kierowana przez Juliusza Kunitzera. Ten niezwykle obrotny, ale i bezwzględny fabrykant łódzki przeszedł do historii jako wzór „lodzermenscha”. Zginął z rąk robotnika w czasie Rewolucji 1905 r. Wśród koncesjonariuszy podmiejskiej kolejki dojazdowej są te same nazwiska, co w Konsorcjum Kolei Elektrycznej Łódzkiej, członków najznaczniejszych łódzkich klanów fabrykanckich niemieckiego pochodzenia: Scheiblera, Heinzla, Grohmana, Geyera i Anstadta. Warunki koncesji podpisał car Mikołaj II 6 stycznia 1899. Oficjalna nazwa Konsorcjum brzmiała: Łódzko-Zgierskie i Łódzko-Pabianickie Elektryczne Wąskotorowe Koleje Podjazdowe.

Łódzkie tramwaje podmiejskie nazywano „kolejką podjazdową” (rusycyzm), popularnie mówiono „dojazdowa” i traktowano jako coś pośredniego między komunikacją miejską a prawdziwą koleją. Budowniczym tych linii i tym razem był niemiecki koncern AEG, a dokładnie jego petersburski oddział. Prace budowlane ruszyły we wrześniu 1899. Jako pierwszą ukończono i otwarto 17 stycznia 1901 linię pabianicką o długości 15 km (obecnie funkcjonuje pod numerem 41). Dwa dni później – 19 stycznia 1901 ruszyły pierwsze tramwaje do Zgierza (po II wojnie światowej otrzymały numer 45), o długości 9,5 km.

W 1908 dawne Konsorcjum przekształciło się w spółkę akcyjną pod nazwą Towarzystwo Łódzkich Wąskotorowych Elektrycznych Kolei Dojazdowych (ŁWEKD), które 14 lipca 1908 otrzymało nową koncesję na 48 lat. Wśród akcjonariuszy po tragicznej śmierci Kunitzera dominującą pozycję zdobyła rodzina Scheiblerów, posiadająca prawie 40% akcji spółki. Głównym celem statutowym Towarzystwa, oprócz eksploatacji już istniejących linii tramwajowych do Zgierza i Pabianic, była budowa nowych.

Pozostałości dawnego torowiska tramwajowego, pl. T. Kościuszki w Aleksandrowie Łódzkim

Trzecia oddana do użytku linia połączyła Łódź z Aleksandrowem (likwidacja w 1991). Linia ta była uruchamiana w dwóch etapach. Trudności wynikły z powodu skrzyżowania linii tramwajowej z torem Kolei Kaliskiej na Żabieńcu. 9 lutego 1910 problem rozwiązano, uruchamiając tymczasowy ruch wahadłowy. Cała trasa stała się przejezdna 25 lutego 1910. Kolejne uruchamiane linie prowadziły do Rudy Pabianickiej (1910), Konstantynowa (1911), Tuszyna (16 kwietnia 1916; likwidacja w 1978) i Rzgowa (likwidacja w 1993) z przedłużeniem do Kruszowa (1916/1917), Ozorkowa (1922) i Lutomierska (1929/1931). Na tych ostatnich przez jakiś czas nie było trakcji elektrycznej, jeździły więc tramwaje parowe.

Jeszcze przed I wojną światową planowano połączenie liniami tramwajowymi z Łodzią Brzezin, Koluszek, Łasku (przedłużenie linii „pabianickiej”), Zduńskiej Woli i Piotrkowa Trybunalskiego (przedłużenie linii „tuszyńskiej”). Szerokość torów była identyczna, jak w przypadku łódzkich tramwajów miejskich i wynosiła 1000 mm, czyli znacznie mniej niż kolejowych. Część z tych linii podmiejskich działa do dziś.

W latach 1975–1998 łódzkie tramwaje wyjeżdżały poza granice ówczesnego województwa łódzkiego – linia 43 do Lutomierska w byłym województwie sieradzkim oraz linia 42 do Tuszyna (do likwidacji w 1978 roku) w byłym województwie piotrkowskim.

Tramwaj Pesa 122N na linii 11

Przełom XX i XXI wieku

Od 1993 do 2012 roku komunikacja tramwajowa na obszarze aglomeracji łódzkiej obsługiwana była przez trzy spółki powstałe na skutek podziału dawnego MPK-Łódź: Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne – Łódź, Międzygminną Komunikację Tramwajową oraz Tramwaje Podmiejskie.

Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne – Łódź (MPK-Łódź) zachowało wagony Konstal 805Na. Część z nich zmodernizowano. Zakupiono również fabrycznie nowe tramwaje: 15 wagonów typu Cityrunner, 10 wagonów typu Pesa 122N i 22 wagony typu Pesa Swing. Międzygminna Komunikacja Tramwajowa (MKT) otrzymała zajezdnię Helenówek wraz z wagonami typu Konstal 803N. Część z nich została zmodernizowana. Później sprowadzono z Zachodu używane wagony typu Düwag GT6, Lohner GT6, Düwag GT8, Düwag GT8N, Düwag GT8ZR i Düwag M6S. Tramwaje Podmiejskie (TP) dostały zajezdnię Brus z wagonami typu Konstal 803N oraz Düwag GT6 sprowadzonymi z Bielefeld. Do likwidacji spółki udało się utrzymać tylko 2 wagony z Bielefeld. W 2010 roku odkupiono od MZK Grudziądz 6 wagonów Düwag GT6, które w Grudziądzu zostały zastąpione Düwagami GT8.

Od 7 lipca 2007 do 1 lipca 2008 trwał I etap budowy Łódzkiego Tramwaju Regionalnego. Przy okazji prac nad Łódzkim Tramwajem Regionalnym odnaleziono przy ul. Piotrkowskiej fragment najstarszej łódzkiej szyny tramwajowej, pochodzącej z 1897 roku. Szyna o profilu Vignoles’a zawiera odlany napis: „Stahl Industrie Bochum 1897” (została odlana w hucie w niemieckim mieście Bochum). Szyna trafiła do Muzeum Komunikacji Miejskiej przy ul. Wierzbowej^[17].

Od 1 kwietnia 2012 roku wszystkie linie są obsługiwane przez MPK-Łódź, część wagonów MKT i TP produkcji zachodniej przejęło MPK. W sierpniu 2012 MPK-Łódź odkupiło od MKT 10 kolejnych Düwagów, z których 5 wagonów ma zostać skierowanych na linie, a 5 przeznaczonych na części zamienne^[18]. Wagony Konstal 803N oraz pozostała część Düwagów zostaną zezłomowane. Część Konstali 803N ma zostać zachowana w muzeum jako pojazdy zabytkowe.

Tramwaj Duwag GT6 na linii 43. Plac Wolności. Kierunek Konstantynów. Wycofany z eksploatacji

Konstal 803N. Wycofany z eksploatacji w 2012 roku

Przejazd ul. Nowomiejską (film, 2019)

Przystanek tramwajowy na al. Wyszyńskiego

Tabor tramwajowy eksploatowany w momencie likwidacji MKT i TP

Tabor tramwajowy MPK-Łódź wiosną 2012 r.
Model/modernizacja	Od roku		Liczba
Konstal 805Na (oryginalny)	1977		276
Konstal 805NaND	2004		124
Konstal 805N Enika	2005/2011		8
Konstal 805N Elin, Konstal 805N-ML	1997		20
Bombardier Cityrunner	2002		15
Pesa 122N	2008		10
Łącznie			453
Udział wagonów niskopodłogowych			5,5%

Tabor tramwajowy MKT i TP wiosną 2012 r.
Typ tramwaju	Od roku		Przewoźnicy	Liczba
Konstal 803N, wcześniej Konstal 102NaW	1973		MKT TP	7 8
Düwag GT8	2006/2009		MKT	6
Düwag GT8N	2007		MKT	10
Düwag GT8ZR	2009		MKT	5
Düwag GT6	1990/2010 (TP) 2008/2009 (MKT)		MKT TP	4 8
Lohner GT6	2009		MKT	1
Düwag M6S	2011		MKT	6
Łącznie				55
Udział wagonów niskowejściowych				18,2%

Łódzkie tramwaje obecnie

Dworzec Tramwajowy Centrum, przystanek przesiadkowy otwarty w 2015 roku jako część trasy W-Z

Po II wojnie światowej obie łódzkie spółki tramwajowe (miejska i podmiejska) zostały upaństwowione i połączone. Sieć linii została przez lata rozbudowana, a tabor znacznie unowocześniony. Obecnie zarządza nimi Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne – Łódź Sp. z o.o., powstałe w 1992 roku. Wszystkie udziały w kapitale zakładowym tej spółki objęła Gmina Łódź. Tramwaje w Łodzi jeżdżą z powodzeniem do dziś, należąc do najpopularniejszych środków transportu publicznego. W chwili obecnej w Łodzi funkcjonuje 19 linii miejskich oraz 3 podmiejskie. Niesprecyzowane są plany dla linii do Lutomierska i Ozorkowa. Obecnie do Zgierza kursuje linia tramwajowa nr 45, do Pabianic kursują tramwaje linii 41, a do Konstantynowa Łódzkiego tramwaje linii 43. Linię nr 10 od 2002 do 2011 roku obsługiwały nowoczesne wagony typu Cityrunner. W 2011 roku przeniesione zostały na linię 16A, ze względu na zły stan torowiska na trasie linii 10. Od 2012 roku Cityrunnery jeżdżą na różnych liniach, m.in. 15, 19 i 45. Od 2008 do 2023 roku Cityrunnery oraz klimatyzowane tramwaje Pesa Tramicus^{[potrzebny przypis]} kursowały na linii 11.

