Żory - Wikiwand

Żory (cz. Žáry, Žárov^[3], niem. Sohrau) – miasto na prawach powiatu w południowej Polsce, w województwie śląskim, historycznie na Górnym Śląsku.

Szybkie fakty Państwo, Województwo ...

Żory

miasto na prawach powiatu

Rynek w Żorach


Herb	Flaga

Data założenia

1272

1272

64,63^[1] km²

Wysokość

241–284 m n.p.m.

Populacja (30.06.2024)
• liczba ludności
• gęstość

61 814^[2]
956,4 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 32

Kod pocztowy

44-240

Tablice rejestracyjne

SZO

Położenie na mapie województwa śląskiego

Położenie na mapie Polski

50°02′44″N 18°41′41″E

TERC (TERYT)

2479011

SIMC

0945746

Urząd miejski

al. Wojska Polskiego 25
44-240 Żory

Multimedia w Wikimedia Commons

Informacje w Wikipodróżach

Hasło w Wikisłowniku

Strona internetowa

BIP

Zamknij

Jest jednym z miast należących do Rybnickiego Okręgu Węglowego. Obecnie miasto spełnia funkcje handlową, usługową i logistyczną.

Według danych GUS z 30 czerwca 2024 roku, Żory liczyły 57 809 mieszkańców i były pod względem liczby ludności 17. miastem w województwie śląskim, a także 61. spośród najludniejszych miast w Polsce^[2].

Położenie

Żory leżą na Górnym Śląsku na Płaskowyżu Rybnickim nad rzeką Rudą.

Żory graniczą z powiatami mikołowskim, pszczyńskim i rybnickim oraz miastami Jastrzębie-Zdrój i Rybnik. Na Roju Żory posiadają niewielką eksklawę po zachodniej stronie Autostrady Bursztynowej (A1), zawierającą kilka domostw; łączy ją z Żorami ulica Rajska wiodąca wiaduktem nad autostradą, którą na krótkim odcinku przecina terytorium gminy Świerklany^[4].

W latach 1945–1954 siedziba gminy Żory i, ponownie, w latach 1977–1982 gminy Żory. W latach 1975–1998 Żory administracyjnie należały do województwa katowickiego.

1 stycznia 2014 r. miasto Żory powiększyło swoją powierzchnię kosztem Rybnika o 0,26 ha^[5]

Nazwa miasta

Podsumowanie

Perspektywa

Znaczenie nazwy miasta nie jest jednoznaczne i istnieją dwie teorie na ten temat. Pierwsza wywodzi ją ze staropolszczyzny, od wyżarzania, wypalania lasów co było pierwszym etapem zakładania stałej osady w danym miejscu. Wersja ta związana jest z pierwotną gospodarką żarową, która była elementem wylesiania terenu pod zasiedlenie. Topograficzny opis Górnego Śląska z 1865 roku wywodzi ją z kolei od polskiej nazwy ptaka żurawia. Odnotowuje to następujący fragment: „In den verschiedenen Urkunden wird Sohrau einmal Żoraw, dann Żora und auch Sora genannt. Der Name ist polnischen Ursprungs.”, czyli w języku polskim „W różnych dokumentach notowana jako Żoraw, później Żora, a nawet Sora. Nazwa jest polskiego pochodzenia.”^[6].

W księdze łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis spisanej w latach 1295–1305 miejscowość wymieniona jest jako Zary civitate – miasto Zary. W kronice wymienione zostały również wsie założone na prawie polskim iure polonico, które w procesach urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez miasto. Są to obecne dzielnice lub części miasta Żory jak Rogoźna we fragmencie Rogosina in una parte decima solvitur more polonico, Rowień we fragmencie Rovona [Hs. Ronoua.] decima solvitur more polonico, Rój jako Ray, Brodek we fragmencie Brodek similiter solvitur decima more polonico^[7]^[8]. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Sora^[9].

Polską nazwę Żory oraz niemiecką Sohrau w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa^[10]. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w latach 1880–1902 notuje nazwę miasta pod polską nazwą Żary oraz niemiecką Sohrau^[11]. Polską nazwę Żary oraz w gwarze górnośląskiej Żory, a także niemiecką Sohrau wymienia również w 1896 roku górnośląski pisarz, ksiądz Konstanty Damrot w książce o nazewnictwie miejscowym na Górnym Śląsku. Wymienia również zlatynizowane nazwy zanotowane w łacińskich dokumentach jak Sary oraz Sari^[12]. Katalog herbów niemieckich miejscowości, wydany w 1898 roku we Frankfurcie nad Menem, określa polską nazwę jako Zar^[13].

