Bolesławiec

Bolesławiec (łac. Boleslavia, niem. Bunzlau, Buntzlau, śl-niem. Bunzel) – miasto w Polsce, w województwie dolnośląskim, siedziba powiatu bolesławieckiego, historycznie leżące na Dolnym Śląsku. Przez miasto przepływa rzeka Bóbr, okoliczne obszary leśne należą do Borów Dolnośląskich. W latach 1975–1998 miasto należało administracyjnie do województwa jeleniogórskiego.

Ten artykuł dotyczy miasta w województwie dolnośląskim. Zobacz też: inne znaczenia.

Bolesławiec

miasto i gmina
Stary rynek i ratusz
Herb Flaga
Dewiza: Miasto Ceramiki
Państwo	Polska
Województwo	dolnośląskie
Powiat	bolesławiecki
Prawa miejskie	1251
Prezydent	Piotr Roman
Powierzchnia	22,85 km²
Populacja (01.01.2023) • liczba ludności • gęstość	37 293[1] 1632,1 os./km²
Strefa numeracyjna	75
Kod pocztowy	59-700
Tablice rejestracyjne	DBL
Położenie na mapie powiatu bolesławieckiego Bolesławiec
Położenie na mapie Polski Bolesławiec
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego Bolesławiec
51°15′50″N 15°33′39″E
TERC (TERYT)	0201011
SIMC	0935989
Strona internetowa
BIP

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego 1 stycznia 2023 r. miasto liczyło 37 293 mieszkańców^[1] (114. miejsce w kraju). Gęstość zaludnienia wynosi 1632,1 osób/km² (10. miejsce w województwie).

Nazwa

Nazwa Bolesławiec wśród innych nazw śląskich miejscowości w urzędowym pruskim dokumencie z 1750 wydanym w języku polskim w Berlinie^[2].

Nazwa Bolesławiec jest patronimiczną nazwą wywodzącą się od słowiańskiego imienia Bolesław, złożonego z dwóch członów staropolskiego nieużywanego obecnie określenia bole(j) oznaczającego bardzo oraz sław oznaczającego sławę. Imię to oznacza dosłownie „bardzo sławny” i nadano ją miastu na cześć fundatora Bolesława I Wysokiego, który założył miasto około 1190, nadając mu liczne przywileje^[3]. Heinrich Adamy w swoim spisie nazw miejscowości na Śląsku, wydanym w 1888 we Wrocławiu, wymienia nazwę miasta zanotowaną w dokumencie z 1196 – Boleslawez, podając jej znaczenie Stadt des Boleslaw I (pol. Miasto Bolesława I)^[4].

Miejscowość pod zlatynizowaną nazwą castrum Boleslavec wymieniona jest w łacińskim dokumencie z 1277 sygnowanym przez księcia polskiego Bolesława (łac. Boleslaus dux Polonie)^[5]. W 1295 w kronice łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis miejscowość wymieniona pod zlatynizowaną nazwą Boleslavia oraz Boleslawetz, Bolezlavitz^[6].

Nazwa miejscowości w zlatynizowanej formie Boleslavicz wymieniona jest w łacińskim dokumencie z 1312 wydanym w Głogowie^[7]. W spisanym po łacinie dokumencie średniowiecznym z dnia 31 października 1310 miasto wymienione jest pod zlatynizowaną nazwą Boleslauia^[8]. W 1475 w łacińskich statutach Statuta Synodalia Episcoporum Wratislaviensium miejscowość wymieniona jest pod zlatynizowaną nazwą Boleslauia^[9]. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Boleslavia^[10].

Występująca od XIII w. niemiecka nazwa Bunzlau jest zgermanizowaną formą wywodzącą się od nazwy polskiej^[11][12]. W dziele szwajcarskiego geografa Matthäusa Meriana pt. „Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae” z 1650 miasto wymienione jest pod nazwą Boleslau^[13].

W 1750 polska nazwa Bolesławiec wymieniona jest w języku polskim przez Fryderyka II pośród innych miast śląskich w zarządzeniu urzędowym wydanym dla mieszkańców Śląska^[14]. Nazwę miasta jako Bolesław w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa^[15]. Polską nazwę Bolesławiec oraz niemiecką Bunzlau wymienia w 1896 śląski pisarz Konstanty Damrot w książce o nazewnictwie miejscowym na Śląsku^[16]. Damrot w swojej książce wymienia również starsze nazwy z łacińskich dokumentów: 1377 – Boleslawcze, 1417 – Boleslawicz, 1446 – Boleslavice.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego podaje dwie nazwy miejscowości: polską nazwę Bolesławiec oraz niemiecką Bunzlau^[3].

Obecna nazwa została urzędowo zatwierdzona w 1946^[17].

Historia

Epoka paleolitu (ok. 10 000 – ok. 8300 lat p.n.e.)

Rzeka Bóbr w Bolesławcu

Najstarsze ślady pobytu człowieka w rejonie Bolesławca pochodzą z młodszej fazy późnego paleolitu, tj. ok. 10 000 lat p.n.e. W 1974 na wysokim tarasie Bobru w Bobrowicach koło Szprotawy odnalezione zostały narzędzia krzemienne z tego okresu (liściak typu Lyngby wraz z dwoma fragmentami odłupków). W tym samym czasie w Golnicach koło Bolesławca, również na terasie dopływu Bobru odkryte zostały podobne wyroby (asymetryczny tylczak z retuszowaną bazą oraz dwa duże łuskowe fragmenty odłupków). Usytuowanie znalezisk ma ścisły związek z górskim charakterem Bobru. Dolina tej rzeki, szeroka od 500 do 3500 m, w okresie wiosennym i w czasie ciągłych opadów deszczu znajdowała się pod wodą. Poziom wód gruntowych sprawiał, iż opadała ona powoli. W związku z tym dolina przez długi czas była trudno dostępna. Dla własnego bezpieczeństwa człowiek późnego paleolitu przebywał więc na tym obszarze na terenach zabezpieczających go przed żywiołem wodnym.

Epoka mezolitu (ok. 8300 – ok. 4500 lat p.n.e.)

W dorzeczu Bobru odkryto 45 stanowisk datowanych na epokę mezolitu, od Bolesławca do Krosna Odrzańskiego. Wszystkie one, podobnie jak i w paleolicie, usytuowane są przy krawędziach dolin, na wyższych terasach lub wydmach, przede wszystkim po stronie południowej lub południowo-zachodniej. Odkryte znaleziska to obozowiska wielkości od 2–3 arów do 1 ha (w tym przypadku byłoby to kilka małych funkcjonalnych w tamtym czasie stanowisk), na których terenie odnaleziono nieliczne wyroby krzemienne. Zamieszkująca w tym czasie dorzecze Bobru ludność przybyła tutaj u schyłku paleolitu z kręgu tzw. kultury Federmesser i ahrensburskiej. Po ociepleniu się klimatu pozostała tu część ludności uczestniczyła w powstaniu społeczności mezolitycznej, określanej mianem grupy protokomornickiej. Po dalszym ociepleniu opuściła ona jednak rejon Bobru, a na te obszary przybyła u schyłku okresu borealnego ludność postmaglemoska, zapewne z kultury chojnicko-pieńkowskiej. Zajmowała się głównie eksploatacją środowiska leśno-wodnego (łowiectwo, rybołówstwo). Kres osadnictwa mezolitycznego nastąpił w końcu II okresu neolitu.

Epoka neolitu (ok. 4500 – 1800 lat p.n.e.)

Rejon Bolesławca penetrowany był także w epoce neolitu, zwłaszcza przez plemiona kultury ceramiki sznurowej. Potwierdzeniem tego jest stanowisko tej kultury odkryte w Bolesławicach (kamienny toporek). Największe skupiska osadnicze wystąpiły w Pradolinie Głogowsko-Baryckiej, Nizinie Śląskiej i Kotlinie Raciborskiej, w miejscach występowania najżyźniejszych gleb i nieco już przetrzebionych lasów. Ze względu na znaczną ruchliwość plemion tej kultury sądzi się, że w ich sposobie gospodarowania dominował chów oraz pewne formy pasterstwa. Z czasem ludność tej kultury została zasymilowana przez napływającą z zewnątrz społeczność posługującą się lepszymi wyrobami z brązu.

Epoka brązu (1800 – 700 lat p.n.e.)

Najważniejszą kulturą archeologiczną epoki brązu była kultura łużycka, poprzedzona kulturą przedłużycką, która nie zatracając charakteru mogiłowego, wytworzyła cały szereg cech lokalnych. Umiejscawiana między Kaczawą a górnym Bobrem i Szprotawą. Prawdopodobnie w tym czasie miała miejsce stabilizacja osadnicza ludności tej kultury na Śląsku, Saksonii, Łużycach i w Wielkopolsce. Z tego okresu tzw. fazy klasycznej kultury przedłużyckiej odnaleziono w Bobrowicach koło Szprotawy uchatą szpilę o zdobionej główce. W niedalekiej od Bolesławca Osiecznicy znaleziono z kolei brązową siekierkę z brzegami. Mimo iż ślady pobytu ludności kultury łużyckiej odnaleziono na brzegach niemal całego biegu Bobru, to jednak teren ten nie należy do dużych obszarów osadniczych (z wyjątkiem okolic Żagania i Nowogrodu Bobrzańskiego). Kilkanaście stanowisk odkrytych w pobliżu Bolesławca wskazuje wszelako na dość intensywną penetrację tej części ziem nadbobrzańskich przez społeczności kultury łużyckiej. Stanowiska te (cmentarzyska) usytuowane są m.in. w Bolesławcu, Bolesławicach, Buczku Małym, Kruszynie-Godnowie, Rakowicach-Otoku.

Epoka żelaza (okres lateński i rzymski 400–500 lat n.e.)