31 października 2015 po dwuletniej przebudowie otwarto wyremontowaną linię W-Z, w ramach tej inwestycji linia została wydłużona do Olechowa^[19]. Trasa liczy 17,3 km (4,1 km nowego torowiska i 13,2 km wyremontowanego), powstało na niej 7 węzłów przesiadkowych oraz 18 wind^[20]. Na liniach nr 10A i 10B kursują niskopodłogowe tramwaje Pesa Swing zakupione specjalnie w tym celu^[21].

W listopadzie 2015 r. zakończyła się budowa planowanej jeszcze w czasach PRL trasy od krańcówki Widzew Augustów na osiedle Olechów z nową pętlą przy fabryce Della. W grudniu 2016 r. oddano do użytku węzeł przy Dworcu Fabrycznym i tramwaje pojechały ul. Składową do ulic Tramwajowej i Narutowicza, oraz powróciły na ulicę POW pomiędzy ulicami Składową a Narutowicza.

1 marca 2023 po raz pierwszy na tory w ruchu liniowym wyjechał pięcioczłonowy Moderus Gamma LF 06 AC (#2399), pierwszy z trzydziestu zamówionych przez Łódź. Debiutował na linii nr 9 (brygada 7)^[22].

Przewoźnicy

Usługi przewozowe na liniach tramwajowych w Łodzi świadczy Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne – Łódź na podstawie umowy powierzenia.

Przyszłość

Multimodalny dworzec Łódź Fabryczna w budowie w 2016 roku, wraz z nowym odcinkiem linii tramwajowej w ulicy Składowej i Węglowej i węzłem przesiadkowym

W najbliższych latach mają się rozpocząć budowy linii w ul. Węglowej pomiędzy ulicami Tramwajową a Kopcińskiego, oraz ulic Paderewskiego i Broniewskiego pomiędzy ulicami Rzgowską a Niższą. Czas rozpoczęcia prac kilkakrotnie przekładano, lecz prawdopodobnie zakończą się do 2027r.

W dalszych planach znajdują się (stan z 2022r.)^[23]:

• budowa linii wzdłuż ul. Rzgowskiej do Szpitala Centrum Zdrowia Matki Polki – trwają prace projektowe
• krótki odcinek pomiędzy Al. Włókniarzy a powstającym przystankiem kolejowym Łódź-Koziny – odbyły się konsultacje społeczne
• budowa linii wzdłuż ul. Pomorskiej do Centrum Kliniczno-Dydaktycznego.
• połączenie Retkini ze Zdrowiem wzdłuż ul. Retkińskiej i Krzemienieckiej
• budowa linii na Marysin wzdłuż ul. Marysińskiej
• powrócono do koncepcji odbudowy połączenia trasy w ul. Piotrkowskiej z trasą w al. Politechniki poprzez ul. Wróblewskiego, ul. Wólczańską i ul. Czerwoną
• powrócono do koncepcji budowy połączenia trasy w ul. Wojska Polskiego i Strykowskiej z trasą w ul. Kopcińskiego poprzez ul. Kopcińskiego i ul. Sporną

Postulowane w latach 2000–2022:

• połączenie Olechowa z Zarzewem wzdłuż ul. Przybyszewskiego
• przedłużenie linii w ul. Dąbrowskiego na Dąbrowę Przemysłową
• przedłużenie linii w ul. Węglowej poza ul. Kopcińskiego w kierunku Widzewa i połączenie jej z linią w ul. Piłsudskiego

• połączenie planowanej trasy w Al. Palki z Zajezdnią Telefoniczną łącznikiem w ul. Telefonicznej – nie jest jasne czy łącznik ten miałby służyć również do prowadzenia ruchu liniowego
• przedłużenie linii w ul. Wróblewskiego w kierunku Al. Włókniarzy
• budowa odnogi z ul. Rokicińskiej do dworca Łódź Widzew.
• budowa rezerwowej krańcówki tramwajowej na linii do Helenówka
• przedłużenie linii w ul. Warszawskiej na osiedle Rogi wzdłuż ulic Kryształowej i Łupkowej
• budowa linii w ul. Tymienieckiego pomiędzy ul. Piotrkowską a Kilińskiego obsługującej Księży Młyn^[24]

nie znalazły się w oficjalnych dokumentach dotyczących rozwoju sieci do 2040 r.^[23]

W planach jest^[kiedy?] zakup 30 nowych niskopodłogowych tramwajów które mają pojawić się w 2026 r.^[25]

Problemami komunikacji tramwajowej w Łodzi pozostają: niewielka prędkość pojazdów związana z brakiem priorytetu, brak wydzielonych torowisk powodujący blokowanie tramwajów przez samochody, niewielka częstotliwość kursowania w godzinach wieczornych i w weekendy, a także częste zatrzymania ruchu tramwajów. Grozi to dalszym odpływem pasażerów do samochodów.

Niepewny jest również los zawieszonych odcinków podmiejskich: Konstantynów Łódzki- Lutomiersk oraz Zgierz (Kurak) – Ozorków. Obecnie (wrzesień 2024) tramwaje nie kursują, stan infrastruktury nie pozwala na wznowienie ruchu, odbudowa linii przekracza możliwości zainteresowanych gmin (dotyczy to zwłaszcza Gminy Zgierz i miasta Konstantynów Łódzki). Próby finansowania linii lutomierskiej jako inwestycji komplementarnej do projektu Centralnego Portu Komunikacyjnego zakończyły się fiaskiem.

Tabor tramwajowy MPK-Łódź

W ciągu ponad 100 lat funkcjonowania łódzkich tramwajów można naliczyć aż 20 typów używanych wagonów, wszystkie one – wobec faktu, iż od początku kładziono w Łodzi tory o rozstawie szyn 1000 mm – przystosowane były do trakcji wąskotorowej. Część pojazdów obsługiwała także linie podmiejskie.

Tabor eksploatowany liniowo

Ilustracja	Typ tramwaju	Liczba wagonów[26]	Rok produkcji	Rok modernizacji	Początek eksploatacji	Właściwości	Zajezdnia	Uwagi:
	Moderus Gamma LF 06 AC	30	2022–2023		2023		Chocianowice	Pierwszy pojazd został dostarczony w grudniu 2022 r.[27] Tramwaje kursować będą na liniach tramwajowych, które obecnie są w trakcie przebudowy w ramach dużego projektu Tramwaj dla Łodzi[28]. 1 marca pierwsze dwa wyjechały na miasto[29].
	Pesa 122NaL Swing	12	2018		2018		Telefoniczna	22 jednostki obsługują linie 10A i 10B od 2015 r, ponadto dostarczone zostały wszystkie wagony z zamówionych dla linii 14[30][31][32].
		22	2015		2015
	Pesa 122N Tramicus	10	2008	2023-teraz[kiedy?]	2008		Chocianowice	W latach 2008–2023 wagony były przypisane do zajezdni Telefoniczna[33]. W 2023 roku jeden wagon został zmodernizowany[34].
	Bombardier Cityrunner	15	2001–2002	2015-teraz[kiedy?]	2002		Telefoniczna	15 Cityrunnerów jest w ruchu. Planowana jest modernizacja Cityrunnerów, dziesięć wagonów jest[kiedy?] już zmodernizowanych.[potrzebny przypis] Tramwaje w czasie modernizacji zostały wyposażone w klimatyzację[35].
	Duewag NF6D	35	1992–1994	2020-teraz[kiedy?]	2017		Telefoniczna	12 kwietnia 2017 do ruchu trafił pierwszy zakupiony w celach testów pojazd. W listopadzie 2017 zapowiedziano zakup 32 sztuk tego typu tramwaju[36][37]. W marcu 2018 popisano umowę na dostarczenie 34 pojazdów[38].
	AEG GT6M-ZR	6 z 10[39]	1996-1998		2023		Chocianowice	Razem z M8CN obsługują linie 6 i 43[40][41].
	Düwag M8CN	18	1982–1983	2014–2019 2023	2014		Chocianowice	Modernizacja standardowego Düwag M8C przeprowadzana w latach 2014–2019 oraz w 2023 roku przeprowadzono modernizację 4 nowo zakupionych pojazdów
	Konstal 805N-ML Woltan	62	1977–1990	2012–2018	2012		Telefoniczna, Chocianowice	Modernizacja standardowego Konstal 805Na przeprowadzona w latach 2012–2019. Jeden skład jest przeznaczony do celów szkoleniowych.
	Konstal 805NaND	137	1977–1990	2004–2012	2004		Telefoniczna, Chocianowice	Modernizacja standardowego Konstal 805Na przeprowadzana w latach 2004–2012 oraz odświeżana wersja w 2020. Jeden skład jest przeznaczony do celów szkoleniowych.
	Konstal 805Na	6	1977–1990		1977		Telefoniczna, Chocianowice	6 wagonów jest obsługiwanych liniowo, natomiast kolejne 4 są przeznaczone do celów szkoleniowych.[potrzebny przypis]

