Tellur

Tellur (Te, łac. tellurium) – pierwiastek chemiczny, tlenowiec z grupy półmetali w układzie okresowym. Nazwa pochodzi od łacińskiej nazwy Ziemi – tellus.

Tellur

antymon ← tellur → jod
Se ↑ Te ↓ Po 52 Te
Wygląd
srebrzystoszary
Widmo emisyjne telluru
Ogólne informacje
Nazwa, symbol, l.a.	tellur, Te, 52
Grupa, okres, blok	16 (VIA), 5, p
Stopień utlenienia	−II, −I, IV, VI[1]
Właściwości metaliczne	półmetal
Właściwości tlenków	średnio kwasowe
Masa atomowa	127,60 ± 0,03[uwaga 1][2]
Stan skupienia	stały
Gęstość	6240 kg/m³
Temperatura topnienia	449,51 °C[3]
Temperatura wrzenia	988 °C[3]
Numer CAS	13494-80-9
PubChem	6327182
Właściwości atomowe Promień • atomowy • walencyjny • van der Waalsa 140 (obl. 123) pm 135 pm 206 pm Konfiguracja elektronowa [Kr]5s24d105p4 Zapełnienie powłok 2, 8, 18, 18, 6 (wizualizacja powłok) Elektroujemność • w skali Paulinga • w skali Allreda 2,10 2,01 Potencjały jonizacyjne I 869,3 kJ/mol II 1790 kJ/mol III 2698 kJ/mol
Właściwości fizyczne Ciepło parowania 52,55 kJ/mol Ciepło topnienia 17,49 kJ/mol Konduktywność 200×10−3 S/m Ciepło właściwe 202 J/(kg·K) Przewodność cieplna 2,35 W/(m·K) Układ krystalograficzny heksagonalny Twardość • w skali Mohsa 2,25 Prędkość dźwięku 2610 m/s (293,15 K) Objętość molowa 20,46×10−6 m³/mol
Najbardziej stabilne izotopy izotop wyst. o.p.r. s.r. e.r. MeV p.r. 120Te 0,096% >2,2×1016 lat 2×w.e. 1,701 120Sn 121Te {syn.} 16,78 dni w.e. 1,040 121 Sb 122Te 2,603% stabilny izotop z 70 neutronami 123Te 0,908% >1×1013 lat w.e. 0,051 123 Sb 124Te 4,816% stabilny izotop z 72 neutronami 125Te 7,139% stabilny izotop z 73 neutronami 126Te 18,952% stabilny izotop z 74 neutronami 128Te 31,687% 2,2×1024 lat β−β− 0,867 128 I 130Te 33,799% 7,90×1020 lat β−β− 2,528 130 I
Niebezpieczeństwa Karta charakterystyki: dane zewnętrzne firmy Sigma-Aldrich [dostęp 2011-10-02] Globalnie zharmonizowany system klasyfikacji i oznakowania chemikaliów Na podstawie podanej karty charakterystyki Niebezpieczeństwo Zwroty H H301 Zwroty P P301+P310 NFPA 704 Na podstawie podanego źródła[4] 0 2 0   Numer RTECS WY2625000
Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą warunków normalnych (0 °C, 1013,25 hPa)

Charakterystyka

Kation tetratellurowy

Tellur w postaci krystalicznej jest srebrzystobiały, miękki i kruchy^[5] (handlowo dostępny jest w postaci szarego proszku^[6]). Jest półprzewodnikiem^[5]. Reaguje ze stężonym kwasem azotowym, tworząc kwas tellurawy (H
2TeO
3), w reakcji telluru z wodą królewską powstaje kwas tellurowy (H
2TeO
4). Ze stężonym gorącym kwasem siarkowym tellur reaguje, tworząc roztwór o barwie czerwonej, zawierający kationy tetratellurowe Te2+
4. Zabarwienie wynika z obecności 6 zdelokalizowanych elektronów π w płaskiej, kwadratowej strukturze kationów tetratellurowych. Kationy te pod wpływem wody hydrolizują z wydzieleniem czarnego osadu telluru.