Po krótkim okresie halsztackim (700–400 lat p.n.e.), w którym upadła kultura łużycka, nastąpił okres lateński (w okolicach Wrocławia datowany na czas między IV w. p.n.e. a schyłkiem II w. n.e.). Rejon Bolesławca znajdował się poza oddziaływaniem „celtyckich” grup kulturowych. Pomimo tego w Bolesławcu znaleziono brązową zapinkę z wolną piętką i tarczką. Reprezentuje ona rzadki okaz zapinki Munssingenskiej z cięciwą obwiniętą wokół kabłąka. Druga z fibul, żelazna z wolną piętką i niedużą zdobioną kulką przynależy do późnej wersji zapinki duchcowskiej (nazwa od skarbu w Duchcowie). Obie są formami wczesnolateńskimi. Przypuszcza się, że te znaleziska wskazują na istnienie dodatkowego szlaku kontaktu Celtów z Północą. W rejonie Szprotawy i Starej Koperni koło Żagania odkryto żelazne zapinki kowalewicke w grobach kultury pomorskiej. Pod koniec II w. n.e. miejsce Celtów zajęła ludność kultury luboszyckiej (połowa II w. – IV–V w. n.e). Badania nad osadnictwem w tym rejonie w okresie przedrzymskim i wpływów rzymskich z wyjątkiem luźnych znalezisk oraz ceramiki dowodzącej istnienia osady, jak dotychczas, nie potwierdziły istnienia tutaj zawartego osadnictwa. Znajdowało się ono bowiem na pograniczu kultury luboszyckiej i legnickiego rejonu kultury przeworskiej. Wspomniane znaleziska z okresu wpływów rzymskich (I w. p.n.e. – VI w. n.e) nie należą do imponujących. W latach 1932–1933 w Bolesławicach odkryto dwie monety rzymskie (jedna z brązu), które znajdowały się w prywatnym posiadaniu, a obecnie uważane są za zaginione. Znacznie wcześniej (1820 rok) w Bolesławcu odkryto denar rzymski wraz z ostrzem włóczni, a następnie w 1941 denar Gordiana III z lat 238–244. Monety te dowodzić mogą istnienia szlaku handlowego w tym rejonie już w I połowie I tysiąclecia. Uwagę zwraca natomiast odkrycie w Bolesławcu osady (ceramika) kultury luboszyckiej. Nieco dalej na północ od miasta, w Parkoszowie, odnaleziono cmentarzysko tej kultury z pięcioma grobami wyposażonymi w ceramikę i ułamkami ciałopalenia oraz stopione szkło i ułamek grzebienia. Sądzi się, że osadnictwo w tym okresie zajmowało niewielki obszar wzdłuż Bobru.

Bolesławiec wczesnopiastowski

W VI/VII wieku Śląsk oraz Łużyce nie były jeszcze zasiedlone przez Słowian. Przybyli oni na Śląsk w VII wieku, jednak w rejonie Bolesławca nie odnaleziono śladów ich pobytu w tym czasie, podobnie jak pozostałości tzw. kultury Sukow-Szeligii, obejmującym swoim zasięgiem między innymi Pomorze Zachodnie, Meklemburgię, Brandenburgię, Łużyce, Mazowsze płockie, Wielkopolskę, Śląsk oraz prawdopodobnie przejściowo Małopolskę południową. Występowała ona w północnych rejonach Dolnego Śląska koło Ślęży. Podobnie niejasno przedstawia się sytuacja osadnicza w rejonie Bolesławca w VIII wieku. Zdaniem niektórych badaczy obszar ten wchodził do strefy Tornow-Klenica, która obejmowała część Łużyc, ziemię lubuską, część Wielkopolski i północne terytoria Dolnego Śląska. Podobnie jak poprzednio nie odkryto jeszcze stanowisk potwierdzających przynależność Bolesławca do tej strefy. Pierwsze znaleziska potwierdzające istnienie osadnictwa w Bolesławcu na przełomie VIII i IX wieku są ze względu na ich formę niezwykle cenne. Odnaleziono bowiem zakończenie pasa tzw. typu blatnickiego, pochodzące ze strefy Blatnica-Mikulżice datowanej na lata 790–830. Wyróżnia się ona wyrobami powstałymi po upadku kaganatu awarskiego, nawiązującymi do wyrobów zachodnich. Zakończenie pasa odnalezione w Bolesławcu posiada cechy karolińskie. Odnaleziona zaś ostroga jest naśladownictwem wyrobów wczesnokarolińskich. Bolesławiec znajduje się więc na granicy wpływów wczesnokarolińskich, obejmujących swoim zasięgiem Słowian Połabskich, a potem pas na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej aż do Bolesławca, a następnie aż do rejonu Ślęży i w kierunku południowo-zachodnim obejmując Czechy. Niezwykle ważnym znaleziskiem jest misa żelazna tzw. typu śląskiego. Uważa się je ostatnio coraz częściej za pierwotną formę pieniądza pozakruszcowego, którą na Morawach i w Małopolsce wyparła doskonalsza jego forma – grzywna siekieropodobna. Bolesławiecka miska jest najdalej na zachód wysuniętym znaleziskiem dosyć zwartej strefy występowania takich produktów na Śląsku. Po wejściu Śląska w obieg wpływów państwa wielkomorawskiego w rejon Bolesławca nie dotarły oddziaływania Wielkich Moraw, które są widoczne na terenach sąsiednich Trzebowian czy Dziadoszan. Podobnie nie dotarły tutaj oddziaływania czeskie widoczne u pierwszego plemienia.

Pl. Zamkowy – wieża zamkowa do której dobudowano kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy

Kościół przy placu Zamkowym po renowacji

Sytuacja dotycząca osadnictwa na Śląsku w X–XI wieku staje się nieco jaśniejsza po sięgnięciu do źródeł pisanych. W ich świetle na zachód od Trzebowian i Dziadoszan, w dorzeczu środkowego Bobru, rozsiadło się plemię Bobrzan. Ich obecność tutaj poświadcza jedynie tak zwany dokument praski z 1086, wprawdzie podejrzany, ale dane w nim zawarte są przyjmowane powszechnie jako odpowiadające sytuacji z 973. Stwierdza się w nim, iż północne granice biskupstwa praskiego wyznaczają plemiona Trebouane (Trzebowianie), Pobrane (Bobrzanie), Dedosize (Dziadoszanie), które graniczą przez las z Miliczanami. Z nich faktycznie graniczyć mogli z Miliczanami tylko Bobrzanie. Nazwa tego plemienia wyraźnie wskazuje, że ich siedzib należy szukać nad Bobrem. Badania archeologiczne potwierdziły istnienie większego skupiska osadniczego między Szprotawą a Nowogrodem Bobrzańskim, zajmowało ono obszar 350–400 km². W tym rejonie większość badaczy sytuuje właśnie siedziby Bobrzan. Zatem Ilua (Iława) wspomniana w kronice Thietmara byłaby stołecznym grodem Bobrzan i wokół niego koncentrowałoby się osadnictwo tego plemienia. Byliby więc Bobrzanie jakąś małą jednostką terytorialną, jakie spotkać można między innymi na Łużycach i u Serbów połabskich. Ich plemię mogło się wydzielić podczas rozwoju terytorialnego Dziadoszan, przez których zostali ponownie wchłonięci. W rozumieniu politycznym Bobrzanie nie byli więc plemieniem, ale częścią rozleglejszej jednostki. Obszar okolic Bolesławca pokrywa rozległa, dobrze poświadczona źródłowo, puszcza. Badania archeologiczne pozwoliły stwierdzić, że osadnictwo w tym rejonie w okresie wczesnośredniowiecznym było słabo rozwinięte. W zasadzie poświadczone zostało funkcjonowanie grodu jedynie w Otoku, mniej prawdopodobne wydaje się istnienie grodziska w Łagowie nad Kwisą. W niektórych pracach dopuszcza się istnienie grodu w Bolesławicach. Były to prawdopodobnie jedne z najdalej na południe wysuniętych grodów Bobrzańskich (Dziadoszańskich), którym łączność z głównym ośrodkiem osadnictwa zapewniały Bóbr i Kwisa. Gród na lewym brzegu na terenie Bolesławic datowany na okres przed połową X wieku, zlokalizowany został przez archeologów niemieckich w okresie przedwojennym w ramach badań powierzchniowych. Podczas nowych badań prowadzonych w 1960 nie udało się zlokalizować grodziska. Stąd wysunięto przypuszczenie, iż w tym czasie zostało ono całkowicie zniszczone. Nowsze prace nie zajmują się już tym grodem, uznając go i chyba słusznie, za byt nieistniejący, wytwór przedwojennej historiografii niemieckiej. Słabo poświadczone w tym rejonie osadnictwo w okresie wczesnośredniowiecznym spowodowane było początkowo istnieniem tak zwanej granicy strefowej biegnącej pasmem puszcz między Nysą Łużycką a Bobrem. Wraz z rozwojem osadnictwa – z jednej strony śląskiego, a z drugiej łużycko-milczańskiego – w związku z rozgraniczaniem posiadłości dominialnych, granica strefowa przechodzić zaczęła w granicę linearną na Kwisie i Bobrze, ukształtowaną ostatecznie na przełomie XII i XIII wieku. Granicą zachodnią Śląska stała się wtedy Kwisa.

Według legend Bolesławiec miał powstać w X wieku, za panowania Mieszka I. Na terenie obecnego Starego Miasta miały znajdować się trzy karczmy, obsługujące podróżnych na szlaku między Dreznem a Wrocławiem, ponadto przy tych karczmach miał istnieć gród obronny. Badania archeologiczne z 2009 roku dowiodły, że w północnej części obecnego Bolesławca, przy ulicy Topolowej, już pod koniec IX wieku istniało grodzisko^[18], co pozwala domniemywać, że w legendzie o trzech karczmach znajduje się ziarno prawdy. Według zapisów dziewiętnastowiecznej Kroniki Bergemanna bolesławiecki gród miał w 1094 roku zacięcie i zwycięsko bronić się przed najazdem wojsk czeskich.

Miasto Książąt śląskich

Pierwsze pewne i potwierdzone źródłowo informacje o Bolesławcu mamy jednak dopiero z ok. 1194 roku. Zgodnie z tą wersją Bolesławiec nosiłby swoje miano od imienia księcia Bolesława Wysokiego, który miał założyć osadę w miejscu obecnej starówki. Bardzo możliwe jest, że już wtedy powstał kościół pw. św. Doroty, który z czasem został zastąpiony przez obecny kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja, będący obecnie bazyliką mniejszą. Według kolejnej legendy miał on powstać dzięki fundacji wrocławskiego kupca, który w okolicach Bolesławca został ocalony z grzęsawiska, a ufundowanie kościoła było dla niego wypełnieniem złożonego Bogu w chwili niebezpieczeństwa ślubu. W XIII wieku w rejonie obecnych ulic Armii Krajowej i Teatralnej powstał także klasztor dominikanów, na skrzyżowaniu obecnych ulic Prusa i Zgorzeleckiej stał kościół Naszej Kochanej Pani (Unsere Liebe Frauen-Kirche), mamy też informacje o istnieniu kościoła św. Jadwigi i tzw. Kościoła Pogrzebowego, który znajdował się na cmentarzu przy obecnej ulicy Garncarskiej. Z XIV wieku mamy też pierwsze informacje o istniejącym w Bolesławcu drewnianym ratuszu.