Statystyki
Suma pojazdów	353
Udział wagonów niskopodłogowych we flocie	42%
Udział wagonów klimatyzowanych we flocie	25%

Tabor historyczny i zabytkowy

• Herbrand VNB-125 (1898–1929) 156+
• U-104 Pulman (1909–1960)
• Lilpop III (1939–1973)^[42]
• Konstal 2N (1950–1989)
• Konstal 5N (1957–1991)
• Konstal 803N – eksploatowany od 1973 do 2012 roku, skasowano wszystkie wagony. Pozostawiono TP 2 i MKT 37, obecnie KMST 2 i KMST 37.
• Düwag GT6 (1990–2021)
• Düwag GT8 (2009–2012)
• Düwag GT8 Typ Fryburg (2006–2012)
• Düwag GT8ZR (2009–2012)
• Düwag GT8N (2012–2023) – Jeden tramwaj pełni funkcje wagonu imprezowego i nie jest dostosowany do ruchu liniowego.

Ilustracja	Typ	Producent	Numer taborowy	Rok produkcji	Właściciel	Uwagi
	Herbrand VNB-125	Herbrand	11	1898	KMST	Oczekuje na remont[43]
	Herbrand GE-58	Herbrand	71	1898-1899	MPK	[44]
	Herbrand U107c	Herbrand	336	1911-1914	KMST	Oczekuje na remont[45]
	?	Les Ateliers Métallurgiques	371	1910	KMST	Określany jako "typ belgijski", oczekuje na remont[46]
	Sanok	Sanok	17	1929	Tomasz Adamkiewicz	[47]
	Lilpop II	Lilpop, Rau i Loewenstein	48	1929	MPK	[48]
	Lilpop III	Lilpop, Rau i Loewenstein	153	1939	MPK	Wagon w trakcie remontu (obecnie prace przerwane)[49]
	Lilpop III	Lilpop, Rau i Loewenstein	158	1939	MPK	[50]
	2N	Konstal	105	1950	KMST	Dawny wagon techniczny, oczekuje na remont[51]
	2N	Stocznia Północna	1234	1950	KMST	Dawny wagon szkoleniowy[52]
	2N	Stocznia Północna	108	1951	KMST	Pług lemieszowy, oczekuje na remont[53]
	2N	Konstal	101	1954	KMST	Pług wirnikowy[54]
	2N	Konstal	92031	1956	KMST	Pług wirnikowy[55]
	2ND	Konstal	588	1955	KMST	Oczekuje na remont[56]
	5N	Konstal	109	1959	KMST	Wagon do prac przy sieci trakcyjnej[57]
	5ND	FWŚ	702	1959	Tomasz Adamkiewicz	Oczekuje na remont[58]
	5N	Konstal	337	1961	MPK	[59]
	5ND	FWŚ	644	1960	MPK
	5N	Konstal	154	1961	Tomasz Adamkiewicz	[60]
	5N	Konstal	4092	1961	KMST	W trakcie remontu[61]
	5N	Konstal	103	1961	KMST	Dawny wagon techniczny[62]
	GT6	Düwag	1042	1957	KMST	Oczekuje na remont[63]
	GT6	Düwag	1075	1962	KMST	[64]
	GT6	Düwag	805	1963	KMST	[65]
	GT8N	Düwag	166	1962	MPK	Wagon imprezowy[66][67]
	GT8N	Düwag	1512	1964	KMST	[68]
	803N	Konstal	2	1973	KMST	[69]
	803N	Konstal	21	1974	KMST	Oczekuje na remont[70]
	803N mod	Konstal	37	1974	KMST	[71]
	805Na	Konstal	1447	1978/1995[72]	KMST	[73]
	805Na	Konstal	1830+1831	1988	KMST	Oczekują na remont[74]
	805Na	Konstal	2394	1978-1979	KMST	Oczekuje na remont[75]
	?	Societe GREGG d’Europe	38	192x	KMST	Platforma towarowa[76]
	?	Towarzystwo Akcyjne Budowy Transmisyj i Maszyn oraz Odlewów Żelaznych	50	1916	KMST	Wagon towarowy kryty, oczekuje na remont[77]
	?	Waggonfabrik Busch Hamburg-Bautzen / Kolej Elektryczna Łódzka	48	1900/1948	KMST	Wagon towarowy kryty, oczekuje na remont[78]
	?	Towarzystwo Akcyjne Budowy Transmisyj i Maszyn oraz Odlewów Żelaznych	?	1916	Tomasz Adamkiewicz	Wagon towarowy kryty, służy jako magazyn[79]

Tabor wycofany z eksploatacji

Altanki

Wagon 5ND nr 518 jako altanka w osadzie Talar

Wagon 5ND nr 633 jako altanka w okolicach wsi Dobieszków (obecnie nie istnieje)

Wiele wagonów po wycofaniu z eksploatacji zostało sprzedanych różnym osobom prywatnym (najczęściej pracownikom MPK) lub instytucjom. U nowych właścicieli wagony służyły m.in. jako domki letniskowe, czy magazyny. Kilkadziesiąt starych tramwajów wykorzystano również w ośrodku wypoczynkowym MPK w miejscowości Teofilów koło Spały^[80]. Niektóre z tych wagonów po latach zostały odkupione od dotychczasowych właścicieli w celu przywrócenia do ruchu jako pojazdy zabytkowe^[81][82].

Pomniki

Dwa z wycofanych wagonów wykorzystano również jako pomniki. Jeden z nich (2N nr 282) stoi w Konstantynowie Łódzkim na placu Kościuszki^[83], a drugi (805Na nr 3459) w Rzgowie przy ul. Łódzkiej, w miejscu gdzie przebiegała zlikwidowana obecnie trasa^[84].

Linie tramwajowe

Tramwajowa Linia Turystyczna

Tramwaj Konstal 5N+5ND na linii 43 na placu Wolności (2012)

Turystyczna linia tramwajowa, kursująca po Łodzi w sezonie wakacyjnym^[85].

W czerwcu 2003 KMST zaproponował MPK-Łódź Sp. z o.o. uruchomienie kursującej co niedzielę turystycznej linii tramwajowej, której obsługę mógłby stanowić tabor historyczny. Pomysł został pozytywnie zaopiniowany przez Zarząd Spółki i tak, 3 sierpnia 2003 uruchomiono tramwajową linię turystyczną „0”, obsługiwaną historycznym składem 5N (337) + 5ND (644) z lat 1960–1961. MPK-Łódź zajęło się wydrukiem biletów oraz przydzieliło motorniczego.

Zabytkowe wagony 5N przeszły remont bieżący, podczas którego otrzymały nową powłokę lakierniczą oraz wymagane przez przepisy ruchu drogowego hamulce szynowe, kierunkowskazy i światła odblaskowe. Ponadto wagonom zmieniono numery taborowe na takie, jakie posiadały one podczas liniowej eksploatacji. Na silnikowy 5N wrócił numer 337 (dotychczas 100), a na doczepce 5ND pojawił się numer 644 zamiast 504. Odtworzono także oryginalne napisy na burtach oraz we wnętrzu wagonu, np. „nie rozmawiaj z motorniczym”.

Po raz pierwszy od 1983 w łódzkich tramwajach pojawili się konduktorzy – wolontariusze KMST. Zadaniem konduktorów była nie tylko sprzedaż specjalnych biletów, ale także zamykanie drzwi oraz dbanie o porządek w wagonach. Od 2011 roku na linii obowiązuje taryfa Lokalnego Transportu Zbiorowego w Łodzi. Nie wycofano jednak konduktorów. Sprzedają oni standardowe bilety łódzkiej komunikacji miejskiej.

W 2012 roku zrezygnowano z tworzenia specjalnej turystycznej linii tramwajowej na rzecz obsługi zabytkowym składem 5N+5ND jednej z brygad linii 43 w niedziele i święta^[86]. W 2013 roku linia otrzymała nową nazwę Tramwajowa Linia Turystyczna^[87].

Tramwaje podmiejskie

Linia tramwajowa nr 41

Osobny artykuł: Tramwaje w Pabianicach.