Po plebiscycie w 1921 roku i III powstaniu śląskim, gdy miasto znalazło się w granicach Polski jako część autonomicznego województwa śląskiego, postanowiono spolonizować nazwę miasta – rozważano takie nazwy jak „Żuraw”, „Żary”^[14] – ostatecznie, w opublikowanym w dniu 5 sierpnia 1922 r. w Dz. Ustaw Śl. Nr. 13, poz. 43, załączniku do rozporządzenia z dnia 17 czerwca 1922 r. (Dz. Ust Śl. Nr. 1, poz. 3), w przedmiocie ustroju powiatowego Województwa Śląskiego, zawierający spis gmin miejskich i wiejskich, obszarów dworskich, oraz miast wyjętych z powiatów po raz pierwszy w akcie normatywnym użyto polskiej nazwy miasta, tj. Żory (Sohrau).

Administracja

Miasto jest członkiem Związku Subregionu Zachodniego.

Podział administracyjny

Żory składają się z 9 dzielnic oraz 6 osiedli, które zgodnie z uchwałą z dnia 29 czerwca 2007 roku są również dzielnicami. Oprócz nich istnieją także 2 inne, które nie posiadają żadnego statusu i wchodzą w skład danej dzielnicy gdzie się znajdują. Wszystkie sołectwa w tym dniu utraciły swój statut i uzyskały miano dzielnicy^[15].

Dzielnice

Osiedla (będące również dzielnicami)

Księcia Władysława
Powstańców Śląskich
700-lecia Żor
Władysława Sikorskiego
Wojciecha Korfantego
Władysława Pawlikowskiego

Osiedla wchodzące w skład dzielnic

Osiedle Gwarków (dzielnica Rój)
Osiedle Fadom (dzielnica Kleszczówka)

Rada Miasta

Więcej informacji Ugrupowanie, Kadencja 2002−2006 ...

Ugrupowanie	Kadencja 2002−2006^[16]	Kadencja 2006−2010^[17]	Kadencja 2010–2014^[18]	Kadencja 2014–2018^[19]	Kadencja 2018–2023^[20]
Sojusz Lewicy Demokratycznej	6 (SLD-UP)	2 (LiD)	–	–	–
Żorskie Porozumienie i Waldemar Socha	10	6	9	7	9
Żorska Samorządność	7	–	–	6	7
Prawo i Sprawiedliwość	–	7	4	6	7
Platforma Obywatelska	–	7	7	4	–
Wspólne Żory	–	1	–	–	–
Inicjatywa Społeczna Nasze Żory	–	–	3	–	–

Zamknij

Ochrona środowiska

Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 roku Żory zostały sklasyfikowane jako 49. najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej^[21].

Historia

Podsumowanie

Perspektywa

Osobny artykuł: kalendarium historii Żor.

W okresie tworzenia się zalążków państwa Polan ziemie dzisiejszych Żor zamieszkiwało plemię Golęszyców, ziemie te znajdowały się w granicach państwa wielkomorawskiego, a następnie, około 921 roku – czeskiego.

Po raz pierwszy nazwa wsi Żory pojawiła się w 1258 roku. 24 lutego 1272 roku książę opolsko-raciborski Władysław podpisał umowę, zawierającą postanowienie o przejściu wsi pod jego władzę oraz o lokacji miasta (na prawie magdeburskim). Miało ono obowiązujący do dziś owalny kształt z prostokątnym rynkiem, dwiema bramami (krakowską i cieszyńską) i murami. Prawdopodobnie już w 1292 roku książę raciborski Przemysław stał się lennikiem króla czeskiego, ale przyjmuje się, że okres lenny rozpoczyna się w 1327 roku. W 1336 roku księstwo przechodzi w ręce Przemyślidów. W latach 1345, 1433 i 1473 Żory były oblegane odpowiednio przez wojska polskie, husyckie i węgierskie. W latach 1521–1532 księstwo po raz ostatni znajdowało się pod panowaniem władców z linii Piastów śląskich, którzy byli lennikami korony czeskiej, po czym władzę na 20 lat przejęli Hohenzollernowie.