Żydzi mieszkali w Bolesławcu prawdopodobnie już w 1190 roku, kiedy to mieszczanie pożyczyli pewną sumę pieniędzy, niezbędnych do budowy murów miejskich. W zamian za to wyznaczono im własną ulicę i synagogę^[19][20].

Bolesławiec został lokowany między 1226 a 1251 rokiem, właśnie w rejonie obecnego Starego Miasta. Z tego okresu nie mamy już żadnych informacji o grodzisku przy ulicy Topolowej, które najpewniej zostało opuszczone. Miasto szybko uległo germanizacji.

W 1361 roku liczba żydowskich mieszkańców wynosiła 360. Żydzi byli właścicielami 31 domów. Zajmowali się drobnym handlem, rzemiosłem, drobnymi usługami^[21].

Bolesławiec w Koronie Czeskiej

Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja w Bolesławcu

W 1392 Bolesławiec, należący wtedy do księstwa jaworsko-świdnickiego, dostał się pod panowanie czeskie, podobnie jak całe księstwo. W XIV w. z podatków nałożonych na ludność żydowską mieszkańcy Bolesławca sfinansowali budowę murów miejskich pomiędzy Górną Bramą a Bramą Mikołajską. 18 czerwca 1429 roku miasto padło ofiarą niszczycielskiego najazdów husytów, podczas którego wymordowano znaczną liczbę mieszkańców oraz spalono cały Bolesławiec. Miasto zostało zdobyte w wyniku zdrady jednego z mieszczan, który podłożył ogień pod Górną Bramą, znajdującą się w pobliżu obecnego Okrąglaka przy placu Piłsudskiego. Bolesławiec czekała po tych wydarzeniach wieloletnia odbudowa. W 1454 roku Żydzi zostali wypędzeni z miasta^[22]. Pod koniec XV wieku miała miejsce rozbudowa kościoła Mariackiego, co zaowocowało rozbiórką kościoła św. Doroty. Część tej świątyni włączono do poszerzającego się kościoła. Pamiątki po tej przebudowie zachowały się do dziś w postaci inskrypcji, umieszczonych w murach bazyliki. W 1524 roku do Bolesławca przybył Jakub Süssenbach, który wygłosił w Kościele Mariackim poruszające kazanie. Kazanie spowodowało, że znaczna część mieszczan przeszła na stronę protestantów. Z czasem został zlikwidowany klasztor dominikanów, a Kościół Mariacki zamieniono w świątynię luterańską, który to stan rzeczy odmienił się dopiero w 1629 roku, kiedy kościół wrócił w ręce katolików. W kościele tym znajdowała się pierwsza znana bolesławiecka biblioteka. Była to tzw. biblioteka łańcuchowa, licząca ok. 150 woluminów.

Od 1525 w Bolesławcu działał architekt Wendel Rosskopf, który brał udział w pracach nad wnętrzem kościoła Mariackiego (Bazyliki) i stworzył tzw. Pałac Ślubów, znajdujący się do dziś w miejskim ratuszu i aż do XX wieku pełniący rolę miejskiej karczmy. W dolnej części wieży ratusza zachowały się do dzisiaj renesansowe sgraffita, wokół których wykonano nawiązującą do nich kopię. Do Pałacu Ślubów prowadzi okazały renesansowy portal, ufundowany przez jednego z szesnastowiecznych burmistrzów Bolesławca, Paula Hanewalda.

W Bolesławcu urodził się niemiecki poeta okresu baroku, Martin Opitz, którego niewielki pomnik znajduje się od niedawna przy ulicy Komuny Paryskiej. Opitz był jednym z wybitnych przedstawicieli tzw. śląskiej szkoły poetyckiej, która w I połowie XVII wieku miała ogromny wpływ na literaturę niemiecką. Innym znanym poetą z tej szkoły, pochodzącym z Bolesławca, był Andreas Scultetus. Miasto poważnie ucierpiało podczas wojny trzydziestoletniej, kiedy to przez Bolesławiec niejednokrotnie przeszły wojska szwedzkie, pozostawiając za sobą zgliszcza. Ponadto w czerwcu 1623 roku w mieście doszło do wielkiej epidemii dżumy, która doprowadziła do śmierci Mimo wielkich zniszczeń, miasto zdołało się podźwignąć ze strat, jakie poniosło, na co dowodem może być kolejna przebudowa wnętrza kościoła Mariackiego, podczas której przybrało ono obecny, barokowy kształt.

Bolesławiec w czasach pruskich i niemieckich

Wiadukt kolejowy w Bolesławcu.

Budynek teatru w Bolesławcu, II połowa XIX wieku.

W czasie wojen śląskich miasto dostało się pod panowanie pruskie. W 1745 powstała grafika przedstawiająca ze szczegółami ówczesne miasto, wykonana przez Friedricha Wernera. Widać na niej, że miasto zajmowało tylko niewielką część obecnej powierzchni, ograniczone przez średniowieczne mury obronne. W centrum znajdował się rynek z ratuszem, na prawo od którego był kościół parafialny, obecna bazylika. Miasto posiadało trzy bramy – Górną (rejony obecnego placu Piłsudskiego), Dolną (okolice obecnych Term przy ulicy Zgorzeleckiej) i Mikołajską (znajdowała się w pobliżu miejsca, gdzie teraz znajduje się skrzyżowanie ulic Kutuzowa, Kubika i Komuny Paryskiej). Miasto posiadało także niewielkie przedmieścia w rejonach obecnych ulic Asnyka i Komuny Paryskiej, a w miejscu obecnego Parku Obrońców Helu znajdował się cmentarz ewangelicki (przetrwał aż do II połowy XX wieku). W rejonach obecnego placu Zamkowego widać jeszcze pozostałości po średniowiecznym zamku, spalonym podczas wojny trzydziestoletniej, a w których miejscu dziesięć lat później powstał kościół ewangelicki. W II połowie XVIII wieku w Bolesławcu otwarto sierociniec, którego zabudowania zachowały się do dzisiaj przy ulicy Bankowej. Przy sierocińcu działała w tym czasie drukarnia, wydająca między innymi prace naukowe^[23].

W 1812 roku, po edykcie emancypacyjnym Żydzi ponownie zaczęli się osiedlać w mieście. W 1823 roku urządzono pomieszczenie do modlitw w domu wdowy Böhm przy ówczesnym Kirchplatz^[22].

Dawna drukarnia Fernbachów przy ul. Mickiewicza

W czasie wojen napoleońskich w mieście sześciokrotnie gościł Napoleon Bonaparte, a 28 kwietnia 1813 zmarł tu Michaił Kutuzow, rosyjski feldmarszałek. Dom, w którym umarł zachował się do dziś i mieści się w nim obecnie Dział Historii Miasta Muzeum Ceramiki w Bolesławcu. Kilka miesięcy po jego śmierci, w sierpniu 1813, doszło do bitwy rosyjsko-francuskiej o Bolesławiec, zakończonej wyparciem Francuzów z miasta. Po zakończonej wojnie Bolesławiec, którego mury obronne zostały częściowo zniszczone przez wojska francuskie, zaczął się dynamicznie rozwijać. 1 października 1845 w mieście otwarto dworzec kolejowy, a rok później otwarto wielki wiadukt kolejowy, jeden z najdłuższych w skali europejskiej. Wkrótce potem pomiędzy obecnymi ulicami Piastów i Tysiąclecia powstał zabytkowy kompleks szpitala psychiatrycznego, w którym obecnie funkcjonuje Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych. Wielu bolesławian brało udział w wojnie francusko-pruskiej i w walkach I wojny światowej. Ci drudzy zostali upamiętnieni pomnikami: w kościele ewangelickim i w lesie miejskim przy obecnej ulicy Jeleniogórskiej (oba nie zachowały się). Mimo tych wojen miasto intensywnie się rozwijało – powstawały nowe ulice, otwarto kolej podmiejską, a także teatr miejski.

Bardzo ważnym miejscem na przedwojennej mapie Bolesławca była drukarnia Królewskiego Sierocińca, od 1872 roku zarządzana przez bolesławieckiego drukarza żydowskiego pochodzenia, Louisa Fernbacha. Rodzina Fernbachów zarządzała drukarnią aż do 1942 roku i w tym czasie uczyniła z niej bardzo ważny ośrodek drukarski w skali całych Niemiec. Fernbachowie wydawali w Bolesławcu szereg książek i druków ulotnych, ale największą sławę przyniosły im gazety. Obok miejskiej gazety Bunzlauer Stadtblatt drukarnia wydawała też gazety specjalistyczne – najbardziej znanym tytułem był, mający wydawniczą skalę światową, Der Photograph. Fernbachowie zostali ostatecznie wywłaszczeni ze swojej własności w 1942 roku przez władze nazistowskie.

W 1913 w Bolesławcu otwarto kino „Metropol”. Zmiany w Bolesławcu zaszły po przejęciu władzy w Rzeszy przez Adolfa Hitlera. Obecna ulica Bolesława Chrobrego została nazwana Adolf Hitler Strasse, ponadto w mieście zainstalowało się NSDAP i Gestapo. W kwietniu 1933 roku przeprowadzono bojkot sklepów żydowskich w mieście – umundurowani funkcjonariusze SA fotografowali osoby, które chciały w nich zrobić zakupy. Po wejściu w życie ustaw norymberskich Żydzi byli usuwani ze stanowisk państwowych, organizacji i stowarzyszeń. W czasie Nocy Kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku splądrowano żydowskie firmy, podpalono synagogę. W czasie wojny w bolesławieckim teatrze przez pewien czas wystawiano nazistowskie sztuki propagandowe, a bolesławianie walczyli między innymi podczas kampanii wrześniowej^[24].

W okolicach miasta pracowali polscy robotnicy przymusowi. Podczas wojny przeciwko postępowaniu nazistów występował proboszcz kościoła Mariackiego, ksiądz Paul Sauer.