Tramwaj linii 41 na pl. Niepodległości (1991)

Tramwaj linii nr 41 (linia pabianicka) od 2012 kursuje z pętli Plac Niepodległości w Łodzi przez Ksawerów do Pabianic. Do 1998 roku istniał jej wariant 41bis kursujący z Dużego Skrętu (Pabianice) do krańcówki przy Wiejskiej, reaktywowany 4 października 2004 jako linia P, zlikwidowana 30 grudnia 2006. W okresie od 4 lipca 2007 do 1 sierpnia 2010 linia P kursowała ponownie, tym razem na trasie z Chocianowic (zawracanie na terenie zajezdni tramwajowej) do krańcówki przy Wiejskiej^[88].

14 maja 2017 roku z powodu katastrofalnego stanu infrastruktury tramwajowej w Ksawerowie i Pabianicach linia 41 została skrócona do pętli Chocianowice-IKEA w Łodzi. Od Chocianowic do krańcówki Pabianice Dworzec PKP uruchomiono autobusową linię zastępczą Z41^[89]. W okresie sierpień – październik kursowanie linii zawieszono, jej rolę przejęła linia zastępcza Z41 kursująca pomiędzy pabianickim dworcem a przystankiem Łódź Dąbrowa. 1 listopada 2017 przywrócono kursowanie tramwaju po zakończeniu prac trakcyjnych^[90].

Od jesieni 2019 do marca 2020 roku linia tramwajowa została zawieszona na odcinku Pabianice (Wiejska) – Ksawerów (Cegielniana), a od marca 2020 zawieszono ruch do Ksawerowa. W lipcu 2023 roku wznowiono ruch tramwajów na całej trasie^[7].

Tramwaj linii 43 na pętli Północna (1991)

Linia tramwajowa nr 43

Osobny artykuł: Tramwaje w Konstantynowie Łódzkim.

Tramwaj linii nr 43 (linia konstantynowska) kursuje z tymczasowej pętli Legionów/Włókniarzy^[91] do Konstantynowa Łódzkiego. Do 2019 roku linia była wydłużona do Lutomierska i nazywana była linią konstantynowsko-lutomierską. Od 1956 do 2019 roku z przerwami kursowała z pętli przy ulicy Północnej w Łodzi. Do końca marca 2012 linia kursowała ze Stoków, a do kwietnia 2017 z pętli Telefoniczna, posiadała też wariant skrócony 43bis, kursujący na trasie Łódź Stoki – Konstantynów Łódzki oraz Łódź Stoki – Zdrowie. Zastąpiła ją linia 9, wydłużona do Konstantynowa ze Zdrowia (na dotychczasowej trasie linii 9 kursował jej skrócony wariant 9A). Od 2 kwietnia 2017 roku linia została podzielona na dwa warianty: 43A – do Konstantynowa i 43B do Lutomierska.

21 lutego 2017 z powodu podmycia torów ruch tramwajowy z Konstantynowa do Lutomierska został zawieszony^[92]. 9 października ruch wznowiony^[93]. Od dnia 3 marca 2019 linie 43A i 43B zostały zawieszone do odwołania z powodu złego stanu torowiska. MPK Łódź uruchomiło komunikację zastępczą 43A/B, która kursowała z Dworca Łódź Kaliska do Konstantynowa i Lutomierska^[94].

1 lipca 2024 roku, po zakończeniu remontu trwającego od jesieni 2022 roku, wznowiono kursowanie tramwajów linii 43 do Konstantynowa^[91]. Powrót linii 43 na pętlę Północna w Łodzi uzależniony jest od wyremontowania odcinka ulicy Legionów oraz samej pętli^[95]. Los odcinka Konstantynów – Lutomiersk nie jest pewny. Dotychczasowe działania zakończyły się fiaskiem^[96].

Od 2012 roku do 2018 roku w okresie letnim jedna z niedzielnych brygad linii 43 była obsługiwana zabytkowym składem wagonów Konstal 5N i 5ND (powstały w latach 1960–1961).

43bis było ostatnią linią w Łodzi, jakiej skrócony wariant oznaczano słowem bis.

Trasa linii 43 na odcinku od al. Włókniarzy do Konstantynowa przebiega wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 710. Do 2019 roku również wzdłuż tej drogi przebiegał nieistniejący odcinek linii do Lutomierska.

Tramwaj linii 45 na pętli Północna w latach 50. lub 60. XX wieku (fot. Ignacy Płażewski)

Linia tramwajowa nr 45

Osobny artykuł: Tramwaje w Zgierzu.

Tramwaj linii nr 45 (linia zgierska) kursuje z pętli przy ulicy Telefonicznej w Łodzi do Zgierza. W 2004 roku zlikwidowano linię 45, zastępując ją linią nr 11 na trasie Pabianice – Zgierz. Po zakończeniu budowy Łódzkiego Tramwaju Regionalnego do Zgierza skierowano linię 16 na trasie Kurczaki – Zgierz pl. Kilińskiego. 2 kwietnia 2017 roku przywrócono poprzednią numerację linii 16 na 45. 4 lutego 2018 w związku z katastrofalnym stanem infrastruktury MPK – Łódź zawiesiło kursowanie linii 45^[97].

Od 20 grudnia 2021 po zakończeniu remontu tramwaje linii 6 kursowały do Zgierza^[98]. 16 marca 2024 przywrócono kursowanie linii 45^[99].

Linia tramwajowa nr 46

Osobny artykuł: Tramwaje w Ozorkowie.

Tramwaj linii 46 na pl. Wolności w Łodzi (2010)

Tramwaj linii nr 46 (linia ozorkowska) kursował z pętli Stoki (dawniej z pętli: Zdrowie, Telefoniczna, Chocianowice-Ikea, Północna). Wszystkie tramwaje (oprócz kursujących z pętli Północna) dojeżdżały do pl. Wolności, a następnie podążały Nowomiejską, Zgierską, przez Zgierz do Ozorkowa. Była to najdłuższa, licząca około 30 km długości, linia tramwajowa w Polsce oraz jedna z najdłuższych linii tramwajowych na świecie (najdłuższą jest belgijska Kusttram).

Koncesja na wybudowanie i eksploatację linii tramwajowej z Łodzi do Ozorkowa przyznana została Łódzkim Wąskotorowym Elektrycznym Kolejom Dojazdowym w 1913. Do budowy trasy przystąpiono w 1920, a uroczystość uruchomienia nastąpiła 9 kwietnia 1922 (niedziela palmowa). Do kwietnia 1926 linia obsługiwana była trakcją parową. Od 1929 tabor dla linii stanowiły wozy zakupione w fabryce Lilpopa typu LRL. W latach siedemdziesiątych zastąpiono je tramwajami typu 2N i 5N, te zaś od 1989 pojazdami typów 102NaW oraz 803N.

18 stycznia 1986 linia 46 wydłużona została z centrum Ozorkowa od ulicy Wyszyńskiego, do nowo zbudowanej pętli przy ulicy Cegielnianej, po trasie zlikwidowanej na tym odcinku Kujawskiej Kolei Dojazdowej. Dalsze plany zakładały przedłużenie trasy do dworca kolejowego. Jednak zmiany polityczno-gospodarcze, jakie nastąpiły w Polsce po 1989 sprawiły, że z projektu zrezygnowano, a samej linii zaczęła zagrażać likwidacja.

1 listopada 1993 obsługę trasy od Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego przejęła spółka Międzygminna Komunikacja Tramwajowa, dysponująca wagonami typu 803N oraz 102NaW. Później sprowadziła z Niemiec tramwaje Düwag GT6, Düwag GT8 oraz Düwag GT8N, które zastąpiły większość wagonów 803N. Powstał wariant skrócony 46A kursujący na odcinku w granicach Łodzi, a linia została wydłużona z pętli przy ul. Północnej w Łodzi do osiedla Chocianowice na południowym krańcu miasta.

Od 1 kwietnia 2012 linię ponownie obsługuje MPK. Zlikwidowano wariant 46A, zmieniono też trasę. Od tego czasu zaczynała się ona w łódzkim parku na Zdrowiu. Wagony 803N oraz część Düwagów przeznaczono do złomowania (kilka wagonów 803N zostanie zachowanych w muzeum), a w zamian za nie, poza pozostałymi tramwajami z Niemiec, do obsługi linii skierowano pojedyncze wagony 805Na. Przywrócono również nocne połączenie tramwajowe do Ozorkowa. W zamian za autobus nocny 46bus (wprowadzony przez MKT w miejsce zlikwidowanej nocnej linii tramwajowej 101), MPK uruchomiło nocne kursy linii 46 skrócone do łódzkiego placu Wolności.