W 1526 roku Żory stały się częścią państwa Habsburgów. 25 kwietnia 1531 r. jako starosta żorski wymieniany był Baltazar z Dębowca herbu Kornicz, pan Kobiernic, Kóz i Osielca^[22]. W roku 1627 podczas wojny trzydziestoletniej wojska protestanckie zajęły Żory. Następnie wojska katolickie zdobyły i zrabowały miasto. W latach 1645–1666 Żory były rządzone przez Wazów (w ramach zastawu całego księstwa). W XVIII wieku Żory podlegały inspekcji podatkowej w Prudniku^[23]. W 1742 roku miasto po pierwszej wojnie śląskiej stało się częścią państwa pruskiego, aż do roku 1921. XIX wiek zaznaczył się industrializacją (huta „Waleska”, odlewnia żeliwa „Pawła” i młyn parowy), zbudowano połączenia kolejowe do Orzesza (1884) i Gliwic (1888).

W 1837 roku miasto zostaje określone jako niewielkie: miały się w nim znajdować szpital, dwa kościoły katolickie, dwie bramy, a w 250 domach mieszkało 2800 osób^[24].

Topograficzny opis Górnego Śląska z 1865 roku notuje stosunki ludnościowe na terenie miasta – „(...) sprechen 1264 Einwohner deutsch, 2398 polnisch als Muttersprache(...).”, czyli w tłumaczeniu na język polski „1264 mieszkańców mówi po niemiecku, 2398 po polsku jako językiem macierzystym(...)”^[25].

W miejscowości istniało wiele polskich organizacji społecznych i kulturalnych. 28 marca 1920 roku zawiązało się Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Żorach. Inicjatorem był Józef Wyrobek, który założył je wraz z pierwszymi 15 członkami. Gniazdo było oddziałem Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na Górnym Śląsku i liczyło początkowo 39 członków^[26]. Funkcjonowały tutaj także regionalne koło Związku Towarzystw Polek, od 1919 roku Towarzystwo Oświaty na Górnym Śląsku im. św. Jacka oraz Chór „Feniks”^[27].

W latach 1919–1921 miały miejsce trzy powstania śląskie, w których brali udział również mieszkańcy Żor. W lutym 1919 roku na konferencji paryskiej Czechosłowacja wysunęła roszczenie terytorialne do Żor^[28].

W plebiscycie na Śląsku (20 marca 1921) mieszkańcy Żor opowiedzieli się w większości za pozostaniem w państwie niemieckim. Wynik głosowania dla Żor: za Polską 1036 osób, za Niemcami 2353 osoby^[29].

Podczas III powstania śląskiego miasto zostało zajęte w nocy z 2/3 maja 1921 roku poprzez zwarty atak oddziałów powstańczych z kierunku północno-wschodniego przeprowadzony przez 2. batalion Nikodema Sobika z pułku żorskiego Antoniego Haberki oraz z kierunku zachodniego przeprowadzonego przez 3. batalion Feliksa Michalskiego z pułku żorskiego. Oddziały te wspierał także batalion dowodzony przez Józefa Szenderę z pułku pszczyńskiego Franciszka Rataja, który atakował miasto od południa. Powstańcy opanowali dworzec, pocztę, budynek Policji Plebiscytowej oraz zdobyli 11 karabinów maszynowych^[27]. W przypadku skutecznego niemieckiego oporu powstańcy planowali podpalić Żory, do tego celu przygotowano beczki z benzyną^[30].

Po III powstaniu śląskim miasto znalazło się w granicach Polski jako część autonomicznego województwa śląskiego.

1 września 1939 roku miasto zajął Wehrmacht, a w październiku Żory zostały bezpośrednio włączone do III Rzeszy. W mieście utworzono polenlager nr 95 Sohrau^[31] (1942–1945). W styczniu 1945 roku przez Żory przeszły tzw. marsze śmierci z obozów Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu na stację kolejową w Wodzisławiu Śląskim^[32]. Od stycznia do marca tego roku trwały walki sił Armii Czerwonej z wojskami niemieckimi o Żory, w czasie których 80% zabudowy miasta zostało doszczętnie zniszczone (inne dane mówią o 55-65%^[33]). Miasto zostało zajęte przez oddziały 95 Korpusu Piechoty Armii Czerwonej i 1 Czechosłowacką Samodzielną Brygadę Pancerną. W 1975 roku na ówczesnym Placu Braterstwa Broni odsłonięto Pomnik Braterstwa Broni upamiętniający ten fakt^[34].