W miejscowości znajdowały się dwie filie obozu koncentracyjnego Groß-Rosen. Jedna, przy obecnej ul. Staroszkolnej 18 została założona w V 1944 na bazie istniejącego już w 1942 obozu więźniów żydowskich podległych Organizacji Schmelt. Przez prawie cały okres istnienia filii Groß-Rosen przetrzymywano w niej 1000 – 1200 Żydów, przede wszystkim polskich i węgierskich. Pracowali w kilku miejscowych fabrykach zbrojeniowych^[25].

Drugi obóz, przy obecnej ul. Orlej, przeznaczony był dla około 650 więźniów nieżydowskich, wśród których przeważali mieszkańcy ZSRR i Polski. Pracowali i mieszkali oni na terenie fabryki Concordia, przy produkcji części do samolotów bojowych^[25].

Wobec zbliżania się do miasta oddziałów armii sowieckiej zmuszono 11 II 1945 więźniów obu obozów do długotrwałego przemarszu do obozu koncentracyjnego Mittelbau w Turyngii. Marsz ten wytrzymało 541 więźniów z około 800 więźniów żydowskich oraz 441 z około 600 więźniów nieżydowskich. Niewielką liczbę chorych z obu lagrów zostawiono na miejscu i doczekali oni oswobodzenia przez żołnierzy radzieckich^[25].

Bolesławiec w granicach państwa polskiego

Osiedle Piastów w Bolesławcu, widok z wieżowca przy ul. Jana Pawła II

Niemiecką władzę w Bolesławcu przerwała w 1945 operacja dolnośląska Armii Czerwonej. Po walkach z oddziałami niemieckimi miasto zostało zdobyte 12 lutego 1945 przez 7 Gwardyjski Korpus Pancerny z 3 Gwardyjskiej Armii Pancernej oraz wojska 52 Armii należące do 1 Frontu Ukraińskiego^[26].

Miasto zostało bardzo poważnie zniszczone przez Sowietów po kapitulacji III Rzeszy. Rabunki, gwałty i podpalenia były wtedy na porządku dziennym i Bolesławiec stracił bezpowrotnie bardzo wiele zabytków. Spłonęły niemal wszystkie zabytkowe kamienice, stojące przy miejskim rynku, zniszczeniu uległy niemal wszystkie zabudowania podominikańskie przy obecnej ulicy Armii Krajowej, a także wiele pięknych kamienic i gmachów użyteczności publicznej. Sprofanowano i zniszczono miejskie cmentarze, udało się ocalić przed tym losem kościół Mariacki^[27].

Po konferencji poczdamskiej z miasta wysiedlono jego niemieckich mieszkańców, których miejsce zajęli wysiedleńcy z Kresów Wschodnich i repatrianci z Jugosławii i Francji. W pobliżu Bolesławca stacjonowały liczne wojska Armii Czerwonej (Pstrąże, Świętoszów, Szczytnica, Karczmarka)^{[potrzebny przypis]}. Miasto pod rządami polskimi powoli odbudowywano, jednak wyburzono wiele zabytkowych kamienic, które można było jeszcze uratować. Taki los spotkał choćby kamieniczki przy ulicy Asnyka, zastąpione przez bloki mieszkalne. Udało się zapobiec wyburzeniu kościoła poewangelickiego, który ostatecznie został przejęty i wyremontowany przez Kościół rzymskokatolicki. Stopniowo miasto zaczęło znów się poszerzać – wchłonięto południową część dużej wsi Bolesławice i utworzono nowe osiedla we wschodniej części miasta. W latach 80. w Bolesławcu przez pewien czas działała uczniowska grupa konspiracyjna, drukująca patriotyczne ulotki i odezwy, wspomagana przez miejską „Solidarność”. Po transformacji ustrojowej miasto zaczęło jeszcze prężniej się rozwijać – powstały nowe kościoły, działalność poszerzyły Młodzieżowy Dom Kultury i Bolesławiecki Ośrodek Kultury, rozpoczęto liczne renowacje i remonty wielu miejsc na terenie Bolesławca, z wiaduktem kolejowym, miejskimi Plantami i Rynkiem na czele. Nadal trwa stopniowa restauracja kościoła Mariackiego, podniesionego 7 października 2012 do godności bazyliki mniejszej. W 2016 swoje siedemdziesięciolecie obchodziło I Liceum Ogólnokształcące. Od lat 90. XX wieku w Bolesławcu w przedostatni tydzień sierpnia odbywa się Bolesławieckie Święto Ceramiki, przyciągające już turystów nie tylko z Polski, ale i Europy i reszty świata. 18 sierpnia 2018 do Bolesławca przybył z Wrocławia bezpłatny pociąg Kolei Dolnośląskich, tzw. Ceramiczny Express.

Kalendarium

• przed kilkunastoma wiekami (według kronik już około 800 n.e.) miejscem kultowym Słowian zamieszkujących dzisiejsze okolice Bolesławca była świątynia znajdująca się na terenie dzisiejszej miejscowości Ołobok.

  

  Miejsce, gdzie w XII-XIII wieku znajdowało się grodzisko kasztelańskie.

koniec IX–X w. – powstanie słowiańskiego grodu plemiennego^[28]

• XIII w. – osada strzegąca przeprawy przez Bóbr
• ok. 1251 – uzyskanie praw miejskich na prawie magdeburskim
• XVII i XVIII w. – ośrodek produkcji krzemionki i garncarski – Bolesławiec jest znany do dziś z ceramiki bolesławieckiej.
• 1740–1763 Bolesławiec wraz z większością Śląska znalazł się w wyniku wojen śląskich w granicach Prus.
• 1813 – tu umiera Michaił Kutuzow^[29], rosyjski feldmarszałek^[30]
• XIX w. – powstały huty szkła
• doprowadzenie 2-torowej linii kolejowej z Miłkowic w październiku 1845^[31]

  

  Wnętrze Bolesławieckiej Bazyliki Maryjnej.

• początek XX w. – posadzenie roślinności na elewacjach Ratusza
• 1922: budowa Pomnika Bohaterów I Wojny Światowej w lesie przy obecnej ul. Jeleniogórskiej
• 1944: utworzenie oddziałów Volkssturmu
• 1945:
  • styczeń Zbliżanie się Armii Czerwonej spowodowało ucieczkę i nieprzygotowaną ewakuację ludności niemieckiej^[32]. Wielu uciekinierów zginęło – bądź to w wyniku działań frontowych, bądź wskutek wysokich mrozów^[33].
  • 12 lutego – nastąpiło zajęcie miasta przez Armię Czerwoną
  • Bolesławiec zostaje włączony do Polski
  • 22 lipca – zmarł pierwszy polski burmistrz Bolesławca Śląskiego Bolesław Kubik. Śmierć Kubika była skutkiem ran odniesionych dzień wcześniej, w wyniku wybuchu miny, podczas prac polowych w folwarku, we wsi Tillendorf (dziś Bolesławice)^[34][35][36].
• 1945–1947:
  • Nieliczna ludność niemiecka, która nie uciekła w styczniu 1945^[32] przed nadciągającą Armią Czerwoną została wysiedlona z miasta na mocy układu między USA, Wielką Brytanią i ZSRR zawartego w czasie konferencji jałtańskiej.
  • Do miasta przybywają depatrianci z Kresów Wschodnich. Do Bolesławca przybywają także reemigranci z Jugosławii^[37][38] i Francji^[39]
• 1945–1975: Bolesławiec miastem powiatowym województwa wrocławskiego^[40]
• 1975–1998: Bolesławiec w granicach województwa jeleniogórskiego^[41][42]
• 1994: Pierwszy Bolesławiecki Kiermasz Ceramiczny (obecnie Bolesławieckie Święto Ceramiki)^[43]
• 18 maja 2008: podczas Eucharystii na rynku miasta, w obecności władz miejskich i z mieszkańcami – nastąpiło ogłoszenie przez nuncjusza apostolskiego abp. Józefa Kowalczyka św. Marii de Mattias Patronką Miasta, co było uznaniem zasług dla budowania po 1945 z „tułaczy powojennych” społeczności Bolesławian, pośród ludzi poranionych wojną i przybyłych skutkiem jej przemocy, dokonanego w sposób skuteczny również dzięki ofiarowanemu ludziom wieloletniemu zaangażowaniu ze strony sióstr z założonego przez tę świętą zgromadzenia Adoratorek Krwi Chrystusa^[44].
• 7 października 2012: Sanktuarium Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja zostało podniesione do godności Bazyliki Mniejszej.
• 2012: otwarcie odnowionego Teatru Starego^[45]
• 2012–2013: renowacja ratusza miejskiego^[46]

Układ urbanistyczny

Miasto posiada bardzo dobrze zachowaną średniowieczną siatkę ulic okalającą barokowy ratusz. Wzdłuż pierzei rynkowych i ulic staromiejskich ciągnie się zabudowa kamieniczna. Miasto okalał ciąg murów obronnych z trzema bramami miejskimi: „Górną” (u wylotu ul. Sierpnia '80), „Mikołajską” (na początku ul. Michała Kutuzowa) i „Dolną” (u wylotu ul. Bolesława Prusa)^[47]

Zabytki

Bazylika Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja

Ratusz z XVI wieku

Południowo-zachodnia część Rynku

Iluminacja wiaduktu kolejowego w Bolesławcu

Teatr

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są^[48]:

• miasto – ośrodek historyczny
• kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja, z drugiej poł. XV-XVI w., Sanktuarium Maryjne. Wnętrze barokowe wykonane przez Giulio Simonetiego. Szczególną uwagę zwracają: chrzcielnica i ambona z II połowy XVIII wieku. W środku znajduje się obraz „Chrystusa cierpiącego na krzyżu” z 1736 namalowany przez J. W. Neunhertza. Wokoło kościoła znajdują się barokowe rzeźby wykonane przez konstruktora ołtarza głównego Jerzego Leonarda Webera. Na początku XX wieku dobudowano hełm do najwyższej wieży kościoła. Od 7.10.2012 Bazylika Mniejsza.
• dawny kościół ewangelicki, ob. rzym.-kat. par. pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy; późnobarokowy, powstał w latach 1752–1759 na miejscu zamku książęcego, który spłonął w 1642 i został rozebrany na polecenie Szwedów^[49], a w XVIII wieku, równocześnie powstał dom pastora; pl. Zamkowy 1b^[50].
  • wieża wysokości 72 m. powstała w latach 1833–1835 według projektu Friedricha Engelhardta Gansela.
• klasztor oo. dominikanów z drugiej poł. XVIII w; obecnie biura Urzędu Gminy Wiejskiej Bolesławiec, ul. Teatralna.
• dom klasztorny elżbietanek z 1907; obecnie dom dziecka, ul. Bolesława Kubika 4.
• zabytkowe mury obronne, z XIV w.; średniowieczne mury obronne zachowane w licznych fragmentach. Rozebrano je w okresie wojen napoleońskich. Wzdłuż nich ciągnie się pas Plant i trasa spacerowa. Zachowała się jedna baszta, w której urzęduje Bolesławieckie Towarzystwo Fotograficzne.
• kaplica przy murach obronnych, z XVII w.
• planty miejskie powstałe po 1867, zmiany w XX w.
• ratusz miejski, z 1525, przebudowany w 1781; obecny kształt budowli uzyskany został po wielu przebudowach w 1776 Wcześniej, w 1522, Wendel Roskopf odbudował go ze zniszczeń. Obecnie ratusz spełnia funkcję urzędu miasta. Najpiękniejszą częścią jest Pałac Ślubów. Budowla posiada jedną wieżę. W latach 2012–2013 ratusz przeszedł gruntowną renowację i odzyskał dawny blask.
• z kamienic wokół Rynku Starego Miasta wyróżniają się:
  • dom Rynek 6, XVIII w.
  • dom „Brama Piastowska”, Rynek 7a, z k. XVII w., przebudowany w XIX/XX w.
  • kamienica Rynek 28, z 1900; obecnie księgarnia „Agora”, barokowa kamienica, w której urodził się znany badacz i podróżnik K. F. Appun
  • dom Rynek 29/30 (d. 28/29), z końca XV w., przebudowany w XVIII i XIX w. mieści się tu kawiarnia „Pod Złotym Aniołem”; renesansową elewację zdobi rokokowa płaskorzeźba przedstawiająca anioła, z wykutą datą 1776
  • dom Rynek 32, z XVIII w., przebudowany w XIX–XX w.
  • dom Rynek 35, z XVIII w., przebudowany w XIX–XX w.
  • dom Rynek 38, z XVIII w., przebudowany XX w.
• dom, ul. Kościelna (d. Dąbrowszczaków) 3, z 1800
• dom, ul. Kościelna (d. Dąbrowszczaków) 9, z 1750, przebudowany w 1967
• dawna miejska sala koncertowa „Odeon”, restauracja, ul. Bolesława Kubika 1, z 1860; w XIX w. odbywały się tutaj koncerty i przedstawienia teatralne
• dom, ul. Michała Kutuzowa 13, z XVIII w.
• dom „Muzeum Kutuzowa”, ul. Michała Kutuzowa 14, z XVIII w.
• dom, ul. Piaskowa 18, z 1767
• willa, ul. Grunwaldzka 5, wybudowana po 1870
• dom, ul. Jeleniogórska 5a, z 1907
• budynek filii Muzeum Ceramiki w Bolesławcu z 1908, w którym zmarł Michaił Kutuzow; wybudowany w sąsiedztwie jednej z baszt należących do murów obronnych
• budynek gimnazjum, ul. Sądowa 1, z l. 1861–1864 – z XIX w., wybudowany w stylu neogotyckim początkowo spełniał rolę gimnazjum, obecnie w budynku mieści się Sąd Rejonowy
• park przy gimnazjum, z 1865, ul. Sądowa – Grunwaldzka – Tamka
• teatr, ul. Teatralna 1, z l. 1885–1886, dawny arsenał miejski. W 1913 został przebudowany. Do 1945 posiadał stały zespół aktorski. Po wojnie wykorzystywany przez Młodzieżowy Dom Kultury w Bolesławcu. W 2012 zakończyła się jego gruntowna renowacja. Jest wykorzystywany przez zespoły aktorskie, taneczne, literackie i muzyczne MDK w Bolesławcu i przez powiat bolesławiecki.
• pawilon parkowy, obecnie dom, ul. Heleny i Wincentego Tyrankiewiczów 1, z XIX/XX w.
• dom, pl. Zamkowy 2/3, z 1767, przebudowany w XIX/XX w.
• willa, ul. Zgorzelecka 19, z 1837
• budynek dawnego zakładu kąpielowego – pływalnia miejska, ul. Zgorzelecka 52, z 1895, przebudowywana w l. 1913–1915, wkomponowana w jedną z baszt należących do pasa murów miejskich. Od 2013 w renowacji.
• zespół zakładu włókienniczego „Salteks”, ul. Orla 3:
  • szwalnia z częścią administracyjną i warsztatową, z 1889, przebudowana w 1927
  • dwa magazyny, z l. 1889-90
  • dziewiarnia, z 1925
  • budynek biurowy, z l. 1889-90
  • brama wjazdowa z fragmentem ogrodzenia, z pocz. XX w.

inne zabytki:

Centrum Integracji Kulturalnej „Orzeł”, dawniej kino.

• kamienica przy ul. Adama Mickiewicza 1 – u zbiegu z ul. Sierpnia '80; jej elewacja jest wykonana z płytek ceramicznych w stylu secesyjnym, posiada wiele roślinnych ornamentów
• staw oraz głaz narzutowy ustawiony tu w poł. XIX w. na pamiątkę wybudowania sieci wodociągowej i kanalizacji w mieście, naprzeciw sali koncertowej „Odeon”, przy ul. Bolesława Kubika
• najstarsza sala gimnastyczna w Bolesławcu, niegdyś należała do gimnazjum żeńskiego, u wylotu ul. Bolesława Prusa. W 2014 przeszła gruntowny remont.
• gmach arsenału miejskiego – Teatr Stary w Bolesławcu, wybudowany w 1822
• zabytkowy pomnik Kutuzowa w formie obelisku – wzniesiony w XIX w. na rynku; w 1893 przeniesiony w obecne miejsce na promenadzie przy ul. Bolesława Kubika
• cmentarz żołnierzy rosyjskich z 1812 i 1945 z wmurowanym sercem feldmarszałka Kutuzowa

• 

  Obelisk poświęcony gen. Kutuzowowi

wiadukt kolejowy – wybudowany nad rzeką Bóbr w latach 1844–1846.

• 

  Zabytkowa siedziba Poczty Polskiej w Bolesławcu, ul. Kaszubska.

rzeźba „Jezus przyjaciel dzieci” z karraryjskiego marmuru, autorstwa P. Breuera stojąca obecnie na pl. Zamkowym

• kościół pw. Matki Bożej Różańcowej – jest najstarszą świątynią i budowlą w mieście. Prezbiterium zbudowano w XIII w., budowę dokończono w XIV–XVI w.
• grodzisko średniowieczne – numer rejestru 186/Arch z 1966-03-10 (stanowisko 1)

Droga świętego Jakuba

Przez miasto przebiega Dolnośląska Droga św. Jakuba – odcinek szlaku pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela w Hiszpanii.

Struktura powierzchni

Według danych z 2023 roku^[1] powierzchnia Bolesławca wynosiła 22,85 km² (250. miejsce w kraju), w tym:

• użytki rolne: 33%,
• użytki leśne: 18%.

Miasto stanowi 1,75% powierzchni powiatu.

Miasto znajduje się wewnątrz gminy Bolesławiec i tylko z nią sąsiaduje.

Demografia

Główny artykuł: Ludność Bolesławca.

Średni dochód na jednego mieszkańca wynosi 1465,22 zł^[51].

Według danych z 31 grudnia 2009 w Bolesławcu mieszkało 40 021 osób (108. miejsce w kraju). Według danych z 30 czerwca 2010 miasto liczyło 39 891 mieszkańców. Według danych z 1 stycznia 2023 w Bolesławcu mieszkało 37 293 osób^[1] (114. miejsce w kraju).

Rozwój demograficzny miasta

Piramida wieku mieszkańców Bolesławca w 2014^[52]:

Liczba ludności miasta na przestrzeni ostatnich 140 lat:

Największą populację Bolesławiec odnotował w 1993 roku – według danych GUS wynosiła 44 711 mieszkańców^[53].

Gospodarka

Ceramika bolesławiecka

Zakłady ceramiczne

Osobny artykuł: ceramika bolesławiecka.

• Zakłady Ceramiczne „Bolesławiec” w Bolesławcu sp. z o.o.^[54]
• Spółdzielnia Rękodzieła Artystycznego „Ceramika Artystyczna”^[55]
• Fabryka Naczyń Kamionkowych „Manufaktura”^[56]
• Zrzeszone w Bolesławieckim Bractwie Ceramicznym (z terenu miasta)^[57]: Zebra Ceramika^[58], PPHU „TYRCZ”^[59], Ceramika Bolesławiecka Kalich^[60]

Pozostałe zakłady

• Zakłady Tkanin Technicznych Bonitex S.A. (w likwidacji)^[61]
• Bolesławieckie Zakłady Materiałów Ogniotrwałych Sp. z o.o.^[62]
• Gerresheimer Bolesławiec S.A.^[63] (dawniej Bolesławiecka Fabryka Materiałów Medycznych „Polfa” S.A.^[64][65], a wcześniej Bolesławiecka Fabryka Fiolek i Ampułek^[66])
• Bader Polska Sp. z.o.o.^[67]
• Zehnder Group Bolesławiec Sp. z o.o.^[68]

Od 2007 na terenie miasta istnieje podstrefa Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej „INVEST-PARK”. Podstrefa Bolesławiec obejmuje łącznie obszar o powierzchni 39,9 ha i jest w całości terenem niezabudowanym.