Tworzy tellurki M
2Te, telluryny M
2TeO
3 i tellurany M
2TeO
4 (gdzie M – kation metalu jednowartościowego). Tellurowodór H
2Te jest nietrwałym, trującym gazem, o nieprzyjemnym zapachu. Pył i pary telluru działają szkodliwie przy ich wdychaniu, drażnią także oczy.

Występowanie

W skorupie ziemskiej występuje on w ilości 0,005 ppm. Minerałem tego pierwiastka jest np. telluryt (TeO
2).

Odkrycie

Związki zawierające tellur zostały odkryte w 1782 w kopalni złota w dawnej Kleinschlatten (Transylwania), a obecnie w Zlatnej (Rumunia) przez austriackiego mineraloga Franza-Josepha Müllera von Reichensteina^[7][8], nazwany przez Martina Heinricha Klaprotha^[7] w 1798.

Zastosowanie

Tellur używany jest przede wszystkim jako składnik stopów z żelazem, miedzią i ołowiem. Dodatek telluru powoduje, że stop jest łatwiejszy do obróbki. Jest również używany do produkcji półprzewodników, a także w procesie wulkanizacji^[9] gumy i jako przeciwstukowy składnik benzyn^[9]. Tellurek kadmu używany do produkcji paneli fotowoltaicznych^[10], a niektóre związki wykorzystywane są do środków owadobójczych^[9].

Uwagi

1. Znane są próbki geologiczne, w których pierwiastek ten ma skład izotopowy odbiegający od występującego w większości źródeł naturalnych. Masa atomowa pierwiastka w tych próbkach może więc różnić się od podanej w stopniu większym niż wskazana niepewność. Zob. Prohaska i in. 2021 ↓, s. 584.

Przypisy

1. N.N. Greenwood, A. Earnshaw: Chemistry of the elements. Oxford; New York: Pergamon Press, 1984, s. 893. ISBN 0-08-022057-6.
2. ThomasT. Prohaska ThomasT. i inni, Standard atomic weights of the elements 2021 (IUPAC Technical Report), „Pure and Applied Chemistry”, 94 (5), 2021, s. 573–600, DOI: 10.1515/pac-2019-0603 (ang.).
3. David R.D.R. Lide David R.D.R. (red.), CRC Handbook of Chemistry and Physics, wyd. 90, Boca Raton: CRC Press, 2009, s. 4-36, ISBN 978-1-4200-9084-0 (ang.).
4. Tellurium (nr 264865) (ang.) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2011-10-02]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
5. tellur, [w:] Encyklopedia techniki. Chemia, WładysławW. Gajewski (red.), Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1965, s. 701, OCLC 33835352.
6. Tellurium (nr 264865) – karta charakterystyki produktu Sigma-Aldrich (Merck) na obszar Polski. [dostęp 2011-10-02]. (przeczytaj, jeśli nie wyświetla się prawidłowa wersja karty charakterystyki)
7. tellur, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-03-04].
8. Ignacy Eichstaedt: Księga pierwiastków. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973, s. 317. OCLC 839118859.
9. Tellur i polon – Principles of Chemistry [online], www.malecki.chemia.us.edu.pl [dostęp 2021-03-04].
10. M.M. Sibiński M.M., Polycrystalline solar cells based on CdTe, „Zeszyty Naukowe. Elektryka / Politechnika Łódzka”, z. 115, 2008, s. 111–116, ISSN 0374-4817 [dostęp 2021-03-04] (ang.).

Bibliografia

• Jerzy Minczewski, Zygmunt Marczenko: Chemia analityczna. T. 1: Podstawy teoretyczne i analiza jakościowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. ISBN 83-01-13499-2. Brak numerów stron w książce

Kontrola autorytatywna (pierwiastek chemiczny):

• LCCN: sh85133642
• GND: 4184665-5
• NDL: 00572907
• BnF: 12138330x
• BNCF: 41689
• NKC: ph126528
• BNE: XX530277
• J9U: 987007565705505171

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3986271
• Britannica: science/tellurium
• Treccani: tellurio
• Universalis: tellure
• SNL: tellur
• Catalana: 0145393
• DSDE: tellur

Identyfikatory zewnętrzne:

• identyfikator minerału w Mindat: 37792