Po wojnie nastąpiła odbudowa miasta. W latach 70. i 80. XX wieku miał miejsce intensywny przyrost demograficzny Żor, związany z rozwojem górnictwa węgla kamiennego i budową osiedli w technologii wielkiej płyty. Po 1989 roku górnictwo zostało objęte restrukturyzacją, co wpłynęło na gwałtowny wzrost bezrobocia w Żorach. W ramach walki z tym zjawiskiem utworzono podstrefę Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej i Żorski Park Przemysłowy, a miasto zmieniło charakter z przemysłowego na handlowo-usługowy.

Pożary

Specyficzną częścią historii miasta są liczne pożary, w tym m.in.:

1552 – spłonęła połowa miasta
1661 – spłonął drewniany kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
1702 – spłonęły doszczętnie drewniana zabudowa rynku i większość domów przy pobliskich ulicach
1807 – spłonął średniowieczny drewniany kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny

Na pamiątkę pożaru z 1702 roku, w jego rocznicę (11 maja), od ponad 300 lat obchodzone jest jedyne w Europie Święto Ogniowe, a do historii pożarów nawiązuje także otwarte w 2014 roku Muzeum Ognia.

Zabytki

Podsumowanie

Perspektywa

Już w latach 30. XX w. przygotowywano wpis układu urbanistycznego Starego Miasta w Żorach, wraz z murami obronnymi i kościołem parafialnym, do rejestru zabytków. Określano go wtedy, „jako najbardziej jednolity pod względem zabytkowym na Śląsku”^[35].

Według Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w miejscowości znajdują się następujące obiekty zabytkowe^[36]:

układ urbanistyczny
gotycki kościół parafialny pw. św. Apostołów Filipa i Jakuba z XV wieku
plebania z XIX wieku
kościół ewangelicko-augsburski, 1931 r.
plebania ewangelicka, 1906 r.
fragmenty murów obronnych z XIV wieku
dom, ul. Bramkowa 1 z XIX wieku

dawny Dom Ludowy „Sala Polska”, obecnie dom kultury, ul. Dolne Przedmieście 1 (XIX/XX w.)

dom, ul. Dolne Przedmieście 5, 2 poł. XIX wieku

dom, ul. Dworcowa 1, XIX wiek
zespół domu, ul. Dworcowa 6, 1903 r. (dom, ob. szkoła muzyczna oraz ogród)
niskie kamieniczki powstałe z cegieł muru obronnego przy ul. Murarskiej (nr: 11, 13, 19, 35, 37)
kamienice na rynku z XIX wieku (nr: 1, 12, 23)
domy przy ulicy generała Szeptyckiego, z XIX wieku (nr: 4, 6, 9, 12, 19^[37])

domy przy ulicy Szerokiej z XIX wieku (nr: 7, 8^[38], 12, 14, 16, 20)

Pałac w Żorach klasycystyczny z przełomu XVII i XVIII w., w dzielnicy Baranowice

dom przy ul. Wodzisławskiej 111, z końca XIX wieku, w dzielnicy Rogoźna
kapliczka przy ul. Rybnickiej z XIX wieku, w dzielnicy Rowień

Pełna lista zabytków:

Osobna strona: Wikipedia:Wiki Lubi Zabytki/śląskie/Żory.

Poza obiektami wpisanymi w rejestr zabytków, na uwagę zasługują także inne obiekty, o znaczeniu historycznym:

Kapliczka przy ul. Murarskiej
Kamienne krzyże pokutne na starym cmentarzu przy ul. Męczenników Oświęcimskich oraz w dzielnicy Rogoźna na posesji przy ul. Wodzisławskiej
cmentarz żydowski – 1818 r.

Parki

Park Cegielnia
Park Staromiejski

Trasy rowerowe

Przez miejscowość przebiegają następujące trasy rowerowe:

zielona trasa rowerowa nr 10 – Rybnik – Żory – Suszec
czerwona trasa rowerowa nr 305 – Palowice – Żory
czarna trasa rowerowa nr 301 – Leszczyny – Żory

Demografia

Osobny artykuł: Ludność Żor.

Zmiany w liczbie ludności Żor na przestrzeni ponad 200 lat^[39]^[40]:

Największą populację Żory odnotowały w 1994 – 67 107 mieszkańców.

Piramida wieku mieszkańców Żor w 2014 roku^[41].