Osiedla

Planty miejskie powstałe po 1867 roku

Przedwojenne dzielnice (stan na 1903 rok)^[69]:

• Dzielnica Miejska (Stadtbezirk)
• Dzielnica Dolna (Niederbezirk)
• Dzielnica Zamkowa (Schlossbezirk)
• Dzielnica Sierociniecka (Waisenhausbezirk)
• Dzielnica Dworcowa (Bahnhofbezirk)
• Dzielnica Górna (Oberbezirk)
• Dzielnica Anielska (Angelbezirk)
• Dzielnica Mikołajska (Nikolaibezirk)
• Brama Godnowska (Gnadenbergerthorbezirk)
• Brama Lwówecka (Löwenbergerthorbezirk)
• Brama Zgorzelecka (Görlitzerthorbezirk)
• Brama Szprotawska (Sprottauerthorbezirk)

Osiedla współczesne:

• Południe
• Piastów
• Kwiatowe
• Śródmieście
• Leśne
• Witosa
• Lubańska
• Czterdziestolecia
• Przylesie
• Przylesie II
• Zabobrze
• Staszica
• Kościuszki
• Nadzieja
• Jana Pawła II

Transport

Wiadukt kolejowy w Bolesławcu odnowiony i wzmocniony w związku z remontem linii kolejowej

Dworzec kolejowy

Widok na pl. marsz. Józefa Piłsudskiego

Drogi

Bolesławiec położony jest na skrzyżowaniu tras Wschód-Zachód oraz Północ-Południe. Przez miasto przebiegają następujące trasy drogowe:

Droga	Trasa
94	30 Zgorzelec – Bolesławiec – Legnica – Wrocław – Opole – Bytom – Będzin – Sosnowiec – Kraków – Tarnów – Rzeszów – Przeworsk – Korczowa
297	S3E65 Nowa Sól – Kożuchów – Szprotawa – Bolesławiec – Lwówek Śląski – Pasiecznik 30
350	Łęknica – Przewóz – Gozdnica – Ruszów – Osiecznica – Bolesławiec 94
363	297 Bolesławiec – Złotoryja – Jawor – Drogomiłowice 345

Z Bolesławca są też lokalne trasy do Lubania, Krzyżowej, Starych Jaroszewic i Ocic.

Kolej

Historia

Historia kolei żelaznych w Bolesławcu sięga I połowy XIX wieku. 1 września 1846 otwarto dwutorową linię kolejową Miłkowice – Bolesławiec – Żary o długości 102,4 km^[70]. 30 marca 1900 linię tę przedłużono o 21 km odcinek Żary – Jasień. Po zakończeniu II wojny światowej rozebrano drugi tor na 63 km odcinku Węgliniec – Jasień. W grudniu 1985 zakończono elektryfikację 61,5 km odcinka Miłkowice – Bolesławiec – Węgliniec.

Linie kolejowe

• Linia kolejowa nr 282
• Linia kolejowa nr 323 (zlikwidowana)

Transport zbiorowy

W mieście znajduje się zajezdnia autobusowa.

Przewoźnicy

• PKS w Bolesławcu Sp. z o.o.^[71]
• Auto-Linie^[72]
• Grażyna^[73]

Komunikacja miejska

Teren Bolesławca obsługuje Miejski Zakład Komunikacji w Bolesławcu. W czerwcu 2018 na terenie miasta wprowadzono bezpłatną komunikację miejską.

Transport lotniczy

Około 17 km na północny wschód od miasta funkcjonuje lądowisko Krzywa, na terenie byłego lotniska.

Oświata

Przedszkola, szkoły podstawowe i szkoły ponadpodstawowe, szkoły prywatne i szkoły wyższe w Bolesławcu:

Szkolnictwo
Szkoła	Adres	Zespół szkół
Miejskie Przedszkole Publiczne nr 1[74]	ul. Jana Pawła II 50d
Miejskie Przedszkole Publiczne nr 2 im. Marii Konopnickiej[75]	ul. Mikołaja Brody 17
Miejskie Przedszkole Publiczne nr 3[76]	ul. Ceramiczna 5
Miejskie Przedszkole Publiczne nr 4[77]	ul. Sądowa 9
Miejskie Przedszkole Publiczne nr 5 im. Jana Brzechwy[78]	ul. Zygmunta Augusta 16b
Miejskie Przedszkole Publiczne nr 6[79]	ul. Piotra i Pawła 2
Miejskie Przedszkole Publiczne nr 7 z oddziałami integracyjnymi[80]	ul. Górne Młyny 5
Niepubliczne Przedszkole Integracyjne "Mali odkrywcy"[81]	ul. Polna 25
Przedszkole Niepubliczne Nibylandia[82]	ul. Ignacego Łukasiewicza 8/41
Prywatne Przedszkole Jacek i Agatka[83]	ul. Komuny Paryskiej 1
Prywatne Przedszkole OXPRESS[84]	ul. Heleny i Wincentego Tyrankiewiczów 22	Zespół Szkół Oxpress
Szkoła Podstawowa nr 1 im. Janusza Kusocińskiego[85]	ul. Jana Pawła II 38c	Miejski Zespół Szkół nr 2
Szkoła Podstawowa z oddziałami integracyjnymi nr 2 im. Bohaterów II Armii Wojska Polskiego[86]	ul. Juliusza Słowackiego 2	Miejski Zespół Szkół nr 3
Szkoła Podstawowa nr 3 im. Armii Krajowej[87]	ul. Ceramiczna 5
Szkoła Podstawowa nr 4 im. Jana Matejki[88]	ul. Mikołaja Brody 12 ul. Bielska 5
Szkoła Podstawowa nr 5 im. Aleksandra Janowskiego[89]	ul. Dolne Młyny 60	Miejski Zespół Szkół nr 1
Publiczna Szkoła Podstawowa Zakonu Pijarów im. ks. Stanisława Konarskiego[90]	ul. Bankowa 10	Zespół Szkół Zakonu Pijarów im. ks. Stanisława Konarskiego
Prywatna Szkoła Podstawowa OXPRESS[84]	ul. Heleny i Wincentego Tyrankiewiczów 22	Zespół Szkół Oxpress
I Liceum Ogólnokształcące im. Władysława Broniewskiego[91]	ul. Heleny i Wincentego Tyrankiewiczów 11
II Liceum Ogólnokształcące im. Janusza Korczaka[92]	ul. Dolne Młyny 60	Miejski Zespół Szkół nr 1
Publiczne Liceum Ogólnokształcące Oxpress[93]	al. Tysiąclecia 48	Zespół Szkół Oxpress
Technikum nr 1[94]	ul. Górne Młyny 1	Zespół Szkół Mechanicznych
Technikum nr 2[95]	al. Tysiąclecia 51	Zespół Szkół Budowlanych
Technikum nr 3[96]	ul. Komuny Paryskiej 6	Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych
Technikum nr 4[97]	ul. Heleny i Wincentego Tyrankiewiczów 2	Zespół Szkół Elektronicznych
Technikum nr 5[98]	ul. Zgorzelecka 18	Zespół Szkół Handlowych i Usługowych
Branżowa Szkoła I stopnia nr 1[94]	ul. Górne Młyny 1	Zespół Szkół Mechanicznych
Branżowa Szkoła I stopnia nr 2[95]	al. Tysiąclecia 51	Zespół Szkół Budowlanych
Branżowa Szkoła I stopnia nr 3[96]	ul. Komuny Paryskiej 6	Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych
Branżowa Szkoła I stopnia nr 4[97]	ul. Heleny i Wincentego Tyrankiewiczów 2	Zespół Szkół Elektronicznych
Branżowa Szkoła I stopnia nr 5[98]	ul. Zgorzelecka 18	Zespół Szkół Handlowych i Usługowych
Prywatne Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych „MUR”[99]	ul. Jana Pawła II 38c
Prywatne Liceum Ogólnokształcące ‘College’[100]	ul. Bankowa 6e/2
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu – Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny
Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie – Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny[101]	ul. Heleny i Wincentego Tyrankiewiczów 11

Gimnazjum samorządowe nr 3. Dawniej szkoła podstawowa z tradycjami morskimi

Media

• Prasa:
  • Gazeta Bolec.Info – bezpłatny dwutygodnik
  • Gazeta istotne.pl – bezpłatny dwutygodnik wydawany od 2009 (wcześniej pod nazwą Istotne Informacje)
  • Express Bolesławiecki (wydawana przez grupę Expressy Dolnośląskie)
• Telewizja:
  • Telewizja Bolesławiec
• Internet:
  • bobrzanie.pl
  • istotne.pl (wcześniej: boleslawiec.org, istotneinformacje.pl)
  • bolec.info
  • wboleslawcu.pl

Kultura

• Do 1944 w Teatrze Starym funkcjonował Śląski Teatr Krajowy (Schlesisches Landestheater von Bunzlau), posiadający stały zespół teatralny. Po wojnie teatr był sceną Młodzieżowego Domu Kultury w Bolesławcu. Budynek ze względu na stan techniczny został w 2007 zamknięty. Po uzyskaniu dofinansowania unijnego przeprowadzono gruntowny remont. 23 marca 2012 został ponownie otwarty i wykorzystywany jest przez MDK i powiat bolesławiecki.
• W 2014 odbył się 50. Międzynarodowy Plener Ceramiczno-Rzeźbiarski^[102].
• Od 1994 w przedostatni weekend sierpnia w Bolesławcu odbywa się Święto Ceramiki. Jest to trzydniowy (od 2012 pięciodniowy) festyn, mający na celu promowanie bolesławieckiej ceramiki. Od 2007 w trakcie Bolesławieckiego Święta Ceramiki odbywa się Parada Glinoludów.
• Od 1990 organizowany jest Blues nad Bobrem – międzynarodowa impreza bluesowa, połączona z warsztatami bluesowymi. W 2007 pojawili się m.in. Dżem, Nocna Zmiana Bluesa i rodzima Obstawa Prezydenta.
• Co roku w czerwcu odbywają się Dni Miasta
• Tradycją jest też Dzień Kultury Bałkańskiej, odbywający się na początku lata.

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół MB Różańcowej

Kościół rzymskokatolicki św. Cyryla i Metodego

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP:
  • zbór w Bolesławcu^[103]
• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP:
  • filiał w Bolesławcu Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Lubaniu^[104]
• Kościół greckokatolicki:
  • placówka duszpasterska w Bolesławcu, nabożeństwa odbywają się w kościele rzymskokatolickim Matki Bożej Nieustającej Pomocy^[105]
• Kościół rzymskokatolicki^[106]:
  • parafia Świętych Cyryla i Metodego, ul. Krótka 1
  • parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja, ul. Kościelna 3
  • parafia Matki Bożej Nieustającej Pomocy, pl. Zamkowy 1b
  • parafia Matki Bożej Różańcowej, ul. Ptasia 5
  • parafia Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa, ul. Elizy Orzeszkowej 3
  • parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa, ul. Jarzębinowa 49
  • Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X, kaplica Najświętszej Marii Panny Nieustającej Pomocy, ul. Garncarska 17^[107]
• Kościół Zielonoświątkowy:
  • zbór „Dobra Nowina”^[108]
• Świadków Jehowy:
  • zbór Bolesławiec-Południe^[109]
  • zbór Bolesławiec-Północ^[109]
  • zbór Bolesławiec-Rosyjski^[109]
  • zbór Bolesławiec-Zachód^[109]
    • Sala Królestwa, ul. Sadowa 36 lok. 1^[110][109].

