Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Złotoryja
miasto i gmina w województwie dolnośląskim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Złotoryja (łac. Aureus Mons[2], niem. Goldberg) – miasto w południowo-zachodniej Polsce, w województwie dolnośląskim, siedziba powiatu złotoryjskiego, nad rzeką Kaczawą.
Remove ads
Według danych GUS z dnia 1 stycznia 2023 r. miasto liczyło 14 337 mieszkańców[1] (300. miejsce w kraju). Gęstość zaludnienia wynosi 1245,6 osób/km² (13. miejsce w województwie).
W średniowieczu ośrodek wydobycia złota, później bazaltu, a w okolicznych miejscowościach (do połowy XX wieku) miedzi, później – bazaltu. Ponadto przemysł włókienniczy i papierniczy.
Remove ads
Położenie
Złotoryja położona jest na Pogórzu Kaczawskim, w dolinie Kaczawy oraz na otaczających ją wzgórzach, w miejscu, gdzie rzeka wypływa na Równinę Chojnowską.
Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosiła 11,51 km², w tym: użytki rolne: 60%, użytki leśne: 6%[3]. Miasto stanowi 2% powierzchni powiatu złotoryjskiego.
Złotoryja historycznie leży na Dolnym Śląsku. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa legnickiego.
W Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do roku 2020 gmina miejska zaliczona została do Legnicko-Głogowskiego Obszaru Funkcjonalnego[4].
Remove ads
Toponimia
W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Goldberga[5]. Pod tą samą nazwą miasto wspomniane jest w polskojęzycznym dokumencie z 1750[6]. Polską nazwę Złotoryi oraz niemiecką Goldberg w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa[7].
W polskim źródle z 1895 r. podano polskie nazwy Złota góra oraz Złotoryja[8]. Na polskiej mapie wojskowej z 1935 r. przy oznaczeniu miasta podano polski egzonim Złota Góra[9]; nazwy tej używano również w 1945 r.[10] Nazwę Złotoryja ustalono urzędowo w 1946 r.[11]
Remove ads
Historia
Podsumowanie
Perspektywa
Tę sekcję należy dopracować
Od VIII do X wieku w okolicach dzisiejszej Złotoryi zamieszkiwali Trzebowianie. Pod koniec XII wieku osiedlili się tu niemieccy górnicy, by wydobywać złoto, od którego Złotoryja wzięła swe wszystkie nazwy: Aurum – łac. złoto, Goldberg – niem. Złota Góra. Prawa miejskie osadzie nadał w roku 1211 książę Henryk I Brodaty (stało się to na zamku w sąsiedniej Rokitnicy), osadzając tu niemieckich kolonistów. Jest to najstarsza udokumentowana lokacja na ziemiach polskich na prawie magdeburskim, co pod względem prawnym czyni Złotoryję najstarszym miastem Polski[12].
Kilkuset górników ze Złotoryi wzięło udział w 1241 w bitwie z Mongołami pod Legnicą[12], większość z nich zginęła w walce.
W 1290 miasto otrzymało prawo mili, było także ośrodkiem handlu soli i sukna[12]. W 1328 Złotoryja wraz z resztą księstwa legnickiego stała się lennem Czech. Najazdy husytów w latach 1427, 1428 i 1431 spowodowały konieczność zbudowania murów obronnych[12], których znaczne fragmenty wraz z Basztą Kowalską zachowały się do dzisiaj. W 1456 miał miejsce bunt plebejski, który zakończył się zgładzeniem burmistrza. Na pierwszej mapie Europy z 1467 r. Mikołaj z Kuzy na obszarze Śląska oprócz Wrocławia zaznaczył tylko Złotoryję. W 1497 w mieście panowała epidemia. Hieronymus Gürtler (Aurimontanus) założył szkołę miejską w 1504 r.
Pierwsze protestanckie kazanie wygłoszono w Złotoryi w 1522 r. w kościele mariackim. W mieście kilka lat później na bazie szkoły Aurimontanusa powstało gimnazjum łacińskie, którego okres świetności przypada na rektorat Valentina Trozendorfa[12]. Renoma szkoły była tak wielka, że książę Fryderyk II rozważał jej przekształcenie w uniwersytet. Śmierć księcia i pożar miasta w 1554 roku przerwały te plany.
XVI wiek to okres rozwoju gospodarczego Złotoryi. Powstał tu m.in. browar.