• 9 kwietnia 1922 – uroczyste oddanie linii obsługiwanej w trakcji parowej – oznaczenie tablicami z nazwami miast.
• W maju 1926 – uruchomienie linii w trakcji elektrycznej.
• 1930 – oddanie Dworca Łódzkich Wąskotorowych Elektrycznych Kolei Dojazdowych na Bałuckim Rynku.
• 1939 – w okresie okupacji wprowadzono dodatkowe oznaczenie numerem 40. Linie podmiejskie wydłużono do Placu Wolności.
• 1945 – powrócono do pierwotnego oznaczenia linii za pomocą tablic z nazwami miast
• 22 lipca 1951 – oddano nową pętlę dla tramwajów podmiejskich przy ulicy Północnej.
• 1 stycznia 1956 – linię oznaczono numerem 46
• 18 kwietnia 1983 – w Ozorkowie linię skierowano do dworca Kujawskiej Kolei Dojazdowej.
• 18 stycznia 1986 – w Ozorkowie wydłużono trasę do nowo powstałej pętli przy ulicy Cegielnianej po trasie likwidowanej Kujawskiej Kolei Dojazdowej.
• 1 listopada 1993 – obsługę linii przejęła Międzygminna Komunikacja Tramwajowa (MKT)
• 1 lutego 2004 – wydłużenie trasy do pętli Chocianowice przez tereny Politechniki Łódzkiej.
• 1 sierpnia 2009 – wydłużenie trasy do pętli Chocianowice-IKEA (Port Łódź).
• 1 kwietnia 2012 – obsługę linii ponownie przejęło Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne – Łódź. Skierowano ją ulicą Legionów na pętlę Zdrowie i wprowadzono kursy nocne.
• 2 kwietnia 2017 – w wyniku reorganizacji komunikacji miejskiej linię 46 skierowano z Ozorkowa do krańcówki Stoki.
• 4 lutego 2018 – w związku z katastrofalnym stanem infrastruktury MPK – Łódź zawiesiło kursowanie linii 46 do Ozorkowa, wraz z linią 45^[100][97].
• 1 lutego 2022 – Od 1 lutego 2022 roku autobusy linii 10 (MUK Zgierz) zastąpią dotychczasową linię Z46 do Ozorkowa^[101].

Pętle tramwajowe

„Krańcówka” na Bałuckim Rynku (1930), tramwajów podmiejskich ŁWEKD (kier. Aleksandrów Łódzki, Zgierz i Ozorków) z torem przejazdowym tramwajów miejskich (KEŁ)

W gwarze łódzkiej koniec trasy tramwajowej (tak jak i autobusowej) nazywany jest krańcówką, z racji funkcjonowania do czasów II wojny światowej zakończeń tras tramwajowych jedynie w formie mijanek końcowych, czyli tzw. weksli.

Obecnie^[kiedy?] krańcówki funkcjonują w formie:

• pętli (od 1942)
• trójkąta manewrowego (od 1958)
• mijanki końcowej (od 1898)
• ronda z ruchem okrężnym (od 1925)
• pętli w formie kwartału ulicznego (od 1898)

^{[potrzebny przypis]}

Wagony dwukierunkowe Düwag M8CN, NF6D oraz GT6M-ZR na odcinkach jednotorowych nie wymagają dodatkowej infrastruktury do zmiany kierunku jazdy. Na odcinkach o dwóch torach mogą korzystać z mijanek końcowych ze zjazdami międzytorowymi. Odcinki jednotorowe w łódzkiej sieci tramwajowej istnieją przede wszystkim na liniach podmiejskich – na odcinkach^{[potrzebny przypis]}:

• między pętlą Zdrowie w Łodzi a placem Wolności w Konstantynowie Łódzkim (7 km),
• między placem Wolności w Konstantynowie Łódzkim a Lutomierskiem (8 km) – odcinek wyłączony obecnie z eksploatacji,
• między Małym Skrętem na granicy Łodzi i Ksawerowa a Pabianicami (4 km),
• w Pabianicach na ulicy Łaskiej (900 m) (pomiędzy ul. Szarych Szeregów a ul. Mielczarskiego z dwutorowym przystankiem w okolicach ul. Tkackiej) oraz ul. Warszawskiej (450 m) (między skrzyżowaniem z ul. Sikorskiego a przystankiem Warszawska – „Tkaniny Techniczne”),
• między Kurakiem w Zgierzu a Ozorkowem (16,5 km) – odcinek wyłączony obecnie z eksploatacji,
• na terenie Zgierza między Kurakiem a placem Kilińskiego (800 m),
• na terenie Łodzi na odcinku Weselna-Stoki (500 m).

Większość z nich wyposażona jest w mijanki.

Poza zajezdniami przez długi czas nie było stałych zjazdów międzytorowych umożliwiających przejazd na tor dla kierunku przeciwnego, wobec czego tramwaje wekslowano. Rozwiązanie takie stosowane było dawniej, gdy wagony dwukierunkowe i doczepne były w powszechnym użyciu.

Od 2013 roku w roli krańcówek stosuje się natomiast tymczasowe mijanki końcowe, jako zjazdy międzytorowe instalowane specjalnie w tym celu^[102]. Po przebudowie pętli Doły w 2024 roku tego typu koniec ponownie funkcjonuje w łódzkiej sieci.

Wykorzystywane w ruchu liniowym

Pętla Dw. Łódź Żabieniec po modernizacji

Pętla Chojny Kurczaki

Na terenie Łodzi
Nazwa pętli	Lokalizacja pętli	Data otwarcia	Liczba torów[103]	Inna infrastruktura	Linie (układ stały, 2018)
Chocianowice IKEA	(Pabianicka, CH Port Łódź)	1 sierpnia 2008	3	Pętla przelotowa	11, 17
Chojny Kurczaki (dawniej Kurczaki)	(Rzgowska, Kurczaki)	1 listopada 1975	2	Tor odstawczy	3, 5, 6, 15, 19
Cm. Ogrodowa	(Cmentarna, Ogrodowa, Srebrzyńska)			Rozjazd torowy	7
cm. Zarzew (dawniej Lodowa)	(Lodowa, Przybyszewskiego)	29 października 1978	2		7, 8
Doły (dawniej Strykowska)	(Strykowska, Inflancka)	16 marca 2024[104]	2	Rozjazd torowy	1, 6
Dw. Łódź Dąbrowa (dawniej Dąbrowa)	(Dąbrowskiego)	24 października 1948	2	Przelotka między torami	2, 4, 14
Dw. Łódź Fabryczna	(P.O.W., Rodziny Poznańskich, Kilińskiego, Park im. Moniuszki)	11 grudnia 2016	4	Pętla uliczna	9
Dw. Łódź Żabieniec (dawniej Żabieniec)	(Limanowskiego, Woronicza)	1 sierpnia 1949	2		5
Helenówek	(Zgierska, Okulickiego)	21 listopada 1971	2		4, 11, 19
Karolew (dawniej Bratysławska)	(Bratysławska, Bandurskiego, Waltera-Janke)	1 maja 1966	2		14 (kursy w dni robocze oprócz sobót)
Kochanówka (dawniej Chochoła)	(Aleksandrowska, Chochoła, Szpital im. Babińskiego)	4 stycznia 1971	2		2
Olechów	(Ofiar Terroryzmu 11 Września)	31 października 2015	2		9, 10B
pl. Niepodległości	(Rzgowska, Piotrkowska)	19 czerwca 1943	2	Pętla przelotowa	16, 41
Retkinia (dawniej Wyszyńskiego)	(Wyszyńskiego, Popiełuszki)	9 lipca 1978	3	Mijanka dla tramwajów wjeżdżających	10AB, 12, 14 (tylko kursy w weekendy i święta), 18
Rondo Powstańców 1863 r.	(Warszawska, Inflancka)		1	Rozjazd torowy	3
Stoki	(Telefoniczna, Giewont)	24 października 1948	2		12, 15
Telefoniczna Zajezdnia (dawniej Telefoniczna)	(Telefoniczna, Zajezdnia Tramwajowa nr 1)	18 listopada 1986	2	Przelotka między torami	17, 18, 45
Teofilów (dawniej Szczecińska)	(Aleksandrowska, Szczecińska)	7 stycznia 1963	2		8, 13, 16
Widzew Augustów (dawniej Augustów)	(Rokicińska, Augustów)	25 maja 1990	3	Przelotka między torami	7, 10A
Poza terenem Łodzi
Nazwa pętli	Lokalizacja pętli	Data otwarcia	Liczba torów[103]	Inna infrastruktura	Linie (układ stały, 2018)
Pabianice (Wiejska)	(Łaska, Wiejska)	20 maja 1969	2		41
Konstantynów Łódzki (pl. Wolności)	(Plac Wolności)	16 stycznia 1954	1	Trójkąt nawrotny	43
Zgierz (pl. Kilińskiego)	(Plac Kilińskiego)	19 stycznia 1901	1		45

Zapasowe (używane w razie remontów i awarii)

Pętla Północna w 2008 roku

Düwag GT6 na linii 43bis na pętli Północna (wagon sprowadzony do Łodzi w roku 1990, wycofany z eksploatacji w 1991), w tle Konstal 5N na linii 43

Na terenie Łodzi
Nazwa pętli	Lokalizacja pętli	Data otwarcia	Liczba torów	Inna infrastruktura
Dw. Łódź Fabryczna	(P.O.W., Rodziny Poznańskich, Kilińskiego, Park im. Moniuszki)	11 grudnia 2016	4	Pętla uliczna
Piotrkowska Centrum	(Mickiewicza, Kościuszki, Piotrkowska)	31 października 2015	2	Pętla uliczna
Północna	(Kilińskiego, Franciszkańska, Północna, Park Staromiejski)	22 lipca 1951	2	Przelotki między torami
Radiostacja	(Narutowicza, Konstytucyjna)	20 października 1946	1
r. Lotników Lwowskich	(Rondo Lotników Lwowskich)		Rondo
Widzew Stadion	(Piłsudskiego, Widzewska)	1948	1	Pętla przelotowa
Włókniarzy Legionów (Towarowa)	(Legionów, Włókniarzy, Zielona)	1 maja 1963	1
Poza terenem Łodzi
Nazwa pętli	Lokalizacja pętli	Data otwarcia	Liczba torów	Inna infrastruktura
Pabianice (Duży Skręt)	(Warszawska, Rzgowska)	?	1	Pętla przelotowa, tor odstawczy

Od 2013 roku podczas remontów stosuje się również tymczasowe krańcówki w formie weksla.

Tymczasowo nieużywane

Od 2018 roku miały miejsce liczne awaryjne zamknięcia linii tramwajowych ze względu na zły stan infrastruktury, która na wielu odcinkach nie była remontowana od lat 70. XX wieku^[105].

Od dnia 4 lutego 2018 roku przestały kursować linie 45 i 46 z powodu złego stanu torowiska na odcinku Zgierz – Ozorków. Linie zostaną przywrócone, dopiero gdy gminy przez które przechodzi torowisko wyremontują swoje odcinki. Dlatego też dwie pętle zostały zawieszone. Od grudnia 2021 tramwaje wróciły do Zgierza. Los linii 46 na odcinku Zgierz Kurak – Ozorków jest niepewny, mimo że miasto Zgierz i miasto Ozorków deklarują zainteresowanie jej utrzymaniem. Problemami są niewielkie zainteresowanie i niewielki budżet gminy Zgierz, na terenie której leży środkowy fragment trasy^{[potrzebny przypis]}. Od jakiegoś czasu, linia 46 ogólnie jest nieprzejezdna z powodu zasypania przejazdów tramwajowych przez właścicieli posesji^[106].

Od 19 sierpnia 2018 roku przestała kursować linia 13 w relacji Teofilów – Dąbrowa Niższa z powodu remontu alei Śmigłego-Rydza, od tego dnia tramwaje przestały kursować na pętle Dąbrowa Niższa. Od upalnego lata w 2019 roku wjazd na pętle przestał być możliwy przez roztopiony asfalt na Rondzie Broniewskiego, który zalał szyny, przez co jedyna droga do pętli została odcięta^{[potrzebny przypis]}.

Od 3 marca 2019, wraz z zawieszeniem linii 43A/B ze względu na zły stan torowiska, z użytku wyszły pętle w Lutomiersku i Konstantynowie Łódzkim. Podobnie jak w przypadku linii 46, linia lutomiersko-konstantynowska powróci, gdy gminy wyremontują znajdujące się na ich terenach fragmenty torowiska. Od 1 lipca 2024 roku pętla w Konstantynowie Łódzkim jest ponownie czynna, los odcinka Konstantynów-Lutomiersk jest niepewny. Mimo że zainteresowane gminy deklarują chęć przywrócenia kursów, brakuje pieniędzy na niezbędny remont. Problemem jest głównie odcinek leżący w granicach administracyjnych Konstantynowa^[96].

2 czerwca 2019 zamknięto awaryjnie pętlę Marysin-Warszawska wraz z torowiskiem na ulicy Warszawskiej^[107]. 4 listopada 2019 zamknięto pętlę Koziny wraz z torowiskiem na ulicach Cmentarnej, Ogrodowej, Srebrzyńskiej oraz Legionów pomiędzy Gdańską a Zieloną^[108]. W grudniu 2019 usunięto fragment torowiska uniemożliwiając dojazd do pętli Dąbrowa Niższa oraz kursowanie tramwajów po trasie przebiegającej wzdłuż alei Edwarda Śmigłego-Rydza oraz ulicy Niższej, która wcześniej pozostawała tymczasowo nieczynna od 2018 roku z powodu remontu innych fragmentów sieci tramwajowej^[109].

25 kwietnia 2021 w związku z budową przystanku kolejowego Łódź Śródmieście zamknięto pętle Zdrowie oraz Legionów/Włókniarzy wraz z torowiskiem na ulicach Konstantynowskiej pomiędzy ulicą Krakowską a wiaduktem kolejowym, Legionów pomiędzy wiaduktem kolejowym a ulicą Zieloną, Zielonej oraz Gabriela Narutowicza pomiędzy ulicami Piotrkowską a Jana Kilińskiego. W marcu i kwietniu 2021 zamknięte zostały też fragmenty torowiska na ulicy Jana Kilińskiego na południe od alei Józefa Piłsudskiego oraz pętla Dworzec Łódź-Chojny^[110].

Nazwa pętli	Lokalizacja pętli	Data otwarcia	Liczba torów
Łódź (Dąbrowa Niższa)	(Niższa, Śląska)	1 stycznia 1967	2
Łódź (Koziny)	(Srebrzyńska/al. Włókniarzy)	październik 1951	2
Łódź (Marysin Warszawska)	(Warszawska, Wycieczkowa)	27 kwietnia 1951	2
Łódź (Zdrowie)	(Konstantynowska, Krakowska, Park na Zdrowiu)	4 października 1950	2
Dw. Łódź Chojny (dawniej Chojny)	(Kilińskiego, Śląska)	29 maja 1965[potrzebny przypis]	2
Łódź (Włókniarzy/Legionów)[a]	(Legionów, Włókniarzy, Zielona)	1 maja 1963	1
Pabianice (Duży Skręt)	(Warszawska, Rzgowska)	?	1
Ozorków (Cegielniana)	(Cegielniana, Konstytucji 3 Maja, Narutowicza)	18 stycznia 1986	1
Ozorków (Wyszyńskiego)	(Wyszyńskiego)	18 kwietnia 1983	Trójkąt nawrotny
Lutomiersk (pl. Jana Pawła II)	(Plac Jana Pawła II)	wrzesień 1931	1

Zajezdnie i inne budynki wyposażone w sieć tramwajową

Zajezdnia Helenówek, do 2012 siedziba Międzygminnej Komunikacji Tramwajowej

Zajezdnia Dąbrowskiego, zlikwidowana w 2011 roku

Zajezdnia Telefoniczna

Zajezdnia Muzealna Brus, do 2012 roku siedziba Tramwajów Podmiejskich

Zajezdnia Chocianowice przed modernizacją

Zakład Techniki MPK-Łódź

Nazwa	Lokalizacja	Właściciel	Rok otwarcia	Uwagi
Zajezdnia Tramwajowa nr 1 (Telefoniczna)	ul. Telefoniczna 32	MPK-Łódź	1986	Zastąpiła zajezdnię Tramwajowa. Z racji dostawy kolejnych wozów tramwajowych do zajezdni – na Tramwajowej zaczęło brakować miejsca dla wozów. Postanowiono więc o budowie nowej zajezdni.
Zajezdnia Tramwajowa nr 2 (Chocianowice)	ul. Pabianicka 215	MPK-Łódź	1901	Do likwidacji zajezdni Dąbrowskiego w 2011 nosiła nr 3. Od 2022 zajezdnia Chocianowice do remontu. Inwestycja ma być ukończona w 2023 roku[potrzebny przypis].
Zakład Techniki (Tramwajowa)	ul. Tramwajowa 6	MPK-Łódź	1898	Do 1986 Zajezdnia Tramwajowa nr 1
Zakład Torów i Sieci	ul. Dąbrowskiego 23	MPK-Łódź		W pobliżu w latach 1928–2011 znajdowała się Zajezdnia Tramwajowa nr 2 (Dąbrowskiego)
Zajezdnia Muzealna Brus[111]	ul. Konstantynowska 115	Klub Miłośników Starych Tramwajów	1910	Do 1994 w MPK-Łódź, gdzie nosiła nr 4. Od 1994 do marca 2012 siedziba i zajezdnia spółki Tramwaje Podmiejskie. Od 2013 udostępniona jako obiekt muzealny.
Zajezdnia Helenówek (nieużywana)	ul. Zgierska 256	MPK-Łódź	1901	Do 1993 w MPK-Łódź, gdzie nosiła nr 5. Od 1993 do marca 2012 siedziba i zajezdnia spółki Międzygminna Komunikacja Tramwajowa[potrzebny przypis]. MPK Łódź ogłosiło przetarg na budowę nowej siedziby Zakładu Techniki[112].