Honorowi obywatele

Do lipca 2016 tytułem Honorowego Obywatela wyróżniono 12 osób^[111].

• Edward Bober (ur. 1930, zm. 2021): duchowny katolicki, Prałat Domowy Jego Świątobliwości. W 1969 został skierowany z misją odbudowy poewangelickiego kościoła w Bolesławcu i utworzenia nowej parafii. W latach 1969–2006 proboszcz parafii pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Bolesławcu i dziekan dekanatu Bolesławiec-Zachód. Tytuł nadano w 2000^[112].
• Hubert Bonin (ur. 1912, zm. 2008): harcerz, założyciel harcerstwa w powiecie bolesławieckim, więzień obozu koncentracyjnego Stutthof. (2005)
• Adam Wacław Kowalski (ur. 1907, zm. 2003): zegarmistrz, jeden z pierwszych polskich przymusowych wysiedleńców z Kresów Wschodnich przybyłych do Bolesławca w 1945, dzięki jego pracy odnowiony został po II wojnie światowej zegar na ratuszowej wieży. (2000)
• Władysław Rączka (zm. 8 czerwca 2008): duchowny katolicki, dziekan, wieloletni proboszcz parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Mikołaja. (1995)
• Ryszard Tomczyk (2001)
• Rolf Krieger (2002)
• Bronisław Wolanin (2011)
• Zbigniew Razik (2011)
• Jan Filipek (2011)
• Janina Bany-Kozłowska (2015)
• Krystyna Gay-Kutschenreiter (2016)
• Józef Gołębiowski (2016)

Ludzie związani z Bolesławcem

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Bolesławcem.

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Bolesławcu.

Miasta partnerskie

Do miast partnerskich Bolesławca należą^[113][114]:

• Acuto
• Gmina Mariagerfjord
• Pirna
• Siegburg
• Česká Lípa
• Nogent-sur-Marne
• Prnjavor
• Molde
• Vallecorsa
• Zbaraż

Zobacz też

• Bolesławiec (stacja kolejowa)
• Bolesławiec Wschód (stacja kolejowa)
• Zakłady Chemiczne Wizów
• Synagoga w Bolesławcu
• Cmentarz żydowski w Bolesławcu

Przypisy

1. GUS, Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku [online], stat.gov.pl [dostęp 2023-07-21] (pol.).
2. Pruski dokument z roku 1750 ustalający urzędowe opłaty na Śląsku – „Wznowione powszechne taxae-stolae sporządzenie, Dla samowładnego Xięstwa Sląska, Podług ktorego tak Auszpurskiey Konfessyi iak Katoliccy Fararze, Kaznodzieie i Kuratusowie Zachowywać się powinni. Sub Dato z Berlina, d. 8. Augusti 1750”.
3. Bolesławiec – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego.
4. HeinrichH. Adamy HeinrichH., Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit, wyd. 2, Breslau: Verlag von Priebatsch’s Buchhandlung, 1888, s. 8, OCLC 456751858 (niem.).
5. „Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski”, tom I, Biblioteka Kórnicka, Poznań 1877, s. 471.
6. Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online.
7. „Codex Diplomaticus Maioris Poloniae”, tomus II, Biblioteka Kórnicka, Poznań 1878, s. 295.
8. Georg Korn, „Breslauer Urkundenbuch”, Erster Theil, Breslau, Verlag von Wilhelm Gottlieb Korn 1870, s. 84.
9. Franz Xaver Seppelt, „Die Breslauer Diözesansynode vom Jahre 1446”, Franz Goerlich, Breslau 1912, s. 97. – tekst łaciński statutów w wersji zdigitalizowanej.
10. Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 174. ISBN 978-83-910595-2-4.
11. W. Grosch (red.): Schlesisches Städtebuch, Stuttgart 1995, s. 59.
12. K. Rymut: Nazwy miast Polski, Wrocław 1987, s. 40.
13. Matthäus Merian, „Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae”, Frankfurt am Main 1650.
14. „Wznowione powszechne taxae-stolae sporządzenie, Dla samowładnego Xięstwa Sląska, Podług ktorego tak Auszpurskiey Konfessyi iak Katoliccy Fararze, Kaznodzieie i Kuratusowie Zachowywać się powinni. Sub Dato z Berlina, d. 8. Augusti 1750”.
15. Józef Lompa, „Krótki rys jeografii Śląska dla nauki początkowej”, Głogówek 1847, s. 11.
16. Konstanty Damrot, „Die älteren Ortsnamen Schlesiens, ihre Entstehung und Bedeutung: mit einem Anhange über die schlesisch-polnischen Personennamen: Beiträge zur schlesischen Geschichte und Volkskunde”, Verlag von Felix Kasprzyk, Beuthen 1896.
17. Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
18. Odkrycia w bolesławieckim grodzisku – Bolesławiec – istotne.pl [online], istotne.pl [dostęp 2020-04-12] (pol.).
19. C.C. Grünhagen C.C. (red.), Codex Diplomaticus Silesiae, 1884, s. 53.
20. WernickeW. E. WernickeW., Chronik der Stadt Bunzlau, Bunzlau 1884, s. 125.
21. OlczakO. M. OlczakO., MoniatowiczM. J. MoniatowiczM., Bolesławiec. Przewodnik historyczny, 2000, s. 19.
22. Historia społeczności | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2022-06-17].
23. Ciurlok 2018 ↓, s. 70.
24. praca zbiorowa, Bolesławiec. Zarys monografii miasta., 2001. Brak numerów stron w książce
25. Filie obozu koncentracyjnego Gross-Rosen. Informator. Muzeum Gross-Rosen, Wałbrzych, rok 2008, strony 20 – 22. ISBN 978-83-89824-07-3.
26. Bolesław Dolata, Tadeusz Jurga, Walki zbrojne na ziemiach polskich 1939–1945. Wybrane miejsca bitew, walk i akcji bojowych. Warszawa 1971, s. 41.
27. HansH. Christiani HansH., Das Leben in der deutschen, schlesischen Kleinstadt Bunzlau, s. 167–179., Siegburg 1974. Brak numerów stron w książce
28. Szymon Zdziebłowski: Grodzisko w Bolesławcu jest starsze niż sądzono – ustalili badacze. naukawpolsce.pap.pl, 13 stycznia 2011. [dostęp 2016-01-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-10-02)].
29. BernardB. Łętowski BernardB., Jak rosyjski generał Michaił Kutuzow umarł w Bolesławcu (2), „Gazeta Krakowska”, 19 sierpnia 2008.
30. Копылов НиколайК.Н. Александрович Копылов НиколайК.Н., Кутузов Михаил Илларионович [online], 100.histrf.ru, 28 grudnia 2015.
31. Redakcja, Linia kolejowa nr 282 Miłkowice – Żary (–Jasień) Kolej Dolnośląsko-Marchijska Niederschlesisch-Märkischen Eisenbahn (NME), „dolny-slask.org.pl”, 27 grudnia 2015.
32. Jürgen Thorwald – „Wielka ucieczka” [online], wydawnictwoliterackie.pl [zarchiwizowane z adresu 2011-02-12].
33. Pochodzenie terytorialne dzisiejszych mieszkańców Śląska. expolis.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-05-15)].
34. Metryka śmierci Bolesława Kubika, burmistrza Bolesławca z dnia 24 VII 1945 roku. polska.pl. [dostęp 2010-10-23]. (pol.).
35. Śmierć Bolesława Kubika [online], bunzlau.pl [dostęp 2015-12-27].
36. AdamA. Banieckiego AdamA., MariuszM. Olczaka MariuszM., Śmierć Bolesława Kubika w świetle źródeł archiwalnych – Nowa Panorama Bolesławiecka numer 5, 28 września 1995. Brak numerów stron w książce
37. WeronikaW. Skiba WeronikaW., Wspomnienia z rodzinnego domu [online], 27 grudnia 2015 [dostęp 2016-01-12] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-05].
38. JustynaJ. Wrzochul JustynaJ., Bolesławiec: przystanek dla reemigrantów [online], 29 października 2010.
39. BogdanB. Mazurkiewicz BogdanB., Reemigranci z Francji [online], 23 grudnia 2015.
40. Wikipedia, Województwo wrocławskie (1946–1975), 27 grudnia 2015. Brak numerów stron w książce
41. dawne województwo jeleniogórskie – Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków we Wrocławiu [online], wosoz.ibip.wroc.pl [dostęp 2015-12-27].
42. Jeleniogórskie województwo – WIEM, darmowa encyklopedia [online], portalwiedzy.onet.pl [dostęp 2015-12-27] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-07].
43. StanisławS. Wiza StanisławS., AndrzejA. Żurek AndrzejA., Jak się kiermasz zamienił w święto… – cały tekst książeczki Stanisława Wizy [online], 19 sierpnia 2015.
44. Bolesławiec: Nuncjusz ogłosił Marię De Mattias patronką miasta, „info.wiara.pl” [dostęp 2017-02-04].
45. Grażyna Hanaf: Otwarcie Teatru Starego – Bolesławiec – Istotne.pl. istotne.pl, 13 marca 2012. [dostęp 2016-01-08].
46. Piotr Roman: Zarządzenie Nr 406/2013 z dnia 4 października 2013. um.boleslawiec.bip-gov.pl, 4 października 2013. [dostęp 2016-01-08].
47. Fortyfikacje miejskie [online], Muzeum Ceramiki w Bolesławcu (muzeum.boleslawiec.pl) [dostęp 2022-02-05].
48. Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 2–3. [dostęp 2012-09-02].
49. JanuszJ. Czerwiński JanuszJ., RyszardR. Chanas RyszardR., Dolny Śląsk – przewodnik, Warszawa: Wyd. Sport i Turystyka, 1977, s. 341.
50. Waldemar Bena opis do mapy „Bory Dolnośląskie, Przemkowski Park Krajobrazowy” Wydawnictwo Turystyczne Plan, Jelenia Góra 2004 ISBN 83-88049-83-6.
51. Bolesławiec – Demografia – boleslawiec.polskiemiasta.info. boleslawiec.polskiemiasta.info. [dostęp 2016-01-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
52. Bolesławiec w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-06], liczba ludności na podstawie danych GUS.
53. GUS Bank Danych Regionalnych, faktyczne miejsce zamieszkania, stan na 31 XII 1993.
54. KRS, ZAKŁADY CERAMICZNE BOLESŁAWIEC W BOLESŁAWCU SP Z O O [online], 2 listopada 2015.
55. KRS, CERAMIKA ARTYSTYCZNA SPÓŁDZIELNIA RĘKODZIEŁA ARTYSTYCZNEGO W BOLESŁAWCU [online], 16 listopada 2015.
56. KRS, FABRYKA NACZYŃ KAMIONKOWYCH MANUFAKTURA SPÓŁKA JAWNA SMOLEŃSKI & ZWIERZ [online], 18 września 2015.
57. Producenci – CERAMICS [online], ceramics.com.pl [dostęp 2015-12-28] [zarchiwizowane z adresu 2015-12-22].
58. Zespół, Ceramika Zebra – o Nas [online], 28 grudnia 2015.
59. PPHU TYRCZ – CERAMICS [online], ceramics.com.pl [dostęp 2015-12-28] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-06].
60. Ceramika Bolesławiecka Kalich Jacek Kalich, Bolesławiec – Ceramika ozdobna – Panorama Firm [online], panoramafirm.pl [dostęp 2015-12-27].
61. ZAKŁADY TKANIN TECHNICZNYCH BONITEX S A [W LIKWIDACJI] [online], KRS, 2 listopada 2015.
62. BOLESŁAWIECKIE ZAKŁADY MATERIAŁÓW OGNIOTRWAŁYCH SP Z O O [online], KRS, 16 listopada 2015.
63. GERRESHEIMER BOLESŁAWIEC S A [online], KRS, 16 listopada 2015.
64. POLFA BOLESŁAWIEC SA Bolesławiecka Fabryka Materiałów Medycznych – Info-net.com.pl – [online], info-net.com.pl [dostęp 2015-12-27].
65. WiesławaW. Mazur WiesławaW., Kronika wyprzedaży Polski (275) [online], 30 lipca 2008 [dostęp 2016-01-12] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04].
66. Wybrane listy referencyjne MASZYNY I URZĄDZENIA – BOLESŁAWIECKA FABRYKA FIOLEK I AMPUŁEK Bolesławiec [online], ElsurPolska, 2 grudnia 1994.
67. Firma BADER POLSKA SP Z O O [online], MoneyPL, 28 grudnia 2015.
68. Zehnder Group Boleslawiec [online], PolandtradePL, 28 grudnia 2015.strona główna serwisu
69. Julius von Gruchalla, Adressbuch der Stadt Bunzlau, Bunzlau 1903.
70. Ogólnopolska Baza Kolejowa. [dostęp 2009-01-30]. (pol.).
71. Przedsiębiorstwo Komunikacji Samochodowej Sp. z o.o. [online], pks.boleslawiec.pl [dostęp 2016-01-12].
72. LOGITY, Auto-Linie Bolesławiec [online], auto-linie.pl [dostęp 2016-01-12].
73. Lendo Agencja Reklamy: Grażyna – przewozy osobowe. przewozygrazyna.pl. [dostęp 2015-08-22].
74. Szkolnastrona.pl, szkolnastrona – Miejskie Przedszkole Publiczne nr 1 w Bolesławcu – Strona startowa – [online], mp1boleslawiec.szkolnastrona.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
75. Szkolnastrona.pl, szkolnastrona – Miejskie Przedszkole Publiczne nr 2 im. Marii Konopnickiej w Bolesławcu – Strona startowa – [online], mpp2boleslawiec.szkolnastrona.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
76. Szkolnastrona.pl, Miejskie Przedszkole Publiczne nr 3 i Filia w Bolesławcu [online], mp3boleslawiec.szkolnastrona.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
77. Szkolnastrona.pl, szkolnastrona – Miejskie Przedszkole Publiczne nr 4 w Bolesławcu – Strona startowa – [online], mpp4boleslawiec.szkolnastrona.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
78. Szkolnastrona.pl, szkolnastrona – Miejskie Przedszkole Publiczne nr 5 im. Jana Brzechwy w Bolesławcu – Strona startowa – [online], mpp5boleslawiec.szkolnastrona.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
79. AndrzejA. Łebkowski AndrzejA., Miejskie Przedszkole Publiczne nr 6 w Bolesławcu [online], mpp6.n-p.net.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
80. Szkolnastrona.pl, szkolnastrona – Miejskie Przedszkole Publiczne nr 7 z oddziałami integracyjnymi w Bolesławcu – Strona główna – Miejskie Przedszkole Publiczne nr 7 [online], mpp7boleslawiec.szkolnastrona.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
81. Przedszkole Bolesławiec [online], maliodkrywcy.boleslawiec.pl [dostęp 2019-07-03] (pol.).
82. O nas – Przedszkole Niepubliczne Nibylandia [online], przedszkole-nibylandia.pl [dostęp 2019-07-03] (pol.).strona główna serwisu
83. Niepubliczne przedszkole Jacek i Agatka | Jacek i Agatka – Niepubliczne przedszkole w Bolesławcu [online], jaboleslawiec.pl [dostęp 2019-07-03].strona główna serwisu
84. Oxpress | Zespół Szkolno-Przedszkolny [online], oxpress.edu.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
85. Miejski Zespół Szkół nr 2 w Bolesławcu [online], mzs2.boleslawiec.pl [dostęp 2016-01-24] [zarchiwizowane z adresu 2016-02-03].strona główna serwisu
86. SP2 Bolesławiec [online], sp2bol.republika.pl [dostęp 2016-01-24] [zarchiwizowane z adresu 2016-02-01].strona główna serwisu
87. SP 3 zaprasza [online], sp3.boleslawiec.pl [dostęp 2016-01-24] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-30].strona główna serwisu
88. Start [online], sp4boleslawiec.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
89. Miejski Zespół Szkół nr 1 w Bolesławcu [online], mzs1.org [dostęp 2016-01-24] [zarchiwizowane z adresu 2016-01-31].strona główna serwisu
90. Zespół Szkół Zakonu Pijarów | im. ks. Stanisława Konarskiego w Bolesławcu [online], boleslawiec.pijarzy.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
91. I Liceum Ogólnokształcące im. Władysława Broniewskiego w Bolesławcu | I LO – Twoja szkoła, Twój wybór, Twoja przyszłość [online], lo.boleslawiec.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
92. II Liceum Ogólnokształcące – Kolejna witryna oparta na WordPressie [online], 2lo.boleslawiec.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
93. Liceum | Oxpress [online] [dostęp 2019-07-03] (ang.).
94. AinslieA. Johnson AinslieA., Zespół Szkół Mechanicznych w Bolesławcu [online], zsmbc.eu.org [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
95. Zespół Szkół Budowlanych w Bolesławcu [online], zsb.boleslawiec.pl [dostęp 2016-01-24].
96. Witamy na naszej stronie internetowej | Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych [online], sucharski.boleslawianie.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
97. Strona główna [online], zse.boleslawiec.pl [dostęp 2016-01-24].
98. Start [online], zshiu.boleslawiec.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
99. Licea Ogólnokształcące MUR dla Dorosłych w Bolesławcu [online], mur.cba.pl [dostęp 2016-01-24] [zarchiwizowane z adresu 2016-02-03].strona główna serwisu
100. Szkoła Prywatna Bolesławiec [online], szkolaprywatna.boleslawiec.pl [dostęp 2016-01-24].strona główna serwisu
101. AGH – ZAMIEJSCOWY OŚRODEK DYDAKTYCZNY BOLESŁAWIEC [online], boleslawiec.eu [dostęp 2016-01-24].
102. Jubileuszowy 50. Plener w Bolesławcu. bok.boleslawiec.pl, 20 maja 2014. [dostęp 2016-01-08].
103. Zbory [online], adwent.pl [dostęp 2023-06-12].
104. Bolesławiec – kaplica [online], luteranie.pl [dostęp 2023-06-12].
105. Dekanat legnicki [online], cerkiew.net.pl [dostęp 2023-06-12].
106. Parafie i dekanaty [online], diecezja.legnica.pl [dostęp 2023-06-12].
107. Bolesławiec [online], piusx.org.pl [dostęp 2023-06-14].
108. Znajdź Kościół [online], kz.pl [dostęp 2023-06-12].
109. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2023-11-08].
110. Świadkowie Jehowy wznawiają publiczną działalność [online], gazetaregionalna.com, 1 lipca 2022 [dostęp 2022-07-05].
111. Rejestr honorowych obywateli miasta Bolesławiec – Gmina Miejska Bolesławiec [online], um.boleslawiec.bip-gov.pl [dostęp 2019-08-21].
112. Zmarł ksiądz prałat Edward Bober. istotne.pl. [dostęp 2021-08-15]. (pol.).
113. Urząd Miejski w Bolesławcu. um.boleslawiec.pl. [dostęp 2011-11-20].
114. Związek Miast Polskich | Nagroda Europy dla Bolesławca [online], www.miasta.pl, 27 kwietnia 2023 (pol.).

Bibliografia

• Jerzy Ciurlok: O drukarzach, drukarniach i drukach śląskich. Mikołów, Katowice: Regionalny Instytut Kultury w Katowicach, 2018. ISBN 978-83-952024-1-4.

Linki zewnętrzne

• Urząd Miasta Bolesławiec
• Urząd Gminy Bolesławiec
• Historia Żydów w Bolesławcu. sztetl.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-11-29)]. na portalu Wirtualny Sztetl
• Chronik der Stadt Bunzlau von den Altesten Zeiten bis zur Gegenwart, Bunzlau 1884.
• Bolesław, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 298.

Kontrola autorytatywna (gmina miejska):

• VIAF: 123881703
• LCCN: n86125969
• GND: 5057085-7
• NKC: ge574173
• J9U: 987007564838305171

Encyklopedie internetowe:

• SNL: Bolesławiec