Złotoryja wraz z księstwem legnickim przeszła pod zwierzchnią władzę Habsburgów w roku 1526.
Rok 1608 przyniósł miastu powódź, w której zginęło ok. 50 złotoryjan, w roku 1613 pożar zniszczył 571 domów. Miasta nie ominęła także wojna trzydziestoletnia. Wskutek tych wydarzeń w XVII wieku miasto straciło na znaczeniu.
W 1675, po śmierci ostatniego władcy z dynastii Piastów, Jerzego Wilhelma, przeszła pod bezpośrednie panowanie Habsburgów. W roku 1742 Złotoryja wraz z większością Śląska po trzech wojnach śląskich z Austrią została zdobyta przez Prusy.
23 sierpnia 1813 bitwa o miasto pomiędzy wojskami Napoleona a oddziałami prusko-rosyjskimi. 26 sierpnia 1813 cofająca się napoleońska Armia Bobru marszałka Macdonalda przegrała niedaleko Złotoryi bitwę z wojskami pruskimi, dowodzonymi przez feldmarszałka Gebharda von Blüchera. W 1820 rozebrano mury miejskie co ułatwiło rozwój przestrzenny miasta[13].
Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku zbudowano linie kolejowe:
- 15 października 1884 otwarto jednotorową linię do Legnicy (dł. 21,3 km),
- 16 września 1895 otwarto jednotorową linię przez Jerzmanice do Świerzawy (dł. 14,9 km),
- 15 września 1906 otwarto jednotorową linię do Chojnowa (dł. 21,6 km).
Pierwszy telegraf pojawił się w Złotoryi w 1862, pierwszy telefon podłączono w 1900.
.jpg)
W latach dwudziestych XX wieku próbowano ponownie wydobywać złoto w okolicach Złotoryi, lecz bez powodzenia.
5 marca 1933 w wyborach do Reichstagu w okręgu złotoryjskim zwyciężyła Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza, zdobywając 25% głosów przy 90% frekwencji.
13 lutego 1945 Złotoryję zajęły wojska radzieckie I Frontu Ukraińskiego[12] pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa; miasto stało się częścią Polski. Do roku 1949 dotychczasowi mieszkańcy miasta zostali wysiedleni do Niemiec, większość z nich trafia do Solingen w Nadrenii Północnej-Westfalii.
W maju 1945 roku utworzono w Złotoryi Obwód 31, w którego skład weszły miasta Chojnów, Świerzawa i Złotoryja oraz 6 gmin: Krzywa, Nowy Kościół, Pielgrzymka, Rząśnik, Strupice i Zagrodno. 4 wrzenia 1946 roku decyzją wojewody powstało Starostwo Powiatowe Złotoryja[12].
W pobliskich Wilkowie i Nowym Kościele otwarto kopalnie rud miedzi (tzw. stare zagłębie), które jednakże zamknięto w latach siedemdziesiątych, z powodu odkrycia znacznie większych, choć uboższych złóż w okolicach Lubina.
Powstały także inne zakłady przemysłowe – fabryka obuwia, kopalnie bazaltu, fabryka bombek choinkowych.
.jpg)
Zaczęły też działać placówki oświatowe: najpierw 22 września 1945 r. w budynku nr 13 przy obecnej ulicy Marii Konopnickiej rozpoczyna działalność szkoła, której pełna nazwa brzmi Publiczna Szkoła Powszechna, potem – od 13 listopada 1946 r. – szkoła zajmuje budynek przy placu Zwycięzców 7 (dziś Szkoła Podstawowa nr 1 ma adres: pl. Niepodległości 7). W 1947 roku rozpoczęła swoją działalność pierwsza szkoła średnia, jednak już po roku jej praca została przerwana. 7 lipca 1951 r. Ministerstwo Oświaty wydało zarządzenie o utworzeniu Państwowej Szkoły Ogólnokształcącej Stopnia Podstawowego i Licealnego w Złotoryi, a jej siedzibą stał się budynek wcześniej należący do Szkoły Podstawowej. Ostatecznie 1 września 1954 r. szkoła otrzymała odbudowany po zniszczeniach wojennych obiekt, który już przed wojną służył oświacie (ufundowany przez małżeństwo Schwabe-Priesemuth w 1877 r.) Obecnie placówka funkcjonuje jako Liceum Ogólnokształcące im. Jana Pawła II w Złotoryi.