Poprzednie nazwy

W wyniku reorganizacji komunikacji miejskiej w 2017 r. (wraz z poprawkami z lutego 2018 r.) nazwy wielu krańcówek zostały zmienione tak, by pochodziły od nazwy dzielnicy/osiedla, a nie ulicy:

Stara nazwa	Nowa nazwa
Augustów	Widzew Augustów
Bratysławska	Karolew
Chochoła	Kochanówka
Dąbrowa	Dw. Łódź Dąbrowa
Kurczaki	Chojny Kurczaki
Legionów	Włókniarzy Legionów
Lodowa	Cm. Zarzew
Strykowska	Doły
Szczecińska	Teofilów
Śląska	Dąbrowa Niższa
Telefoniczna	Telefoniczna Zajezdnia
Wycieczkowa	Marysin Warszawska
Wyszyńskiego	Retkinia

Uwagi

1. Obecnie w miejscu pętli powstał tymczasowy rozjazd torowy.

Przypisy

1. Wojciech Źródlak, Wojciech Dębski, Włodzimierz Hyży, Tomasz Igielski, Walczak Dariusz, Łódzkie tramwaje 1898–1998; Łódź 1998.
2. Wojciech Źródlak, Jerzy Wojtowicz, Marcin Kaczyński, Łódzka podmiejska komunikacja tramwajowa 1901–2001; Łódź 2001.
3. Na trasę z Łodzi do Zgierza wrócił tramwaj – lodzkie.pl [online], www.lodzkie.pl [dostęp 2023-07-23] (pol.).
4. Jakub Wojtczak: Ostatni dzień starej zajezdni. Będzie galeria handlowa. lodz.wyborcza.pl, 2011-01-28. [dostęp 2023-02-04]. (pol.).
5. Nowości w MPK Łódź. Wraca tramwaj na krańcówkę Chocianowice IKEA, pojawi się też nowa linia!. lodz.pl, 2023-03-27. [dostęp 2023-03-27]. (pol.).
6. Linie tramwajowe [online], mkmlodz.webd.pl (pol.).
7. Tramwaje MPK Łódź wracają do Pabianic. Ogłoszono nowy rozkład jazdy [online].
8. Rynkowska 1970 ↓, s. 113.
9. Rynkowska 1970 ↓, s. 143.
10. Rynkowska 1970 ↓, s. 144–145.
11. WojciechW. Źródlak WojciechW., Z dziejów łódzkiej oświaty. „Tramwajówka”, [w:] Kronika Miasta Łodzi, t. 4, bc.wbp.lodz.pl, 2006 [dostęp 2023-10-04].
12. WojciechW. Źródlak WojciechW., Zawodowa elita. Kiedy tramwaj oznaczał nowoczesność, [w:] Kronika Miasta Łodzi, t. 2, bc.wbp.lodz.pl, 2013 [dostęp 2023-10-04].
13. Z żałobnej karty., „Gazeta Łódzka” (103), bc.wbp.lodz.pl, 16 kwietnia 1917 [dostęp 2023-10-04].
14. Rynkowska 1970 ↓, s. 146.
15. Rynkowska 1970 ↓, s. 147.
16. M.P. z 1945 r. nr 1, poz. 3.
17. Najstarsza łódzka szyna – lodz.naszemiasto.pl.
18. MPK Łódź odkupiło kolejne niemieckie tramwaje z Helenówka – Wieści – MM Moje Miasto.
19. Piotr Wardziak; Maciej Wenerski: Łódź: trasa WZ otwarta, Łodzianie wreszcie powinni przejechać bez problemów przez centrum miasta. polsatnews.pl, 2015-10-31. [dostęp 2015-11-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].
20. Łódzka trasa W-Z czeka na otwarcie. kurier-kolejowy.pl, 2015-10-30. [dostęp 2015-11-02].
21. Wszystkie łódzkie Swingi skierowane na trasę WZ. infotram.pl, 2016-02-03. [dostęp 2016-02-03]. (pol.).
22. Witold Urbanowicz: Łódzka Gamma debiutuje na torach. transport-publiczny.pl, 2023-03-01. [dostęp 2023-03-01]. (pol.).
23. 9k. Docelowy system transportu zbiorowego, [w:] Strategia Rozwoju Miasta Łodzi 2030+ [pdf], Strona Urzędu Miasta Łodzi, 7 listopada 2021 [dostęp 2023-03-28] [zarchiwizowane] (pol.).
24. Łódź: Dokąd może dotrzeć tramwaj po 2023 r.? [online] [dostęp 2018-10-09] (pol.).
25. l, Więcej niskopodłogowych tramwajów! 30 nowych pojazdów MPK Łódź dla nowych torowisk [online] (pol.).
26. Tabor – MPK-Łódź Spółka z o.o. [online], www.mpk.lodz.pl [dostęp 2024-08-21].
27. Pierwszy z 30 tramwajów MPK Łódź już w mieście [online], Łodz.pl, 1 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-01] (pol.).
28. Modertrans z umową na tramwaje dla Łodzi. Nowa Gamma [online], infotram.pl [dostęp 2020-05-11] (pol.).
29. Nowa jakość na torach! Tramwaje MPK Łódź Moderus Gamma wyjechały na ulice [ZDJĘCIA]. lodz.pl, 2023-03-01. [dostęp 2023-03-04]. (pol.).
30. Przetarg na 12 tramwajów. – Strona 6 – Łódzkie Forum Komunikacyjne – BUSLODZ.PL, forum.buslodz.pl [dostęp 2018-03-26] [zarchiwizowane 2018-03-27] (pol.).
31. k, Nowe tramwaje dla MPK Łódź. PESA Bydgoszcz ma dostarczyć 12 nowych pojazdów, „Dzienniklodzki.pl” [dostęp 2017-11-05] (pol.).
32. Polska, Pierwszy z 12 nowych tramwajów dotarł dziś w nocy do Łodzi. Na której linii będzie kursować?, tulodz.com [dostęp 2018-01-23] [zarchiwizowane 2018-01-23] (pol.).
33. Pabianice: Tramwaj wrócił. Pierwsze godziny – bez problemów [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2023-08-24] (pol.).
34. Portal, Tramwaj MPK Łódź po modernizacji już na łódzkich ulicach! Tramicus jak nowy [ZDJĘCIA] [online], Dzisiaj w Łodzi - Z Ostatniej Chwili Wiadomości Łódź - TuLodz.pl, 11 października 2023 [dostęp 2023-11-11] (pol.).
35. Modernizacja tramwajów Cityrunner [online], Enika [dostęp 2023-07-26] (pol.).
36. Łódź: NF6D od soboty na linii – Transport Publiczny [online], transport-publiczny.pl [dostęp 2017-11-27].
37. Z Bochum przyjadą do Łodzi nowe-stare tramwaje, TuŁódź.com, 6 listopada 2017 [dostęp 2017-11-20] [zarchiwizowane 2017-12-01].
38. Marcin Bereszczyński: MPK Łódź. Wielka wymiana taboru. Kupują tramwaje i autobusy. 2018-03-05. [dostęp 2018-05-18].
39. MPK Łódź. Pierwszy z 10 niskopodłogowych tramwajów z Jeny gotowy do jazdy! [ZDJĘCIA] [online], lodz.pl, 12 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-17] (pol.).
40. Łódź: Na dniach wracają tramwaje na Doły. Pojadą tam dwie linie [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-08-09] (pol.).
41. Tramwaj wrócił do Konstantynowa Łódzkiego! [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-08-09] (pol.).
42. Wojciech Dębski: Lilpop III. mkmlodz.webd.pl. [dostęp 2018-03-07].
43. RafałR. Mateja RafałR., Herbrand VNB-125 #11 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
44. RafałR. Mateja RafałR., Herbrand GE-58 #71 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
45. RafałR. Mateja RafałR., Herbrand U107c #336 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
46. RafałR. Mateja RafałR., Doczepa Belgijska #371 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
47. RafałR. Mateja RafałR., Sanok Sn1 #17 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
48. RafałR. Mateja RafałR., Lilpop II #48 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
49. JakubJ. Tarka JakubJ., Lilpop III #153 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
50. RafałR. Mateja RafałR., Lilpop III #158 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
51. JakubJ. Tarka JakubJ., 2N1 #105 transportowy/pług [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
52. RafałR. Mateja RafałR., 2N1 #1234 nauka jazdy [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
53. RafałR. Mateja RafałR., 2N1 #108 pług lemieszowy [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
54. RafałR. Mateja RafałR., 2N2 #101 pług wirnikowy [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
55. RafałR. Mateja RafałR., 2N2 #92031 pług wirnikowy [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
56. Łódź, wagon tramwajowy Nr 588 [online], transphoto.org [dostęp 2024-07-19] (pol.).
57. RafałR. Mateja RafałR., 5N #109 do serwisu sieci górnej [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
58. Łódź, wagon tramwajowy Nr 702 [online], transphoto.org [dostęp 2024-07-19] (pol.).