Struktura ludności

Ogółem – 61945 (stan na 31.12.2015)
Kobiety – 31589
Mężczyźni – 30356^[42]
Bezrobocie – 8,4%^[43] (1545 osób, stan na 31.12.2015)^[44]

Gospodarka

Najwięcej podmiotów gospodarki w Żorach zajmuje się:

handlem hurtowym, detalicznym lub naprawą pojazdów – 26,7% ogółu jednostek,
budownictwem – 14,5%,
działalnością profesjonalną, naukową i techniczną – 9,3%,
przetwórstwem przemysłowym – 8%.^[45]

Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto (2020) w PLN – 4 781,16 zł, czyli 86,6% średniej krajowej^[46].

W końcu grudnia 2013 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Żorach obejmowała ok. 2,0 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 10,9% do aktywnych zawodowo^[43].

Bezrobocie w Żorach jest niskie w porównaniu z sytuacją ogólnopolską. Zgodnie z informacją Głównego Urzędu Statystycznego we wrześniu 2020 r. stopa bezrobocia wyniosła w mieście 5,2% (wskaźnik dla Polski był na poziomie 6,1%). W tym czasie w PUP Żory zarejestrowanych było około 1,1 tys. bezrobotnych. ^[47]

Infrastruktura i transport

Podsumowanie

Perspektywa

Infrastruktura drogowa

Przez Żory (dzielnice: Rowień-Folwarki i Rój) przebiega autostrada A1 łącząca południe z północą kraju. Przez miasto przebiegają następujące drogi:

Autostrada A1 (Gdańsk – Toruń – Łódź – Częstochowa – Gliwice – Żory – Gorzyczki)
Droga krajowa nr 81 (Katowice (A4) – Mikołów – Łaziska Górne – Żory – Skoczów (S52) – Harbutowice)
Droga wojewódzka nr 924 (Kuźnia Nieborowska – Knurów – Czerwionka-Leszczyny – Żory)
Droga wojewódzka nr 932 (Wodzisław Śląski – Świerklany – Żory)
Droga wojewódzka nr 935 (Racibórz – Rybnik – Żory – Pszczyna)

Komunikacja miejska

Miasto posiada Bezpłatną Komunikację Miejską (BKM), która jest organizowana przez Urząd Miasta w Żorach. W mieście działają też płatne linie MZK Jastrzębie-Zdrój, KM Rybnik oraz ZTM, które łączą Żory z miastami ościennymi^[48].

Połączenia kolejowe

Miasto posiada bezpośrednie połączenia kolejowe z:

W związku z tym, że sąsiednie Jastrzębie-Zdrój zabiega o przywrócenie połączeń kolejowych, jeden z analizowanych wariantów zakłada połączenie Jastrzębia-Zdroju z Katowicami przez Żory i Orzesze^[49].

Infrastruktura techniczna

Hotspot na Rynku i w jego najbliższej okolicy^[50].
Elektroniczne tablice na przystankach (BKM) informujące o odjazdach i opóźnieniach autobusów.
Telebimy zewnętrzne znajdujące się przy ruchliwych punktach miasta.

Rower miejski

We wrześniu 2018 roku w Żorach ruszyła wypożyczalnia rowerów miejskich GeoVelo. W Żorach można korzystać z 80 nowoczesnych jednośladów tzw. czwartej generacji.

Rowery GeoVelo można wypożyczyć i oddać w 26 lokalizacjach^[51].

Edukacja

Żory oferują pełną gamę usług z zakresu edukacyjnego od form przedszkolnych aż do wydziałów zamiejscowych uczelni wyższych. Znajdują się tu: 13 publicznych przedszkoli oraz liczne placówki oświatowe.

Osobny artykuł: Lista placówek oświatowych w Żorach.

Kultura

Miasto posiada Miejski Ośrodek Kultury, w którym m.in. znajduje się sala widowiskowa gdzie odbywają się koncerty i spektakle teatralne. Oprócz tego ośrodka w poszczególnych dzielnicach miasta działają świetlice realizujące zajęcia artystyczne^[52].

W mieście znajdują się dwa kina: Scena „Na Starówce” z jedną salą kinową oraz kino Helios w Galerii Wiślanka z czterema salami^[53].

W Żorach działa Miejska Biblioteka Publiczna, mieszcząca się w dawnym budynku młyna parowego^[54].

Muzeum Miejskie znajduje się w zabytkowej willi Hearinga i posiada dwie wystawy stałe: Nasza tożsamość i Polskie poznawanie świata. Drugim muzeum jest Muzeum Ognia, mieszczące się w zbudowanym w 2014 roku budynku, uważanym za wyróżniające się dzieło architektury współczesnej^[55].