W 1993 roku założone zostało Polskie Bractwo Kopaczy Złota, nawiązujące do tradycji dawnych górników ze Złotoryi, które corocznie od 1994 roku organizuje w mieście Mistrzostwa Polski w Płukaniu Złota[12], a w 2000 i 2011 – mistrzostwa świata[14][15].
Pod koniec lat dziewięćdziesiątych rozpoczęto odrestaurowanie starówki, mocno zaniedbanej w okresie PRL. Remont zakończył się pod koniec pierwszego dziesięciolecia XXI wieku.
W 2016 w trakcie badań archeologicznych na Górze Mieszczańskiej odsłonięto pozostałości szubienicy z XVI wieku[16].
Remove ads
Zabytki
Podsumowanie
Perspektywa
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[17]:
- Starówka (Stare Miasto)
- kościół pomocniczy pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, z 1230 r., XVI-XX w.
- kościół cmentarny pw. św. Mikołaja z XIV–XIX w.; położony na wzgórzu, gdzie na przełomie XII w. i XIII w. powstała osada górników złota. Zdobi go okazały, XIV-wieczny portal z misterną dekoracją roślinną. Na zewnętrznych elewacjach zachowały się interesujące epitafia z czasów nowożytnych
- zespół klasztorny franciszkanów, z XV-XIX w.: kościół, obecnie par. pw. św. Jadwigi, klasztor jest dziełem zakonu franciszkanów, sprowadzonych przez św. Jadwigę w pierwszej połowie XIII w. Świątynia po osiemnastowiecznej odbudowie, z barokowym wystrojem fasady i wnętrza. Tuż obok kościoła znajdują się wotywna kapliczka słupowa z końca XV stulecia i XVIII-wieczna statua św. Jana Nepomucena
- zespół mauzoleów na cmentarzu komunalnym, ul. Cmentarna 10, z XVIII–XX w.:
- mauzolea rodzin: Guenther, Langner i Jaekel; Eisler, Gottschling, Haerold, Schmaller, Schoffer; Hoeher i Ehrlich; Mende, Gottschling; Schafer i Hibner; Steinbrecher, Weber, Hein, Schubert, Kuehn
- pozostałości murów obronnych, z XIV w., XVI w.
- brama Górna zw. Basztą Kowalską, z XIV w., XVI w., jej gotycki hełm zniszczono podczas walk o miasto w czasie wojen napoleońskich. Do dzisiaj zachowały się fragmenty średniowiecznych obwarowań
- katownia, ul. Zaułek, z XVIII w.
- domy, ul. Konopnickiej 15 (d. 27), 19 (d. 30); 21 i 21a (d. 20, 20a), z 1785 r. i 1965 r., 24 (d. 28)
- dom, ul. Mickiewicza 30, z XVII w., XIX w.
- dom, ul. Piłsudskiego 24, z XVIII w., k. XIX w.
- dom, Rynek 2, z XVI w., k. XIX w.
- zajazd, ob. hotel, Rynek 5, z 1623 r., XVII w., XIX w.
- domy, Rynek 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, z XVI w., XVII w., 1730 r., XVIII w., XIX w.
- dom, ul. Szkolna 2, z XVI w., XVIII w.
- domy, pl. Niepodległości 3, 4, 5, z 1738 r., k. XIX w.
- młyn z częścią mieszkalną, ul. Kolejowa 6/8, z poł. XVII w., k. XIX w.
- wieża wodociągowa, z pierwszej poł. XVIII w.
inne zabytki:
 Złotoryja, widok z kościoła pw. Narodzenia NMP
|
Remove ads
Turystyka
Lista atrakcji turystycznych:
- Starówka z zabytkowymi kamieniczkami
- Baszta Kowalska
- czternastowieczne mury obronne
- Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
- Kościół św. Jadwigi
- Kościół św. Mikołaja (wcześniej św. Krzyża)
- Fontanna Delfina
- Fontanna Górników
- Kopalnia Złota „Aurelia”
- Muzeum Złota
- Rezerwat przyrody Wilcza Góra
- Złoto w aluwiach rzek i strumieni – cel poszukiwaczy-amatorów z całej Polski[18]
Remove ads
Demografia
Podsumowanie
Perspektywa
Nagły wzrost liczby mieszkańców w latach 50. XX wieku spowodowany był uruchomieniem zakładów górniczych, w których eksploatowano rudę miedzi. Największą liczbę mieszkańców zanotowano w roku 1995 – ok. 17 500 mieszkańców. Autorzy monografii o historii Złotoryi szacowali (1996 rok), że w 2000 roku liczba mieszkańców przekroczy 25000. Jak się okazało później miasto nigdy nie przekroczyło liczby 18 000 mieszkańców. Pod koniec 2013 roku zanotowano w Złotoryi mniej niż 16 000 mieszkańców. Mimo ogólnego spadku ludności w ciągu ostatnich 12 lat wzrosła liczba osób w wieku poprodukcyjnym. Za jedną z głównych przyczyn niekorzystnej tendencji demograficznej uważa się wysoki poziom bezrobocia charakteryzujący gminę miejską.