59. RafałR. Mateja RafałR., 5N #337 + 5ND #644 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
60. Łódź, wagon tramwajowy Nr 154 [online], transphoto.org [dostęp 2024-07-19] (pol.).
61. Łódź, wagon tramwajowy Nr 4092 [online], transphoto.org [dostęp 2024-07-19] (pol.).
62. RafałR. Mateja RafałR., 5N #103 transportowy [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
63. RafałR. Mateja RafałR., GT6 #1042 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
64. Łódź, wagon tramwajowy Nr 1075 [online], transphoto.org [dostęp 2024-07-19] (pol.).
65. JakubJ. Tarka JakubJ., GT6 #805 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
66. Łódź, wagon tramwajowy Nr 166 [online], transphoto.org [dostęp 2024-07-19] (pol.).
67. -=[Fotogaleria Transportowa]=- Phototrans.eu [online], phototrans.pl [dostęp 2024-07-19] (ang.).
68. RobertR. Maćkowiak RobertR., GT8N (1512) [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
69. RafałR. Mateja RafałR., 803N #2 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
70. Łódź, wagon tramwajowy Nr 21 [online], transphoto.org [dostęp 2024-10-14] (pol.).
71. RafałR. Mateja RafałR., 803N #37 "kanciak" [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
72. Pudło wagonu zostało wyprodukowane w 1995 roku.
73. -=[Fotogaleria Transportowa]=- Phototrans.eu [online], phototrans.pl [dostęp 2024-10-09] (ang.).
74. RobertR. Maćkowiak RobertR., 805Na #1830+1831 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
75. JakubJ. Tarka JakubJ., 805N(a) #2394 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
76. RafałR. Mateja RafałR., Platforma Gregga #38 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
77. MichałM. Wądołowski MichałM., JerzyJ. Wojtowicz JerzyJ., kryty J. John #50 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
78. RafałR. Mateja RafałR., kryty KEŁ #48 [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
79. MichałM. Wądołowski MichałM., JerzyJ. Wojtowicz JerzyJ., kryty J. John bez hamulca [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
80. Łódzkie tramwaje i autobusy - altanki [online], mkmlodz.webd.pl [dostęp 2024-07-19].
81. JakubJ. Tarka JakubJ., Unikatowa doczepa typu 2ND wróciła do Łodzi [online], kmst.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
82. Jacek Losik: Zajezdnia muzealna zyskała nowy eksponat. To drugi tramwaj, który trafił do Łodzi po wojnie. [w:] lodz.wyborcza.pl [on-line]. Agora SA, 2021-03-10. [dostęp 2024-12-21].
83. Konstantynów: Postawili pomnik linii 43 [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
84. Kambit.pl, Wagon tramwaju linii 42 już iluminowany [online], rzgow.pl [dostęp 2024-07-19] (pol.).
85. strona linii „zero”, kmst.mpk.lodz.pl [zarchiwizowane 2008-01-07].
86. Wakacyjny tramwaj: 43 zamiast „zerówki”.
87. W wakacje pojedziemy Tramwajową Linią Turystyczną.
88. Wojciech Dębski: Łódzkie tramwaje i autobusy – linia tramwajowa P. [dostęp 2015-07-22].
89. Infotram: Tramwaje do Pabianic zawieszone. [dostęp 2017-05-14].
90. Urząd Miejski w Pabianicach – Wydział Infrastruktury Technicznej iU.M.P.– W.I.T. Komunikacji Urząd Miejski w Pabianicach – Wydział Infrastruktury Technicznej iU.M.P.– W.I.T., KomunikacjaPabianice.pl – rozkład MZK Pabianice, MPK-Łódź, ZKM Łask, PKS, PKP [online], komunikacjapabianice.pl [dostęp 2017-11-01] (pol.).
91. RomanR. Czubiński RomanR., Tramwaj wrócił do Konstantynowa Łódzkiego! [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-07-02] (pol.).
92. KasperK. Fiszer KasperK., Łódź: Tramwaj do Lutomierska nie kursuje [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-07-02] (pol.).
93. KasperK. Fiszer KasperK., Lutomiersk: Ruch tramwajowy został wznowiony [online], www.transport-publiczny.pl [dostęp 2024-07-02] (pol.).
94. Telewizja PolskaT.P. S.A Telewizja PolskaT.P., Linia tramwajowa 43 przestanie istnieć [online], lodz.tvp.pl [dostęp 2024-07-02] (pol.).
95. TomaszT. Śliwiński TomaszT., Podróżni z Konstantynowa chcą bezpośredniego połączenia z dworcem Kaliskim. „Tramwaj donikąd” [online], Dzisiaj w Łodzi - Z Ostatniej Chwili Wiadomości Łódź - TuLodz.pl, 26 czerwca 2024 [dostęp 2024-07-02] (pol.).
96. Tramwaju do Lutomierska na razie nie będzie. Na modernizację torów nie ma pieniędzy [online], lodz.pl, 20 maja 2024 [dostęp 2024-07-02] (pol.).
97. Marcin Bereszczyński: Zawieszenie kursowania tramwajów linii 45 i 46. Władze Łodzi: „Podróż tramwajem zagraża bezpieczeństwu pasażerów”. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Komunikacja > MPK Łódź [on-line]. Polska Press Sp. z o.o, 2018-01-30. [dostęp 2018-02-04].
98. MPK Łódź: wraca tramwaj do Zgierza. Nowa linia nr 6 wyruszy z Widzewa [online], Urząd Miasta Łodzi [dostęp 2022-02-02] (pol.).
99. KarolinaK. Wolska KarolinaK., Tramwaj ze Zgierza do Łodzi zmienia trasę. Podróżni apelują: „dla nas to gorszy dojazd do centrum” [online], TuZgierz.pl - wiadomości Zgierz - portal informacyjny, 15 marca 2024 [dostęp 2024-03-16] (pol.).
100. MPK – Łódź (autor korporatywny): Komunikat 16/18. [w:] Strona MPK – Łódź. mpk.lodz.pl > Zmiany rozkładów > Archiwum komunikatów [on-line]. MPK – Łódź Sp. z o.o., 2018-02-04. [dostęp 2018-02-04].
101. Autobus nr 10 i 10S – zmiany na trasie do Ozorkowa | Miasto Zgierz [online], miasto.zgierz.pl [dostęp 2022-02-02] (pol.).
102. Rozjazdy nakładkowe i tramwaje dwukierunkowe. Tak powinny wyglądać remonty torowisk w Łodzi. komunikacjazbiorowa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-02)].
103. Na podstawie Google Maps (jako główne źródło) oraz symulacji sieci aglomeracji łódzkiej (2006) w programie Jbss Bahn (jako pomocnicze).
104. Tramwaje MPK Łódź wracają na Wojska Polskiego! Pojedzie tam nie tylko linia 6, ale i 1! [ZDJĘCIA] [online], lodz.pl, 13 marca 2024 [dostęp 2024-04-17] (pol.).
105. Witold Urbanowicz: Upadek łódzkiej sieci tramwajowej. Gdzie się zatrzyma?. transport-publiczny.pl, 2019-12-14. [dostęp 2023-10-24]. (pol.).
106. Gmina Zgierz: Przejazdy tramwajowe zasypane legalnie [online] [dostęp 2018-03-05] (pol.).
107. Kasper Fiszer: Łódź: Tramwaje przestały dojeżdżać na Warszawską. Kolejne awaryjne zawieszenie ruchu. transport-publiczny.pl, 2019-06-06. [dostęp 2023-10-24]. (pol.).
108. Kasper Fiszer: Łódź: Awaryjne zamknięcie tras na Koziny i Legionów 4 listopada. transport-publiczny.pl, 2019-10-25. [dostęp 2023-10-24]. (pol.).
109. Kasper Fiszer: Łódź: Kolejna trasa tramwajowa fizycznie nieprzejezdna – na Śląską. transport-publiczny.pl, 2019-12-09. [dostęp 2023-10-24]. (pol.).
110. Kasper Fiszer: Łódź: Kolejne odcinki bez tramwajów. Budowa przystanku Łódź-Śródmieście i inne utrudnienia. transport-publiczny.pl, 2021-04-09. [dostęp 2023-10-24]. (pol.).
111. Łódź: ogromna popularność zajezdni muzealnej Brus, transport-publiczny.pl.
112. Siedziba Zakładu Techniki MPK Łódź przeniesie się na Helenówek. Ogłoszono przetarg [online], Urząd Miasta Łodzi [dostęp 2022-02-02] (pol.).

Bibliografia

• AnnaA. Rynkowska AnnaA., Ulica Piotrkowska, wyd. I, Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1970, ISBN 978-83-939822-4-0.
• Linie
• Google Maps