Dane z 31 grudnia 2013[26]:
Piramida wieku mieszkańców Złotoryi w 2014 roku.
Remove ads
Ludzie związani ze Złotoryją
Gospodarka
Miasto znajduje się w podstrefie Legnickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Złotoryjska podstrefa zatrudnia 378 osób (stan na dzień 31.12.2016)[27]. Zadłużenie Gminy Miejskiej Złotoryja na dzień 30.06.2017 r. wyniosło 23 370 041,17 zł[28].
Na terenie miasta od 1946 roku istniały Złotoryjskie Zakłady Obuwia[29]. W 1998 roku ZZO ogłosiły upadłość[29], a w ich miejsce, kontynuując tradycję, powstała firma RenBut Sp. z o.o., która jest jednym z czołowych polskich producentów obuwia dziecięcego i młodzieżowego. W 2016 firma zatrudniała ponad 150 osób[30], co czyniło ją jedną z największych w Złotoryi.
Remove ads
Transport
Podsumowanie
Perspektywa
Transport drogowy
Miasto przecina szereg dróg wojewódzkich:
| droga wojewódzka 328 | Marciszów – Nowe Miasteczko (droga do Jeleniej Góry i Chojnowa) |
| droga wojewódzka 382 | Bolesławiec – Paczków (droga do Bolesławca i Jawora) |
| droga wojewódzka 364 | Gryfów Śląski – Legnica (droga do Lwówka Śl. i Legnicy z dojazdem do Autostrady A4) |
Transport kolejowy
Istnieje także linia kolejowa – wykorzystywana w ruchu towarowym:
- 284 Legnica – Zawidów – jednotorowa, obecnie eksploatowany jest tylko zelektryfikowany (w 1988) odcinek z Legnicy do stacji Jerzmanice-Zdrój o długości 23,7 km. Początki linii sięgają 12 października 1884[31]
Na jednej linii kolejowej, która została już rozebrana planuje się aktualnie budowę ścieżek rowerowych:
- 316 Złotoryja – Rokitki – linia jednotorowa, na odcinku Złotoryja – Chojnów rozebrana w 2013 roku, w jej miejscu ma powstać ścieżka rowerowa. Początki linii sięgają grudnia 1906.
W okolicy Złotoryi znajdują się liczne zakłady zajmujące się wydobyciem surowców mineralnych. W transporcie wykorzystywane są linie:
- 312 Jerzmanice-Zdrój – Marciszów (budowa: 1895-1896)[32] eksploatowana na 3,24 km odcinku Jerzmanice Zdrój-Krzeniów – obsługa zakładu PGP w Krzeniowie.
- 342 Jerzmanice-Zdrój – Wilków – eksploatowana na odcinku 3,5 km, obsługa zakładu Colas na Wilczej Górze
- Bocznica Krzeniów – PGP Bazalt Wilków – 4 km bocznica zakładu PGP Bazalt
Transport publiczny
.jpg)
W Złotoryi istnieje przystanek dworcowy PKS (przy ul. Krótkiej) obsługujący połączenie Sudetów z Morzem Bałtyckim i inne połączenia krajowe, wojewódzkie i lokalne. Z przystanku korzystają przewoźnicy dawnej Państwowej Komunikacji Samochodowej
Prywatni przewoźnicy drogowi świadczą usługi na trasach Złotoryja – Legnica (dawna linia 22 MPK Legnica), Złotoryja - Jawor – Wrocław (BESKID) i Wojcieszów – Wrocław oraz na innych trasach.
W mieście funkcjonowała placówka terenowa przedsiębiorstwa PKS „Trans-Pol”. Działalność przewoźnika była dotowana przez miasto w formie finansowania przewozów szkolnych, dofinansowania połączeń do Legnicy (w latach 2009–2015) i zamawiania przewozów w komunikacji miejskiej (od 2018 roku).
Lądowisko
Około 18 km na południowy wschód od miasta zlokalizowane jest lądowisko Złotoryja-Baryt.
Sport[potrzebny przypis]
Podsumowanie
Perspektywa
- Złotoryjskie Towarzystwo Tenisowe.
- Klub kolarski „Baszta” Złotoryja.
- Złotoryja leżała na trasie wyścigu Tour de Pologne:
- Tour de Pologne 2004, V etap z Oleśnicy do Szklarskiej Poręby[33][34][35]
- Klub piłki nożnej ZKS Górnik Złotoryja, którego zawodnicy reprezentują miasto na Dolnym Śląsku. Klub występuje w IV lidze dolnośląskiej, grupa zachód. Rezerwy klubu występują w grupie V legnickiej B-klasy.
- Lekkoatletyczny klub sportowy MKS „Aurum” Kobud Złotoryja, zarejestrowany w Polskim Związku Lekkiej Atletyki. Klub jest organizatorem Biegu Szlakiem Wygasłych Wulkanów, który odbywa się co roku w czerwcu. W zawodach bierze udział prawie 1000 zawodników z całej Polski.
- Klub piłki ręcznej KPR „Gwarek” Złotoryja. Jego zawodnicy reprezentują Złotoryję w lidze dolnośląskiej.
- Klub siatkarski KKS Ren-But Złotoryja.
- Klub strzelecki „Agat Złotoryja”.
Miasto jest także organizatorem Mistrzostw Polski w Płukaniu Złota, organizowało również trzy razy mistrzostwa świata w tej dyscyplinie (2000, 2011, 2022). Kultywowaniem tradycji związanych ze złotem zajmuje się Polskie Bractwo Kopaczy Złota.
W strukturach Stowarzyszenia AsklepioS przy Spółdzielni Mieszkaniowej „Agat” działa sekcja Ju Jitsu Kazan. Asklepios jest organizatorem licznych turniejów Ju Jitsu o zasięgu regionalnym oraz imprez ogólnokrajowych sztuk i sportów walki.
Ze Złotoryi wywodzi się artystyczno-akrobatyczna grupa „Ocelot”.
Obiekty sportowe w Złotoryi
- Stadion Miejski (piłka nożna, lekkoatletyka) 3000 miejsc na trybunach – ul. Sportowa
- Hala Sportowa „Tęcza” przy Szkole Podstawowej nr 3 (tenis, siatkówka, koszykówka, piłka ręczna, futsal, ponadto siłownia i salon SPA) 102 miejsca na trybunach – ul. Wilcza 43
- Hala Sportowa przy Zespole Szkół Ogólnokształcących (siatkówka, koszykówka, piłka ręczna, futsal, akrobatyka) – ul. Kolejowa 4
- Dom Spotkań Złotoryja-Pulsnitz przy Szkole Podstawowej nr 1[36] – pl. Niepodległości 7
- Korty Tenisowe – ok. 200 miejsc – ul. M. Konopnickiej
- Strzelnica Sportowa – ul. Legnicka
- Miejski Ośrodek Rekreacji „Pałacyk” (siatkówka plażowa, kajakarstwo, rowery wodne, pływanie) – ul. Sportowa
- Basen Miejski – przy ulicy K.Miarki – nieczynny
- Boiska Orlik przy ulicy Wiosennej i Wojska Polskiego
- Stadion lekkoatletyczny przy ulicy Wiosennej wybudowany w ramach programu „Dolny Śląsk dla Królowej Sportu”
- Boiska przy ulicy Lubelskiej (piłka ręczna, koszykówka, siatkówka, bieżnia 400 m oraz do skoku w dal)
- Strzelnica pneumatyczna na Placu Lotników Polskich 3a.
Wspólnoty wyznaniowe
W czerwcu 2014 do Złotoryi powrócili franciszkanie obejmując opieką kościół pw. św. Jadwigi, klasztor, jak również kościół św. Mikołaja na cmentarzu[37].
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Złotoryja (Sala Królestwa ul. Kolejowa 3A)[38]
- Kościoły protestanckie:
- Kościół zielonoświątkowy (ul. Basztowa 12/23)
Współpraca międzynarodowa
Miasta i gminy partnerskie[39]:
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads