Владимир Владимирович Путин

Владимир Владимирович Путин (орыс. Владимир Владимирович Путин; 7 қазан 1952 жыл, Ленинград) — ресейлік саясаткер және қазіргі Ресей президенті. Путин 1999 жылдан бері президент немесе премьер-министр ретінде үздіксіз қызметте: 1999–2000 және 2008–2012 жылдар аралығында премьер-министр,^[b] 2000–2008 және 2012 жылдан бері президент.^[6] Ол — Иосиф Сталиннен бері ең ұзақ уақыт бойы қызметтегі ресейлік, не кеңестік басшы.

Владимир Владимирович Путин орыс. Владимир Владимирович Путин
Путин, 2024 жыл
Лауазымы
Ту Ресей президенті Ту
7 мамыр 2012 жылдан бері
Премьер-Министр	Дмитрий Медведев Михаил Мишустин
Ізашары	Дмитрий Медведев
7 мамыр 2000 — 7 мамыр 2008 (31 желтоқсан 1991 жылдан м.а.)
Премьер-Министр	Михаил Касьянов Михаил Фрадков Виктор Зубков
Ізашары	Борис Ельцин
Ізбасары	Дмитрий Медведев
Ту Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы Ту
8 мамыр 2008 — 7 мамыр 2012
Президент	Дмитрий Медведев
Ізашары	Виктор Зубков
Ізбасары	Виктор Зубков
16 тамыз 1999 — 7 мамыр 2000
Президент	Борис Ельцин
Ізашары	Сергей Степашин
Ізбасары	Михаил Касьянов
Ту Одақтық мемлекет Министрлер Кеңесінің төрағасы Ту
27 мамыр 2008 — 18 шілде 2012
Ізашары	Виктор Зубков
Ізбасары	Дмитрий Медведев
Ту ТМД мемлекет басшылары Кеңесінің төрағасы Ту
25 қаңтар 2000 — 29 қаңтар 2003
Ізашары	Борис Ельцин
Ізбасары	Леонид Кучма
16 қыркүйек 2004 — 20 мамыр 2006
Ізашары	Леонид Кучма
Ізбасары	Нұрсұлтан Назарбаев
1 қаңтар — 31 желтоқсан 2017
Ізашары	Алмазбек Атамбаев
Ізбасары	Эмомали Рахмон
Ту Ресей Қауіпсіздік Кеңесінің төрағасы Ту
29 наурыз — 9 тамыз 1999
Президент	Борис Ельцин
Ізашары	Николай Бордюжа
Ізбасары	Сергей Иванов
Ту Ресей Қауіпсіздік қызметінің директоры Ту
25 шілде 1998 — 9 тамыз 1999
Президент	Борис Ельцин
Ізашары	Николай Ковалёв
Ізбасары	Николай Патрушев
Өмірбаяны
Партиясы	КОКП (1975–1991) Үйіміз — Ресей (1995–1999) Бірлік (1999–2001) Біртұтас Ресей (төраға, бірақ партия мүшесі емес, 2008–2012) Партиясыз (2012–)
Азаматтығы	КСРО→ Ресей
Діні	Православие[1]
Дүниеге келуі	7 қазан 1952 (1952-10-07) (72 жас) Ленинград, РКФСР, КСРО
Әкесі	Владимир Спиридонович Путин
Анасы	Мария Ивановна Шеломова
Жұбайы	Людмила Александровна Путина (1983–2013 ажыр.)
Балалары	қыздары Мария Катерина [2][a]
Әскери қызметі
Қызмет еткен жылдары	1975–1991, 1998–1999
Әскер түрі	КСРО МҚК → Ресей ФҚК→ Ресей Қарулы Күштері
Атағы	Полковник (1999) 1-дәрежелі Ресей Федерациясы Мемлекеттік кеңесшісінің міндетін атқарушы
Басқарды	Ресей Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы (1999–2008; 2012–)
Шайқасы	Екінші шешен соғысы Орыс-грузин соғысы Сирия азаматтық соғысы ҰҚШҰ Қазақстандағы операциясы Орыс-украин соғысы Ресейдің Украинаға басып кіруі
Қолтаңбасы
Марапаттары	Ресей және КСРО Өзге мемлекеттер Владимир Путиннің даусы Владимир Путиннің Украинадағы "Арнайы әскери операцияның" басталғанын жариялағаны 2022 жылғы 24 ақпан
Владимир Владимирович Путин Ортаққорда
өңдеу

Путин 16 жыл бойы КСРО МҚК сыртқы барлау офицері болып жұмыс істеді де, подполковник болып, 1991 жылғы отставканынан кейін Санкт-Петербургте өз саяси мансабын бастады. 1996 жылы ол президент Борис Ельциннің әкімшілігіне қосыламын деп Мәскеуге көшті. Ол Федералды қауіпсіздік қызметінің (ФСБ) директоры, Ресей Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы сияқты қызметтерде болды да, 1999 жылғы тамызда премьер-министр болып тағайындалды. Ельциннің отставкасынан кейін Путин президент міндетін атқарып кетті де, төрт айдай уақыт ішінде ресми түрде Президент болып сайланды. Кейіннен ол 2004 жылы қайта сайланды. Конституциялық шектеулерге байланысты қатарынан екі президенттік мерзімге сайлана алмаған Путин Дмитрий Медведевтің президенттігі тұсында 2008 жылдан 2012 жылға дейін премьер-министр қызметін атқарды. Ол даулы болған 2012 жылғы сайлаудан кейін президенттікке қайта оралды. 2021 жылғы сәуірдегі референдумнан кейін ол бірнеше конституциялық түзетулерге қол қойды да, тағы екі рет қайта сайлануға мүмкіндік беретін, президенттік өкілеттігін 2036 жылға дейін ұзартуға мүмкіндік беретін өзгерістер бекітті.^[7]

Путин президенттігінің алғашқы жылдарында Ресей экономикасы жылына орта есеппен жеті пайызға өсті,^[8] бұл экономикалық реформалар және мұнай мен газ бағасының бес есе өсуіне байланысты болған.^[9][10] Бұған қоса, Путин Екінші шешен соғысында жеңіске жетіп, аймақтағы федералды билікті қалпына келтірді. Президент Дмитрий Медведев тұсында премьер-министр болған Путин Грузиямен соғысты, армия мен полицияны реформалауды қадағалады. 2014 жылы Путиннің басшылығы Украинаға тиесілі Қырым аймағын аннексиялады және бұл істі халықаралық қауымдастықтың көпшілігі мойындамады да, Ресейге санкциялар салды, нәтижесінде елде қаржы дағдарысы орын алды. Ол сондай-ақ Сирия азаматтық соғысы кезінде өзінің одақтасы Башар әл-Асадты қолдау үшін Сирияға әскери араласуға бұйрық берді, нәтижесінде Шығыс Жерорта теңізінде тұрақты әскери-теңіз базаларын орнатты.^[11][12][13] Төртінші президенттік мерзімінде, 2022 жылғы ақпанда Ресей Украина жеріне басып кірді. Бұл істі халықаралық қауымдастық сынады да, кеңейтілген санкциялар орнатты. 2022 жылғы қыркүйекте ол халықты әскерге шақыртып алып, Украинаның төрт облысын Ресейге күшпен қосып алды. 2023 жылғы наурызда Халықаралық қылмыстық сот (ХҚС) Путинді соғыс кезінде орын алған әскери қылмыстар үшін қамауға алуға ордер берді.^[14] 2023 жылғы маусымда ол Вагнер тобы көтерілісінен аман қалды. 2024 жылғы наурызда ол тағы бір мерзімге қайта сайланды.

Путиннің билігі кезінде Ресейдің саяси жүйесі авторитарлық диктатураға айналды.^[15] Оның билігі кең тараған сыбайлас жемқорлығы мен адам құқықтарының бұзылуы, саяси оппозицияны репрессиялауы, Ресейдегі тәуелсіз БАҚ-қа қарсы цензура жасауы, сондай-ақ еркін және әділ сайлаудың жоқтығы сияқты ерекшеліктерімен сипатталады.^[16][17][18]

Отбасы

Путиннің әкесі, Владимир Спиридонович Путин

Путиннің анасы, Мария Ивановна Шеломова

Владимир Путин 1952 жылғы 7 қазанда, Ленинград қаласында (қазіргі Санкт-Петербург) дүниеге келген^[19] және отбасындағы үш баланың кенжесі болған. Ата-аналары — Владимир Спиридонович Путин (1911–1999) және Мария Ивановна Путина (туған тегі Шеломова; 1911–1998). Атасы Спиридон Путин (1879–1965) Владимир Ленин мен Иосиф Сталиннің жеке аспазы болған.^[20] Путин дүниеге келмей тұрғанда оның екі ағасы қайтыс болды: 1930 жылы туған Альберт сәби кезінде қайтыс болса, 1940 жылы туған Виктор 1942 жылы Екінші дүниежүзілік соғыста нацистік Германияның Ленинградты қоршағаны кезінде дифтериядан қайтыс болды.^[21]

Путиннің анасы зауыт жұмысшысы болса, әкесі Кеңестік Әскери-теңіз күштерінің сарбазы болған да, 1930 жылдардың басында сүңгуір қайық флотында қызмет еткен. Нацистік Германияның Кеңес Одағына басып кіруінің алғашқы кезеңінде оның әкесі НКВД-ның жойғыш батальонында қызмет еткен.^[22][23][24] Кейіннен ол тұрақты әскер қатарына ауыстырылып, 1942 жылы ауыр жарақат алды.^[9] Путиннің нағашы әжесін 1941 жылы Тверь облысында неміс басқыншылары өлтірді және бірнеше нағашы ағасы Ұлы Отан соғысындағы шайқаста хабарсыз кеткен.^[25]

Білімі

Бала кезіндегі Путин, шамамен 1960 жыл

1960 жылғы 1 қыркүйекте Путин Ленинградтың №193 мектепте оқуын бастады. 1968 жылы ол №281 мектепте (технологиялық институт негізіндегі химиялық бағыты бар арнайы мектеп) оқып кетті.^[19] Ол сыныбында болған 45 оқушының ішінде Жас пионерлер құрамында болмаған жалғыз оқушылардың бірі болды. 12 жасында ол самбо мен дзюдомен айналысып кетті.^[26] Бос уақытында ол Карл Маркс, Фридрих Энгельс, Владимир Ленин шығармаларын оқығанды ұнататын.^[27] №281 мектепте Путин неміс және ағылшын тілдерін оқыған.^[28]

Путин 1970 жылы Андрей Жданов атындағы Ленинград мемлекеттік университетінде (қазіргі Санкт-Петербург мемлекеттік университеті) заң факультетінде оқып, 1975 жылы бітірді.^[19] Оның дипломдық жұмысы «Халықаралық құқықтағы ең қолайлы жағдай туғызу тәртіптемесі» тақырыбында болды.^[29] Оқуы кезінде Путин КОКП құрамына кіруге өтініш жасады да, партия құрамында 1991 жылғы оның ыдырауына дейін болды.^[30] Оған қоса сол жерде Путин шаруашылық құқық оқытқан профессордың көмекшісі Анатолий Собчакпен таныс болды. Собчак кейін Ресей Конституциясы авторларының бірі болды. Собчактың Санкт-Петербургтегі мансабында Путин ықпалды болса, Собчак Мәскеудегі Путиннің мансабына көмек көрсетті.^[31]

1997 жылы ол Санкт-Петербург тау-кен университетінде Экономика ғылымдарының кандидаты болды. Диссертациясының тақырыбы «Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында өңірдің минералдық-шикізат базасын молайтуды стратегиялық жоспарлау» болған.^[32] Оның қадағалаушысы Владимир Литвиненко болды және Литвиненко кейін Путиннің 2000 және 2004 жылғы Санкт-Петербургтегі сайлауалды науқандарын басқарды.^[33]

2005 жылы Вашингтондағы Брукингс институтының мүшелері Клиффорд Гадди мен Игорь Данченко Путинді плагиат жасады деп айыптады, олардың сөзінше Путин 1978 жылы жарияланған профессорлар Уильям Кинг пен Дэвид Клиландтың «Стратегиялық жоспарлау және саясат» мақаласының үзінділерін көшіріп алды, не сәл өзгертті.^[34][35]

КСРО МҚК мансабы

МҚК қызметкері болған кезіндегі Путин, шамамен 1980 жыл

1975 жылы Путин КСРО МҚК мүшесі болды да, Охта, Ленинградтағы 401-МҚК мектебіндегі оқуын бастады. 1977 жылдан кейін ол КСРО МҚК Ленинград және Ленинград облысы бойынша басқармасының тергеу бөлімінде қарсы барлаушы (контрразведка) болып жұмыс істеді. 1984 жылы ол Мәскеудегі Юрий Андропов атындағы Қызылтулы институтқа оқуға жіберілді.^[22]

Көптеген деректер Путинді МҚК Жаңа Зеландияға жібергенін айтады, бұл ақпарат Жаңа Зеландия куәгерлері мен үкімет жазбалары арқылы расталды. Мұны ресейлік қауіпсіздік қызметі әлі де растаған жоқ. Уаитакере қаласының бұрынғы мэрі Боб Харви мен бұрынғы премьер-министр Дэвид Лонги Путин Веллингтон мен Оклендте қызмет еткен деп мәлімдеді.^[36] Ол біраз уақыт Веллингтон орталығында Baťa аяқ киім сатушысы болып жасырын жұмыс істеді деген болжамдар бар.^[36]

1985–1990 жылдары ол Дрезден, Шығыс Германияда^[37] аудармашы ретінде ықтасын жұмыс істеді.^[38] Дрезденде қызметке тұрған Путин КГБ-ның Штази құпия полициясында байланыс офицерлерінің бірі болып жұмыс істеді және подполковник дәрежесіне дейін көтерілді. Кремль ресми сайтының хабарлауынша, Шығыс Германияның коммунистік режимі Путинді «Ұлттық халықтық армия алдындағы қызметі үшін» қола медальмен марапаттады. Путин Дрездендегі қызметіне қуанышты екенін көпшілік алдында айтып, 1989 жылы қаладағы Штази ғимараттарын басып алуға әрекеттенген антикоммунистік демонстранттармен болған қақтығыс жайлы да айтып берді.^[39]

Путиннің ресми өмірбаянына сәйкес, 1989 жылғы 9 қарашада басталған Берлин қабырғасының құлауы кезінде ол Кеңес мәдени орталығының (Достық үйі) және Дрездендегі МҚК вилласының файлдарын демонстранттар жойып жібереді деп қорқып, болашақ біріккен Германияның ресми билігі үшін оларды сақтап қойған. Содан кейін ол бірнеше сағат ішінде тек МҚК файлдарын өртеп жіберді де, неміс билігі үшін Кеңес мәдени орталығының мұрағатын сақтап қалды. Бұл жағу кезінде қай құжаттың сақталып, қайсының өрттенбей қалғаны туралы ештеңе айтылмайды.^[40]

Коммунистік Шығыс Германия үкіметі ыдырағаннан кейін Путин Дрездендегі және одан бұрынғы демонстрациялар кезінде оның үкіметке деген адалдығына қатысты күдік туғандықтан, Путин МҚК-ның белсенді қызметінен кетуге мәжбүр болды, бірақ МҚК мен Кеңес Армиясы Германияның шығысында әлі де жұмыс істеп жүрді. Ол 1990 жылдың басында Ленинградқа «белсенді резервтердің» мүшесі ретінде оралды, онда ол докторлық диссертациясын дайындап жүргенде проректор Юрий Молчановқа есеп беріп, Ленинград мемлекеттік университетінің халықаралық қатынастар секциясында үш айға жуық жұмыс істеді.^[41]

Саяси мансабы

1990–1996: Санкт-Петербург әкімшілігі

1990 жылғы мамырда Путин Ленинград мэрі Анатолий Собчактың халықаралық істер жөніндегі кеңесшісі болып тағайындалды. 2017 жылы Оливер Стоунға берген сұхбатында Путин өзінің 1991 жылы Михаил Горбачёвқа қарсы жасалған сәтсіз төңкеріске қарсы наразылығын көрсетіп, МҚК қызметінен кетуге мәжбүр болғанын айтқан.^[42]

1991 жылғы 28 маусымда ол мэр аппаратының Сыртқы байланыстар комитетінің басшысы болды, бұл қызметінде ол халықаралық қатынастарды және шетелдік инвестицияларды ілгерілетуге және кәсіпкерлік субъектілерді тіркеуге жауапты болған.^[43] Бір жылдың ішінде Путинді Марина Салье (орыс.) басқаратын қалалық заң шығарушы кеңес тергеді. Ол бағаны төмендетіп, ешқашан келмеген шетелдік азық-түлік көмегінің орнына 93 миллион долларға бағаланған металдарды экспорттауға рұқсат берді деген қорытындыға келді.^[44][45] Тергеушілердің Путинді қызметінен босату туралы ұсынысына қарамастан, Путин Сыртқы байланыстар комитетін 1996 жылға дейін басқара берді.

1994 жылғы наурызда Путин Санкт-Петербург үкіметі төрағасының бірінші орынбасары болып тағайындалды. 1995 жылғы мамырда ол негізін премьер-министр Виктор Черномырдин қалаған биліктің либералдық «Үйіміз — Ресей» үкіметшіл саяси партиясының Санкт-Петербургтегі филиалын құрды. 1995 жылы ол осы партияның парламент сайлауындағы науқанын басқарса, ал 1995 жылдан 1997 жылғы маусымға дейін оның Санкт-Петербургтегі филиалының жетекшісі болды.

1996–1999: Мәскеудегі мансабының басы

ФСБ директоры болған Владимир Путин, 1998 жыл

1996 жылғы маусымда Собчак Санкт-Петербургте қайта сайлана алмай қалды да, оның сайлау науқанын басқарған Путин қала әкімшілігіндегі қызметінен кетті. Ол Мәскеуге көшіп, Павел Бородин басқаратын Президенттің мүлкін басқару департаменті бастығының орынбасары болып тағайындалды. Ол бұл қызметті 1997 жылғы наурызға дейін атқарды. Ол мемлекеттің шетелдік меншігіне жауапты болды және бұрынғы Кеңес Одағы мен КОКП активтерін Ресей Федерациясына беруді ұйымдастырды.^[31]

1997 жылғы 29 наурызда Ресей президенті Борис Ельцин Путинді Президент әкімшілігі басшысының орынбасары етіп тағайындады, ол бұл қызметте 1998 жылғы мамырға дейін болды және Президенттің мүлкін басқару департаментінің Бас бақылау басқармасының бастығы (1998 жылғы маусымға дейін) болды. Оның бұл қызметтегі ізашары Алексей Кудрин болса, ізбасары Николай Патрушев болды; бұл екі тұлға кейін көрнекті саясаткерлер және Путиннің серіктері болды.^[31] 1997 жылғы 3 сәуірде Путин 1-сыныпты Ресей Федерациясының мемлекеттік кеңесшісі атағын алды; бұл — елдегі ең жоғарғы федералдық қызмет атағы.^[46]

1998 жылғы 25 мамырда Путин президент әкімшілігі басшысының өңірлер жөніндегі бірінші орынбасары болып тағайындалды. 15 шілдеде ол Сергей Шахрайдың орнына аймақтардың билігін делимитациялау туралы келісімдерді дайындау жөніндегі комиссияның жетекшісі және президент жанындағы федералды орталықтың басшысы болып тағайындалды. Путин тағайындалғаннан кейін комиссия делимитация туралы еш келісімге қол қойған жоқ болса, Шахрайдың Комиссияны басқарған кезінде 46 келісімге қол қойылды.^[47] Кейінірек, президент болғаннан кейін Путин барлық 46 келісімнің күшін жойды.^[31] 1998 жылғы 25 шілдеде Ельцин Путинді Ресей Федерациясының негізгі барлау және қауіпсіздік ұйымы және МҚК мұрагері болған Федералды қауіпсіздік қызметінің (ФСБ) директоры етіп тағайындады.^[48] 1999 жылы Путин коммунизмді «өркениеттің негізгі ағымынан алшақ жатқан соқыр аллея» деп сипаттады.^[49]

1999: Бірінші премьерлігі

1999 жылғы 9 тамызда Путин премьер-министр үш бірінші орынбасарының бірі болып тағайындалды да, кейінірек сол күні президент Ельцин оны Ресей Федерациясы Үкіметінің премьер-министрінің міндетін атқарушы болып тағайындады.^[50] Оған қоса Ельцин Путинді ізбасары ретінде көргісі келетінін мәлімдеді. Сол күні Путин президенттік сайлауға түсуге келісті.^[51]

16 тамызда Мемлекеттік думаның 233 депутаты оны қолдап дауыс берді (84 қарсы, 17 қалыс қалды) де,^[52] оның премьер-министр етіп тағайындалуын мақұлдады. Оны тағайындау кезінде көпшілікке беймәлім Путиннің бұрынғы премьерлерге қарағанда ұзағырақ қызмет ететінін күткендер аз болды. Ол бастапқыда Ельциннің адал «оң қолы» ретінде қарастырылды; Борис Ельциннің басқа премьер-министрлері сияқты, Путин министрлерді өзі таңдаған жоқ, оның кабинетін президент әкімшілігі белгіледі.^[9]

Ельциннің негізгі қарсыластары Путиннің дертке шалдыққан президенттің ізбасары болғанына жол бермеу үшін аянбай күрескен. 1999 жылғы қыркүйектегі ресейлік пәтерлердің бомбалануы және Дағыстандағы муджахидтер шабуылынан кейін Путиннің тәртіпті ұстанатын бейнесі мен Екінші шешен соғысына деген тынымсыз көзқарасы көп ұзамай оның танымалдығын арттырып, қарсыластарын басып озуға мүмкіндік берді.

Ресми түрде ешбір партиямен байланысы болмаса да, Путин 1999 жылғы желтоқсандағы Дума сайлауында халықтың екінші ең көп дауысын (23,3 %) жеңіп алған жаңадан құрылған Бірлік партиясын қолдайтын болды және өз кезегінде партия Путинді де қолдады.

1999–2000: Президент міндетін атқарушы

Президент міндетін атқарушы Путин мен отставкасынан кейінгі Борис Ельцин (ортада), 31 желтоқсан 1999

1999 жылғы 31 желтоқсанда Ельцин күтпеген жерден президент лауазымынан кететінін жариялады да, Ресей Конституциясына сәйкес Путин Ресей Федерациясы Президентінің міндетін атқарушы болды. Бұл рөлге кіріскен салысымен Путин Жаңа жылға орай халыққа жолдауын жасады да, бұған дейін жоспарланып алған Шешенстандағы ресейлік әскерлермен кездесуіне аттанды.^[53]

1999 жылғы 31 желтоқсанда Путиннің президент ретінде қол қойған бірінші жарлығы «Ресей Федерациясының бұрынғы президенті мен оның отбасы мүшелеріне кепілдіктер туралы» болды. Бұл «қызметінен кеткен Президент пен оның туыстарына қарсы сыбайлас жемқорлық айыптарының» қудаланбауын қамтамасыз етті.^[54] Бұл Ельциннің отбасы мүшелері қатысқан Mabetex пара алу ісімен байланысты жасалған шешім еді.

Оның қарсыластары 2000 жылғы маусымдағы сайлауға дайындалып жатқанда, Ельциннің отставкасы президенттік сайлаудың 2000 жылғы 26 наурызға жылжуына әкелді; Путин бірінші айналымда 53 % дауыс жинап, сайлауда жеңіске жетті.^[55]

Владимир Путиннің (сол жақта) Ельцин қасында ант беру сәті, 7 мамыр 2000

2000–2004: Бірінші президенттік мерзімі

Владимир Путиннің ұлықтау рәсімі 2000 жылғы 7 мамырда өтті.^[56] Премьер-министрі ретінде ол Қаржы министрі Михаил Касьяновты тағайындады.^[57] Путиннің танымалдылығына түскен бірінші үлкен қиындық 2000 жылғы тамызда, Курск сүңгуір қайығының апатына дұрыс реакция бермегені үшін сынға алынған кезде болды. Бұл сын негізінен Путиннің оқиға орнына барғанына тым көп уақыт кетіргенінен шыққан. Апат орын алған күні Путиннің Сочидегі демалысқа шыққаны белгілі; апат туралы оған келесі күні хабарланса,^[58] халық ол жайлы тек 18 тамызда ғана білді. Оқиға орнына Путин демалысының соңынан кейін ғана жетті.^[59]

2000 жылдан 2004 жылға дейін Путин ресейлік олигархтармен билік үшін күресте жеңіп, олармен «үлкен мәмілеге» қол жеткізіп, елдің кедейленген жағдайын қалпына келтіруге кірісті. Бұл мәміле Путин үкіметінің олигархтардан нақты қолдау алуы және онымен келісе алуы үшін өз өкілеттіктерінің көпшілігін сақтауға мүмкіндік берді.^[9][60]

2002 жылғы қазанда Мәскеулік театрдағы кепіл тұтқын дағдарысы орын алды. Көптеген ресейлік баспасөз бен халықаралық БАҚ дағдарыс кезінде арнайы күштердің құтқару операциясында кепілге алынған 130 адамның өлімі президент Путиннің танымалдығына қатты нұқсан келтіретінін болжады. Алайда, қоршау аяқталғаннан кейін көп ұзамай Ресей президенті халық арасында рекордтық рейтингке ие болды — ресейліктердің 83 % Путин мен оның қоршауының ісіне қанағаттанатынын мәлімдеді.^[61]

2003 жылы Шешенстанда өлкенің жаңа конституциясын қабылдау жайлы референдум өтті; ресми дерек бойынша халықтың көпшілігі өңірдің Ресейдің құрамындағы автономиясы бар республикаға айналғанын қалады.^[62]

2004–2008: Екінші президенттік мерзімі

2007 жылғы қаңтарда Ангела Меркельмен кездесуінде Путин иттерге фобиясы бар Германия канцлерінің алдына лабрадорын әкелді.

Борис Ельцинді жерлеу рәсіміндегі Путин, Билл Клинтон, Джордж Г.У. Буш және Людмила Путина, Мәскеу, 2007 жылғы сәуір

2004 жылғы 14 наурызда Путин жалпы дауыстың 71 % жеңіп, президент болып қайта сайланды.^[63] Бесландағы террористік акт 2004 жылғы 1–3 қыркүйекте орын алды; нәтижесінде 330 астам адам, соның ішінде 186 бала қайтыс болды.^{[64][65][66][67]}

Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейін және Путиннің билігіне дейінгі 10 жылға жуық кезең Ресейде дүрбелең болды. 2005 жылы Кремльде сөйлеген сөзінде Путин Кеңес Одағының ыдырауын «ХХ ғасырдағы ең үлкен геосаяси апат» деп сипаттады.^[68]

Сол кездегі Ресейдегі ең бай адам, ЮКОС мұнай-газ компаниясының президенті Михаил Ходорковскийді алаяқтық жасағаны және салық төлеуден жалтарғаны үшін қылмыстық қудалаудың жалғасуын халықаралық баспасөз Ходорковскийдің Кремльдің либералдық және коммунистік қарсыластарына берген қайырымдылықтары үшін кек алу ретінде қарастырды.^[69] Ходорковский қамауға алынды, ЮКОС банкротқа ұшырады, компанияның активтері нарықтық құнынан төмен бағамен аукционға қойылды, ең үлкен үлесті мемлекеттік Роснефть компаниясы сатып алды.^[70] ЮКОС тағдырын Ресейдің мемлекеттік капитализм жүйесіне қарай кеңірек ауысуының белгісі ретінде қарастыратын.

2006 жылғы 7 қазанда Ресей армиясындағы сыбайлас жемқорлық пен оның Шешенстандағы тәртібін әшкерелеген журналист Анна Политковская Путиннің туған күнінде өзінің тұрғын үйінің фойесінде оққа ұшты. Политковскаяның өлімі Путинді елдің жаңа тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарын қорғай алмады деп айыптауымен халықаралық сынды тудырды.^[71] Путиннің өзі оның өлімі үкіметке қалдырған сыни жазбаларынан гөрі көп қиындық тудырғанын айтты.^[72]

2007 жылғы қаңтарда Путин өзінің сочилік резиденциясында Германия канцлері Ангела Меркельмен кездесті; бұл кездесу Ресейдің Германияға мұнай жеткізуді тоқтатқанына екі аптадай болғанда орын алған. Путин өзінің қара лабрадоры Конниді иттерге фобиясы бар және ит жанында ыңғайсыз болып көрінетін Меркельдің алдына әкелді де, «ит өзін ұстайтынына сенімдімін» деп қосты, нәтижесінде неміс баспасөз корпусының арасында дүрбелең болды.^[73] Инциденттен кейін Путин Меркельдің иттерден қорқатынын білмегенін айтты.^[74] Меркель кейінірек бір топ журналистерге «Мен оның олай неге істегенін түсінемін, жай еркектігін дәлелдеу үшін. Ол өзінің әлсіздігінен қорқады. Ресейде ештеңе жоқ, табысты саясат та, экономика да жоқ. Оларда бар болғаны осы», – деді.^[75]

2007 жылдың басында шахматтан бұрынғы чемпион Гарри Каспаров пен ұлттық-большевистік көшбасшы Эдуард Лимонов басқаратын «Басқа Ресей» оппозициялық тобы ұйымдастырған «Келіспейтіндер маршы» өтті. Алдын ала ескертулерден кейін Ресейдің бірнеше қаласында өткен шерулерді полиция әрекеті қарсы алды да, 150 шақты адам қамауға алынды.^[76]

2008 жылғы 4 сәуірде НАТО-ның Бухарест саммитінде шақырылған Путин Джордж У. Бушқа және конференцияның басқа делегаттарына: «Біз шекарамызда қуатты әскери блоктың пайда болуын ұлтымыздың қауіпсіздігіне тікелей қатер ретінде қарастырамыз. Ресейге қарсы бағытталмаған процесс жеткіліксіз» деді.

2008–2012: Екінші премьерлігі

Толық мақаласы: Медведев-Путин тандемі

Путин мен Дмитрий Медведев, 2008 жылғы 11 наурыз

Конституция бойынша Путин қатарынан үш президенттік мерзімге сайлана алмайтын. Оның ізбасары болып премьер-министрдің бірінші орынбасары Дмитрий Медведев сайланды. 2008 жылғы 8 мамырда президенттік билікті Медведевке тапсырғаннан кейін бір күннен кейін ғана Путин өзінің саяси үстемдігін сақтап, Ресейдің премьер-министрі болып тағайындалды.^[77]

Путин әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарын еңсеру оның екінші премьер-министрлігінің екі басты жетістігінің бірі болғанын айтты. Екіншісі 1990 жылдары басталған ұзақ демографиялық құлдыраудан кейінгі 2008–2011 жылдар аралығындағы Ресей халық санының тұрақтануы болды.^[78] Дәл осы премьер-министрлік кезінде 2009 жылғы Ресей-Украина газ дауы орын алды да, украиналық «Нафтогаз» компаниясының бас директорының кеңесшісі болған Андрій Коболєв (укр.) сөзінше Путин «Газпромды» басқарып кетті. Путин 2010 жылы неміс көрмесінде егер Германияның Ресейдің табиғи газы мен ядролық қуатын қаламаса, ағаш өрттеп, жылына алатынын және сол ағаш үшін Сібірге кіру керектігін айтты.^[79]

2011 жылғы 24 қыркүйекте Мәскеуде өткен «Біртұтас Ресей» конгресінде Медведев Путинге 2012 жылғы президенттік сайлауға қатысуды ресми түрде ұсынды, бұл ұсынысты Путин қабылдады. «Біртұтас Ресейдің» Ресей саясатындағы дерлік үстемдігін ескере отырып, көптеген сарапшылар Путиннің үшінші мерзіміне кепілдік берілген десек те болады деп санады. Бұл қадам Медведевтің желтоқсан айында өтетін парламенттік сайлауда «Біртұтас Ресей» билетінде тұрып, президенттік мерзімінің соңында премьер-министр болу мақсатын көздейді деп болжанған.^[80]

2011 жылғы 4 желтоқсанда өткен парламенттік сайлаудан кейін ондаған мың ресейліктер дауыстардың қате саналғанына қарсы наразылық шеруіне шықты, бұл Путин билігі кезіндегі ең үлкен наразылық шаралары болған. Шерушілер Путин мен «Біртұтас Ресейді» сынап, сайлау нәтижелерінің қайтарылуын талап етті.^[81] Сол наразылықтар қоғамда түсті төңкеріс болады деген үрей тудырды.^[82] Путин 2005–2012 жылдар аралығында өзіне және «Біртұтас Ресей» партиясына адал бірнеше әскерилендірілген топтарды ұйымдастырды деген де болжам бар.

2012–2018: Үшінші президенттік мерзімі

Николай Патрушев Путинге жақын оның басты кеңесшілерінің бірі болып келеді деген болжамдар бар.

2011 жылғы 24 қыркүйекте «Біртұтас Ресей» партиясының съезінде сөйлеген сөзінде Медведев партияға Путинді президенттікке кандидат ретінде ұсынатынын мәлімдеді.^[83] 2012 жылғы 4 наурызда Путин сол жылғы Ресей президенті сайлауының бірінші айналымында дауыстар санын бұрмалады деген кең тараған айыптарға қарамастан 63,6 % дауыс жинап, жеңіске жетті.^[84] Оппозиция Путин мен «Біртұтас Ресей» партиясын алаяқтық жасады деп айыптады.^[85] Сайлаудың ашық өтуіне, соның ішінде сайлау учаскелерінде веб-камералардың пайдаланылуына бағытталған әрекеттер жария етілсе де, дауыс беруді ресейлік оппозиция мен Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының халықаралық бақылаушылары процедуралық заңсыздықтар орын алды деді.^[86]

Путинге қарсы наразылықтар президенттік науқан кезінде және одан кейін де өтті. Ең атышулы наразылық 21 ақпандағы Pussy Riot қойылымы және одан кейінгі сот процесі болды.^[87] 6 мамырда Мәскеуде шамамен 8000–20000 наразылық білдіруші жиналды да,^[88][89] полициямен қақтығыстарда сексен адам жарақат алды^[90] және 450 қамауға алынды, келесі күні тағы 120 тұтқындау орын алды.^[91] Путин жақтастарының қарсы наразылығы Ресейдің ең үлкен стадионы Лужники стадионында шамамен 130 000 қолдаушының жиналуымен аяқталды.^[92] Қатысушылардың кейбірі келу үшін ақша төлегенін айтса, басқаларын бастықтары әкелсе, қалғаны орнына фестивальге келеміз деп ойлағанын айтты.^[93][94][95]

2012 жылғы 7 мамырда Кремльде Путиннің президенттігі инаугурацияланды.^[96] Путин президент ретіндегі алғашқы күнінде 14 президент жарлығын шығарды, оларды БАҚ кейде «Мамыр жарлықтары» деп те атайды, оның ішінде Ресей экономикасына арналған кең ауқымды мақсаттарды қамтитын ұзақ жарлық та болған. Басқа жарлықтар білім беру, тұрғын үймен қамтамасыз ету, білікті жұмыс күшін даярлау, Еуропа Одағымен қарым-қатынас, қорғаныс өнеркәсібі, ұлтаралық қатынастар және президенттік науқан кезінде жарияланған Путиннің бағдарламалық мақалаларында қарастырылған басқа да саясат салаларына қатысты болған.^[97]

2012 және 2013 жылдары Путин мен «Біртұтас Ресей» партиясы Санкт-Петербургте, Архангельскте және Жаңасібірде ЛГБТ қоғамдастығына қарсы қатаң заңнаманы қолдады; 2013 жылғы маусымда Мемлекеттік дума «гомосексуалдық насихатқа» қарсы заңды (кемпірқосақ туы сияқты белгілерге, сондай-ақ гомосексуалдық мазмұнды қамтитын жарияланған шығармаларға тыйым салатын) қабылдады.^[98][99]

2013 жылғы маусымда Путин Бүкілресейлік халық майданының теледидар митингісіне қатысты, онда ол 2011 жылы құрылған^[100] бұл қозғалыстың басшысы болып сайланды.^[101] Журналист Стив Розенбергтің айтуынша, қозғалыс «Кремльді орыс халқымен қайта байланыстыруды» көздейді және қажет болса, қазір Путинді қолдайтын танымал бола бастаған «Біртұтас Ресей» партиясын ауыстыруды көздейді.^[102]

Қырым аннексиясы

Еуропа картасындағы Украина (ашық жасыл), Қырым (қою жасыл) және Ресей (қоңыр)

Толық мақаласы: Қырым аннексиясы

Тағы қараңыз: Орыс-украин соғысы және Донбастағы соғыс

2014 жылғы ақпанда Ресей Украина территориясына бірнеше рет әскери шабуыл жасады. Еуромайдан наразылықтары нәтижесінде Украина президенті Віктор Януковичтің отставкасынан кейін төсбелгісіз жүрген Ресей сарбаздары Қырым аумағындағы Украина стратегиялық позициялары мен инфрақұрылымын өз бақылауына алды. Содан кейін Ресей Қырым мен Севастопольді аннексиялап, сол жерде референдум өткізді, оның ресми қорытындысы бойынша Қырымдықтар Ресей Федерациясына қосылуға дауыс берді.^[103][104] Нәтижесінде Украинаның Донбасс аймағында ресейшіл топтардың Украина Радасының заң шығару әрекеттеріне қарсы шерулері Украина үкіметі мен өзін-өзі жариялаған Донецк және Луганск халық республикаларының Ресей қолдайтын сепаратистік күштері арасындағы қарсыластық орыс-украин соғысына ұласты.

2014 жылғы қарашада Украина әскерилері Ресейден Украинаның шығысындағы сепаратистер бақылауындағы аймақтарға әскерлер мен техниканың қарқынды қозғалғаны туралы хабарлады.^[105] Associated Press агенттігі көтерілісшілер бақылауындағы аймақтарда таңбаланбаған 80 әскери көлік жүріп жатқанын хабарлады.^[106] ЕҚЫҰ-ның Арнайы бақылау миссиясы ДХР бақылайтын аумақта ауыр қару-жарақтар мен таңбасыз жүрген танктер колонналарын бақылаған.^[107]

2015 жылғы қазанда The Washington Post хабарлауынша, Ресей соңғы апталарда Сирия президенті Башар әл-Асадты қолдау үшін өзінің таңдаулы бөлімшелерінің бір бөлігін Украинадан Сирияға орналастырды.^[108] Сол жылғы желтоқсанда Путин ресейлік әскерилердің Украинада болғанын мойындады.^[109]

Сириядағы интервенциясы

Тағы қараңыз: Сирия азаматтық соғысы

Путин мен Сирия президенті Башар әл-Асад, 2017 жыл

2015 жылғы 30 қыркүйекте Баастық Сирияның үкіметінің көтерілісшілер мен жиһадтық топтарға қарсы әскери көмек көрсету туралы ресми өтінішінен кейін президент Путин Ресейдің Сирия азаматтық соғысына араласуына рұқсат берді.^[110]

2016 жылғы 14 наурызда Путин Сириядағы ресейлік әскерилерге қойған миссиясы «негізінен орындалды» деп жариялағаннан кейін және Ресей күштерінің «негізгі бөлігін» Сириядан шығаруға бұйрық бергеннен кейін,^[111] Ресейдің қалған күштері Сирия үкіметіне қолдау көрсету үшін белсенді әрекеттерін жалғастырды.^[112]

2016 жылғы АҚШ сайлауына араласуы

2017 жылғы қаңтарда АҚШ барлау қоғамдастығы Путин жеке өзі 2016 жылғы АҚШ сайлауына ықпал ету кампаниясын бастаған деген теорияға жоғары сенім білдірді, қоғамдастықтың ойынша, ресейліктер Хиллари Клинтонның беделін түсіріп, оның сайлауалды кампаниясына нұқсан келтірді де, сол арқылы Дональд Трамптың президент болуына көмектескен.^[113] 2016 жылғы желтоқсанда Трамп Ресейдің АҚШ сайлауына араласуын жоққа шығарды.^[114] Сайлауға араласқанын Путиннің өзі де 2016 жылғы желтоқсанда,^[115] 2017 жылғы наурыз,^[116] маусым,^[117] және шілдеде^[118] жоққа шығарған.

Кейінірек Путин араласудың «теориялық тұрғыдан мүмкін» екенін және оны «патриоттық ойлы» ресейлік хакерлер жасауы мүмкін екенін айтты,^[119] ал басқа жағдайда «тіпті орыстар емес, Ресей азаматтығы бар украиндар, татарлар немесе еврейлер» жауапты болуы мүмкін деп мәлімдеді.^[120] Путин 2020 жылғы АҚШ сайлауына да ықпал еткісі келген деген де болжамдар бар.^[121]

2018–2024: Төртінші президенттік мерзімі

Путин мен жаңадан тағайындалған премьер-министр Михаил Мишустин, 21 қаңтар 2020

Путин 2018 жылғы сайлауда жалпы дауыстың 76 % астамын жинап, төртінші рет қайта сайланды.^[122] Оның мерзімі 2018 жылғы 7 мамырда басталды.^[123] 15 мамырда Путин Қырым көпірі тас жол бөлігінің ашылуына қатысты.^[124] 25 мамырда ол Ресей Конституциясындағы шектеулер себебінен 2024 жылы президентікке өз үміткерлігін ұсынбайтынын айтты.^[125]

2020 жылы Ресейде Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша дауыс беру өтті. Олар күшіне енгеннен кейін Путин келесі президенттік сайлауға үміткер ретінде қатысу құқығын алды да, 2024 жылы президентікке үміткерлігін жариялады.^[126]

COVID-19 пандемиясы

Путиннің (сары түсті киім киген) Мәскеудегі №40 қалалық клиникалық ауруханаға сапары, 24 наурыз 2020

2020 жылғы 15 наурызда Путин коронавирустың таралуына қарсы тұру үшін Мемлекеттік кеңестің жұмыс тобын құруды тапсырды. Путин Мәскеу мэрі Сергей Собянинді топ басшысы етіп тағайындады.^[127]

2020 жылғы 22 наурызда Италия премьер-министрі Джузеппе Контемен телефон арқылы сөйлескеннен кейін Путин Ресей армиясын COVID-19 пандемиясынан ең көп зардап шеккен Италияға әскери дәрігерлерді, арнайы дезинфекциялық көліктер мен басқа да медициналық жабдықтарды жіберуді ұйымдастырды.^[128] Путин Ново-Огарёводағы кеңсесінде қашықтан жұмыс істей бастады. Баспасөз хатшысы Дмитрий Песковтың айтуынша, Путин күн сайын коронавирусқа тест тапсырған және оның денсаулығына қауіп төнген жоқ.^[129][130]

25 наурызда президент Путин халыққа арнаған телеүндеуінде 22 сәуірде өтетін конституциялық референдумның коронавирусқа байланысты кейінге шегерілетінін мәлімдеді.^[131] Ол келесі аптаның жалпыұлттық ақылы демалыс болатынын жариялады да, ресейліктердің үйде қала бергенін сұрады.

2021 жылғы маусымда Путин Спутник V вакцинасы арқылы ауруға қарсы толық вакцинацияланғанын айтып, вакцинация ерікті болуы керектігін айтты да, кейбір кәсіптерде оны міндетті ету COVID-19 таралуын бәсеңдететінін атап өтті.^[132]

Конституциялық референдум

Толық мақаласы: Ресейдегі конституциялық референдум (2020)

Путин 2020 жылғы 3 шілдеде Ресей Конституциясына қосымша екі алты жылдық мерзімге сайлауға түсуге рұқсат беретін түзетулер енгізу туралы жарлыққа қол қойды. Бұл түзетулер 2020 жылғы 4 шілдеде күшіне енді.^[133]

11 шілдеде Ресейдің Қиыр Шығысындағы Хабаровск өлкесінде тұтқындалған облыс губернаторы Сергей Фургалды қолдаған наразылық акциялары басталды.^[134]

2020 жылғы 22 желтоқсанда Путин Ресейдің экс-президенттеріне өмір бойына прокурорлық иммунитет беретін заң жобасына қол қойды.^[135]

2021–2022 жылғы Ресей-Украина дағдарысы

Путиннің АҚШ президенті Джо Байденмен бейнеқоңырау өткізуі, 7 желтоқсан 2021

2021 жылғы шілдеде Путин «орыстар мен украиндардың тарихи бірлігі туралы» очеркін жариялады, онда ол беларустар, украиндар және орыстар орыс әлемінің бір бөлігі ретінде бір Бүкілресейлік ұлтта болуы керек деді де, «бір халық» болып табылатынын айтты. Эссе Украинаның тәуелсіз ел ретінде өмір сүруін жоққа шығарады.^[136]

2021 жылғы 30 қарашада Путин Украинаның НАТО-ға кіруін Ресей үшін «қызыл сызық» мәселе (яғни «қабылдауға келмейтін») болатынын мәлімдеді.^[137] Кремль Украинаға басып кіруді жоспарлағанын бірнеше рет жоққа шығарды.^[138]

2022 жылғы 21 ақпанда Путин Донбасстағы өзін-өзі сепаратистік деп жариялаған екі республиканы (Луганск және Донецк халық республикалары) тәуелсіз мемлекет ретінде тану туралы жарлыққа қол қойып, Украинадағы оқиғаларға қатысты үндеу жасады.^[139]

Украинаға толыққанды басып кіруі (2022–)

Толық мақалалары: Ресейдің Украинаға басып кіруі және Ресейдің Украинаға басып кіру хронологиясы (2022 жылдан бастап)

Ресейдің Украинаға басып кіруіне наразы митинг, Ницца, Франция, 22 ақпан 2022

Путин мен Ресейдің Қорғаныс министрі Сергей Шойгу, 20 қазан 2022

24 ақпанда Путин теледидар арқылы сөйлеген сөзінде Украинада «арнайы әскери операция» жариялады да, Ресей әскері елге кең ауқымды басып кірді.^[140] «Денацификация» себебін берген Путиннің айтуынша, бұл — Украинадан сегіз жыл бойы «қорлау мен геноцидке» тап болған Донбастағы негізінен орыстілді аймақтағы адамдарды қорғау үшін жасалған операция.^[141] Сөз сөйлегеннен кейін бірнеше минут өткен соң «оны фашистер басқарды» деген сылтаумен Путин Украинадағы сайланған үкіметті құлату жоспарымен елге қарсы соғыс бастады.^[142]

Ресейдің басып кіруі халықаралық сынға ұшырады.^{[143][144][145]} Ресейге қарсы кеңінен халықаралық санкциялар қолданылды, оның ішінде бірнешеуі жеке Путинге қарсы да жасалған.^[146] Украинаға басып кіруінің себебінен жұрт Путинді әскери қылмыс жасады деген айыппен соттауға шақырды.^{[147][148][149]}

4 наурызда Путин ресейлік әскерилер мен оның операциялары туралы «көрінеу жалған ақпарат» жариялағандарды 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасын енгізетін заң жобасына қол қойды, бұл Ресейдегі кейбір бұқаралық ақпарат құралдарының Украина туралы хабарлауын тоқтатуына әкелді.^[150] 7 наурызда басқыншылықты тоқтатудың шарты ретінде Кремль Украинаның бейтараптығын, Қырымды Ресей территориясы деп тануын және өзін-өзі жариялаған Донецк және Луганск республикаларын тәуелсіз мемлекеттер ретінде мойындауын талап етті.^[151] 2022 жылы Украинаға басып кіргенінен кейін эмиграцияға, бала туудың төмендеуіне және соғыстағы құрбандарға байланысты Ресейдің ұзақ мерзімді демографиялық дағдарысы тереңдей түсті.^[152]

21 қыркүйекте Путин Украинаның Харьковтағы сәтті қарсы шабуылынан кейін және Ресей басып алған Украина өңірлерін аннексиялау туралы референдумдарды жариялағаннан кейін елде ішінара жұмылдыру жариялады.^[153] 30 қыркүйекте Путин Украинаның Донецк, Луганск, Запорожье және Херсон облыстарын Ресей Федерациясына қосу туралы жарлыққа қол қойды. Аннексияларды халықаралық қауымдастық мойындамайды және олар халықаралық құқық бойынша заңсыз болып табылады.^[154] Сол жылғы 11 қарашада Украина Херсонды азат етті.

2022 жылғы желтоқсанда ол Украинаға қарсы соғыс «ұзақ процесс» болуы мүмкін екенін айтты.^[155] 2022 жылғы ақпаннан бері Ресей-Украина соғысында жүздеген мың адам қаза тапты.^[156]

Қытай төрағасы Си Цзиньпин (сол жақта) мен Путин, Мәскеу, 21 наурыз 2023

Путин мен Оңтүстік Африка президенті Сирил Рамафоса, 17 маусым 2023

2023 жылғы 20–22 наурызда Қытай төрағасы Си Цзиньпин Ресейге барып, Владимир Путинмен ресми және бейресми түрде кездесті.^[157] Бұл Владимир Путиннің тұтқындауға ордер алуынан бергі алғашқы халықаралық кездесуі болды.

2023 жылғы мамырда Оңтүстік Африка Республикасы қамауға алу ордеріне қарамастан Владимир Путинге Йоханнесбургтегі 15-БРИКС саммитіне қатысу үшін дипломатиялық иммунитет беретінін жариялады.^[158] 2023 жылғы шілдеде ОАР президенті Сирил Рамафоса Путиннің саммитке «өзара келісім бойынша» қатыспайтынын және оның орнына Сыртқы істер министрі Сергей Лавровты жіберетінін мәлімдеді.^[159]

27–28 шілдеде Путин Санкт-Петербургте Ресей-Африка саммитін өткізді, оған Африканың түрлі елдерінен 45 делегация қатысты.^[160]

2023 жылғы тамыздағы мәлімет бойынша Ресейдің Украинаға басып кіруі кезінде қаза тапқан немесе жараланған ресейлік және украиналық сарбаздардың жалпы саны шамамен 500 000 болды.^[161]

Путин Израиль−Хамас соғысын тудырған 2023 жылы Хамастың Израильге жасаған шабуылына қарсы шықты және Израильдің өзін қорғауға құқығы бар екенін айтты, алайда оған қарамастан Путин Израильдің жауабын да сынады, Израильдің Газа секторын нацистік Германияның Ленинградты қоршағаныдай қоршауға құқылы емес деді. Путин Ресей қақтығысқа делдал бола алады деген болжам жасады.^[162][163] Путин соғысты АҚШ-тың Таяу Шығыстағы сәтсіз сыртқы саясатының нәтижесі деп атап, Газа секторындағы палестиналық балалардың азап шегуіне алаңдаушылық білдірді.^[164]

ХҚС қамауға алуға ордері

Ресейдің Украинаға басып кіруі кезіндегі Владимир Путин мен Мария Львова-Белованың кездесуі

2023 жылғы 17 наурызда Халықаралық қылмыстық сот Путинге тұтқындауға ордер берілді,^[14][165] Путин Ресейдің Украинаға басып кіруі кезінде балаларды Украинадан Ресейге заңсыз депортациялады деп айыпталды да, осы үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылды.^[166]

ХҚС сонымен қатар қамауға алуға ордерді Ресей президенті кеңсесінің балалар құқықтары жөніндегі уәкілі Мария Львова-Беловаға да берді. Путин екеуіне

...халықты (балаларды) заңсыз депортациялау және Украинаның оккупацияланған аудандарынан халықты (балаларды) Ресей Федерациясына заңсыз әкелу әскери қылмысы,...

айыбы тағылған.^[165] Ресей бұл депортациялар жетім балалар мен қақтығыс аймағында тастанды болған басқа да балаларды қорғауға бағытталған гуманитарлық істер екенін айтты.^[167]

Вагнер тобының көтерілісі

Толық мақаласы: Вагнер тобының көтерілісі

Тағы қараңыз: Тверь облысындағы әуе апаты (2023)

Вагнер ЖӘК көтерілісі жайлы сөз сөйлегені кезіндегі Владимир Путин, 24 маусым 2023

2023 жылғы 24 маусымға қараған түні Ресейдің әскерилендірілген Вагнер ЖӘК тобы Ресей үкіметіне қарсы көтеріліс жасамақшы болды. Көтеріліс Вагнердің басшысы Евгений Пригожин мен Ресей Қорғаныс министрлігі арасындағы шиеленістің күшеюі кезінде туындады.^[168]

Пригожин көтерілістің министрліктің оның күштеріне шабуылына жауап ретінде басталғанын айтты.^[169][170] Ол үкіметтің Украинаға басып кіргеніне берген себептерін жоққа шығарды,^[171] елдің әскери кемшіліктері үшін қорғаныс министрі Сергей Шойгуды айыптады^[172] және соғысты ресейлік олигархтардың мүддесі үшін басталған деген болжам жасады.^[173]

Пригожин әскерлері Дондағы Ростов пен оңтүстік Ресейдегі әскери штаб-пәтердің бірін басып алып, колонна жасап, Мәскеуге жол алды.^[174] Беларусь президенті Александр Лукашенкомен келіссөздерден кейін Пригожин операциясын тоқтатуға келісті^[175] және 24 маусымда кешке Дондағы Ростовтан кете бастады.^[176]

2023 жылғы 23 тамызда көтерілістен тура екі ай өткен соң Пригожин Мәскеудің солтүстігіндегі Тверь облысында іскерлік ұшағы апатқа ұшырап, тоғыз адаммен бірге қаза тапты.^[177] Батыстық БАҚ апатқа борттағы жарылыс себеп болуы мүмкін деп хабарлады да, апатқа Ресей үкіметінің қатысы бар деген күдік келтірген.^[178]

2024–: Бесінші президенттік мерзімі

Путиннің Крокус Сити Холлдағы теракт жайлы айтқан сөзі

Путин 2024 жылғы сайлауда жалпы дауыстың 88,48 % жинап, жеңіске жетті. Халықаралық бақылаушылар бұл сайлауды демократиялық емес деп таныды.^[179] Сайлау Ресей жаулаған Украинаның жерінде де өтті.^[180]

2024 жылғы 22 наурызда Крокус Сити Холлдағы теракт орын алды, нәтижесінде 144 адам қаза тапты.^[181] Бұл 2004 жылғы Беслан мектебін қоршауынан бергі Ресей жеріндегі ең қанды теракт болды.^[182][183]

2024 жылғы 7 мамырда Мәскеуде Путиннің бесінші инаугурациясы орын алды.^[184] Сарапшылардың пікірінше, Сергей Шойгуды қорғаныс министрі етіп Андрей Белоусовпен алмастыру Путиннің Ресей экономикасын соғыс экономикасына айналдырғысы келетінін және «көп жылдық соғысқа дайындалып жатқанын» білдіреді.^[185][186]

2024 жылғы 2 тамызда Путин өлтіруші және ФСБ қызметкері Вадим Красиковты және тыңшылар Артём Дульцев пен Анна Дульцеваны, сондай-ақ басқаларды батыс елдерімен өткізген тұтқындарды алмастыру барысында елге қайтарды. Мәміле барысында Путин америкалық журналист Эван Гершковичке, оппозицияшылар Владимир Кара-Мурза мен Илья Яшинға және басқаларға рақымшылық жасады.^[187][188]

Ішкі саясаты

2000 жылғы мамырда Путин федералды округтерді құрды. 2010 жылғы қаңтарда 8-Солтүстік Кавказ федералды округі (осында күлгін түспен боялған) пайда болды. 2014 жылғы наурызда Қырым аннексиядан кейін жаңа 9-Қырым федералды округіне енгізілді. 2016 жылғы шілдеде ол Оңтүстік федералды округіне қосылды.

КСРО ыдырауынан бергі Ресей жалпы ішкі өнімі (2014 жылдан кейінгі деректер болжамды)

Путиннің ішкі саясаты, әсіресе оның бірінші президенттігінің басында, тік билік құрылымын құруға бағытталды. 2000 жылғы 13 мамырда ол Ресейдің 89 федералды субъектісін жеті әкімшілік федералдық округке бөлу туралы жарлық шығарды және сол округтердің әрқайсысына жауапты өкілін тағайындады.^[189]

Вирджиния университетінің профессоры Стивен Уайттың (ағыл.) сөзінше Путиннің басшылығы кезінде Ресей америкалық, не британдық саяси жүйенің «екінші басылымын» құру ниеті жоқ екенін, керісінше Ресейдің өз дәстүрлері мен жағдайларына жақынырақ жүйе құруды көздейтінін анық көрсетті.^[190] Кейбір комментаторлар Путин әкімшілігін «егеменді демократия (орыс.)» деп сипаттады.^{[9][191][192]} Бұл сипаттаманы жақтаушылардың (әсіресе Владислав Сурковтың) пікірінше, үкіметтің іс-әрекеттері мен саясаты ең алдымен Ресейдің өзінде халықтың қолдауына ие болуы керек және шетелден үлгі алмауы және ықпал көрмеуі керек.^[193]

2012 жылдан кейінгі кезеңде сайлаудағы дауыс санының бұрмалағанына, цензураға және митингтер еркіндігі туралы заңдардың қатаңданғанына қарсы жаппай наразылықтар болды. 2000 жылғы шілдеде Путин ұсынған және Парламент қолдаған заңға сәйкес, Путин 89 федералды субъектілердің басшыларын қызметінен босату құқығына ие болды. 2004 жылға дейін бұл жергілікті басшылардың (әдетте «губернаторлар» деп аталады) барлығы дауыс беру арқылы тікелей сайланса, кейін олардың үміткерліктері президент ұсынысымен және аймақтық заң шығарушы органдар шешімі арқылы мақұлданатын болды.^[194][195]

Мұны Путин сепаратистік тенденцияларды тоқтату және ұйымдасқан қылмыспен байланысы бар губернаторлардан құтылу үшін қажетті қадам ретінде қарастырды.^[196] Путиннің президенттігі тұсында жүзеге асырылған осы және басқа да үкімет әрекеттерін көптеген тәуелсіз ресейлік БАҚ және Батыс комментаторлары демократияға қарсы деп сынады.^[197][198]

Путин биліктегі бірінші мерзімінде Ельцин дәуіріндегі кейбір бизнес-олигархтарға, сондай-ақ өзінің саяси қарсыластарына қарсы шықты, нәтижесінде Борис Березовский, Владимир Гусинский және Михаил Ходорковский сияқты адамдар қуғында болды, не түрмеге жабылды; Роман Абрамович пен Аркадий Ротенберг сияқты басқа олигархтар болса Путинмен дос, әрі одақтас болып қала берген.^[199]

Экономика

Ресейлік экономист Сергей Гуриев Путиннің экономикалық саясаты туралы айта отырып, оны төрт ерекше кезеңге бөлді: оның бірінші мерзіміндегі «реформа» жылдары (1999–2003); екінші мерзімінің «этатизм» жылдары (2004–2008 жылдың бірінші жартысы); әлемдік экономикалық дағдарыс және одан қалпына келу (2008–2013 жылдың екінші жартысы); және орыс-украин соғысы, Ресейдің жаһандық экономикадан алшақ кетуі және тоқырау (2014–).^[200]

Адам құқығы

Ресейлік оппозициялық саясаткер Алексей Навальный, Өлтірілген Борис Немцовты еске алу шеруі, Мәскеу, 29 ақпан 2020 жыл

Нью-Йоркте орналасқан Human Rights Watch үкіметтік емес ұйымы HRW Еуропа және Орталық Азия бөлімінің британдық директоры Хью Уильямсон авторы болып табылатын «Қиратушы заң шығару» (ағылш. Laws of Attrition, орыс. Разрушительное законотворчество) атты баяндамасында Путин президент болып қайта сайланған 2012 жылғы мамырдан бері Ресейде көптеген құқық шектеуші заңдар шығарғанын, үкіметтік емес ұйымдарды тексере бастап, саяси белсенділерді қудалап, қорқытып, түрмеге жауып, сынаушыларды шектей бастағанын айтты. Бұл жаңа заңдар қатарына жиі «шетелдік агенттер» туралы заң жатқызылады.^[201]

2020 жылы Путин шетелден қаржы алатын тұлғалар мен ұйымдарды «шетел агенті» деп тану туралы заңға қол қойды. Заң 2012 жылы қабылданған «шетел агенті» заңнамасын кеңейту болып табылады.^[202]

Мемориал құқық қорғау орталығының 2020 жылғы маусымдағы мәліметі бойынша, Ресейде 380 саяси тұтқын, оның ішінде 63 адам тікелей немесе жанама түрде саяси әрекеттері үшін (оның ішінде Алексей Навальный) және 245 Ресейде тыйым салынған мұсылман ұйымдарының біріне қатысы бар деген айыппен жауапқа тартылған. Тізімдегі 78 адам, яғни жалпы санының 20 %-дан астамы — Қырым тұрғындары.^[203] 2022 жылғы желтоқсанда Ресейдің соғыс цензурасы туралы заңдары бойынша Украинадағы соғысты сынағаны үшін 4000 астам адам жауапқа тартылғаны белгілі болды.^[204]

БАҚ

Путин мен Бірінші арна Ресейдің мемлекет бақылауындағы басты телеарнасының басшысы Константин Эрнст. Ресейліктердің 85%-ға жуығы ақпараттың көп бөлігін ресейлік мемлекеттік БАҚ-тан алады.^[205]

Висконсин-Мэдисон университетінің саясаттану профессоры Скотт Гелбах 1999 жылдан бері Путин өзінің ресми көзқарасына қарсы шыққан журналистерді жүйелі түрде жазалап келеді деп мәлімдеді.^[206] «Foreign Affairs» журналындағы америкалық жазушы Мария Липман: «Путин 2012 жылы Кремльге оралғаннан кейін жүргізілген қуғын-сүргін сол кезге дейін салыстырмалы түрде тәуелсіз болған либералды БАҚ-ты қамтыды» деп мәлімдейді.^[207]

«Шекарасыз репортёрлар» ұйымы 2013 жылғы 179 елдің тізімінде баспасөз бостандығы бойынша Ресейді 148-орынға қойды. Ол Ресейді саяси оппозицияны қудалағаны үшін және журналистерді өлтірген қылмыскерлерді табанды түрде қудалап, жауапқа тартудағы сәтсіздігі үшін ерекше сынға алды. Ресейліктердің шамамен үштен екісі теледидарды күнделікті жаңалықтардың негізгі көзі ретінде пайдаланады.^[208]

Сыртқы саясаты

Путиннің Америка Құрама Штаттарына сапары, 2001 жыл

Путин мен Үндістан премьер-министрі Нарендра Моди, Сочи, 2018 жыл

Путин мен Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы мемлекеттерінің басқа да басшылары, Өзбекстан, 2022 жыл

Ресей бастаған Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы атты әскери одақтастықтың кездесуі, Мәскеу, 16 мамыр 2022 жыл

Жалпы, Путиннің билігі батыспен шиеленісті болды.^[209][210] Леонид Бершидский Путиннің Financial Times газетіне берген сұхбатын талдап: «Путин ұлтшыл, не нәсілшіл емес, ол — ескі кеңес мектебінің империалисі [және] оның гейлермен де жұмыс істей беретіні белгілі» деп қорытындылады.^[211]

Азия

Үндістан ресейлік әскери техниканың ең ірі тұтынушысы болып қала береді және екі ел арасында тарихи берік стратегиялық және дипломатиялық қарым-қатынастар бар.^[212] 2022 жылғы қазанда Путин Үндістан мен Қытайды «жақын одақтастар және серіктестер» деп сипаттады.^[213]

Путин тұсында Ресей Қытай, Үндістан, Пәкістан және Орталық Азияның посткеңестік мемлекеттері кіретін ШЫҰ және БРИКС-тің азиялық мемлекеттерімен оң қарым-қатынаста болды.^[214][215]

Посткеңестік кеңістік

Тағы қараңыз: Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы

Путиннің тұсында Кремль Ресейдің басқа посткеңестік мемлекеттерге қатысты ықпал аясы мен «артықшылықты мүдделері» бар деген. Ресейліктер Ресей кірмейтін посткеңестік кеңістікті жиі «жақын шетел (орыс.)» (орыс. Ближнее зарубежье) деп те атап жатады.^[216]

2000 жылдары орын алған Посткеңестік мемлекеттердегі түсті төңкерістердің сериясы, атап айтқанда 2003 жылғы Грузиядағы Раушан төңкерісі, 2004 жылғы Украинадағы қызғылт сары төңкеріс пен 2005 жылғы Қырғызстандағы қызғалдақ төңкерісі бұл елдер мен Ресейдің өзара қарым-қатынасында қайшылықтарға әкелді. 2004 жылғы желтоқсанда Путин Раушан және Қызғылт сары төңкерістерін сынап: «Егер сізде төңкерістер тұрақты түрде бола берсе, посткеңестік кеңістікті бітпейтін қақтығысқа батыру қаупі бар» деді.^[217]

2008 жылы Путиннің НАТО-Ресей саммитінде егер Украина НАТО-ға қосылса, Ресей Украинаның Шығысы мен Қырымды аннексиялауға тырысуы мүмкін деп мәлімдегені хабарланды.^[218] Саммитте ол АҚШ президенті Джордж Бушқа "Украина тіпті мемлекет те емес!" дегені айтылды және келесі жылы Путин Украинаны «Кіші Ресей» деп атады. 2014 жылғы наурыздағы Намыс төңкерісінен кейін Ресей Федерациясы Қырымды аннексиялады.^[219] Путиннің айтуынша, бұл «Қырым әрқашан да Ресейдің ажырамас бөлігі болғанынан және солай болып қала бергеннен» жасалды.^[220]

Ресей Қырымды аннексиялағаннан кейін ол Украинаның «Ресейдің тарихи оңтүстігіндегі аймақтарды» қамтиды, «большевиктер қалауы бойынша құрылған» деді.^[221] Төңкерісті Батыс әлемі Ресейді әлсірету үшін ұйымдастырған деді. "Батыстағы әріптестеріміз шекара асып кетті. Олар өздерін дөрекі, жауапсыз және кәсіпқой емес танытты" деген ол Украинада билікке келгендердің "ұлтшылдар, неонацистер, русофобтар мен антисемиттер" екенін айтты.^[221]

2008 жылғы тамызда Грузия президенті Михаил Саакашвили Оңтүстік Осетия аймағын ел бақылауына қайта алуға тырысты. Алайда, 2008 жылғы Оңтүстік Осетия соғысында Грузияның әскери күштері көп ұзамай жеңіліске ұшырады, содан кейін тұрақты ресейлік күштер Оңтүстік Осетияға, содан кейін Грузияның басқа бөліктеріне кірді де, Грузияның тағы бір сепаратист Абхазия провинциясында Абхазия күштерімен екінші майдан ашты.^[222][223]

Ресей мен посткеңестік мемлекеттердің көпшілігі арасында бар болған немесе бұрын болған шиеленістерге қарамастан, Путин еуразиялық интеграция саясатын ұстанады. Путин Еуразиялық одақ құру идеясын 2011 жылы қолдаған.^[224] 2011 жылғы 18 қарашада Беларусь, Қазақстан және Ресей президенттері Еуразиялық одақты 2015 жылға дейін құру мақсатын белгілейтін келісімге қол қойды.^[225] Еуразиялық одақ 2015 жылғы 1 қаңтарда құрылды.

Путин тұсында Ресейдің Украинадан кейінгі екінші үлкен посткеңестік республика болған Өзбекстанмен қарым-қатынасы күшейді. Ислам Кәрімов тұсындағы Өзбекстан Ельцин Ресейінен алшақтап жатқан; алайда екі ел арасындағы қатынастың айтарлықтай жақсаруы 2000 жылғы мамырдағы Путиннің Ташкентке сапарында көрінді.^[226] 2014 жылы тағы бір кездесуде Ресей Өзбекстанның қарызын өтеуге келісті.^[227]

2014 жылғы тамызда Путин Нұрсұлтан Назарбаевты және оның президенттігін мақтап жатқанда «қазақтардың бұрын еш мемлекеті болмаған және ол [Назарбаев] оны құрған» деген аса даулы тұжырым жасады.^[228][229] Алайда бұндай дауларға қарамастан екі ел арасындағы дипломатиялық қатынастар нашарламаған.^[230] «КСРО ыдырауына дейін қазақтың егемендігі болмаған» деген идеяны Назарбаевтың өзі де бірнеше рет айтқаны да белгілі.^[231][232]

АҚШ, Батыс Еуропа және НАТО

Путин, Италия премьер-министрі Сильвио Берлускони мен АҚШ президенті Джордж У. Буш, Ресей-НАТО саммиті, Рим, 2002 жылғы мамыр

АҚШ президенті Дональд Трамп пен Путин, Хельсинки, 16 шілде 2018 жыл

Путин мен әйелі Людмиланың II Елизабет, күйеуі ханзада Филипп және премьер-министр Тони Блэрмен кездесуі, Хельсинки, 16 шілде 2018 жыл

Путин тұсында Ресейдің НАТО және АҚШ-пен қарым-қатынасы бірнеше кезеңнен өтті. Ол алғаш рет президент болған кезде қарым-қатынасқа сақтықпен қарады, бірақ Нью-Йорктағы 2001 жылғы террорлық акттен кейін терроризмге қарсы соғыста АҚШ-ты қолдап кетті және екі ел арасындағы жаңа серіктестік мүмкіндігі пайда болды.^[233]

Ресейдің Ирак соғысы кезінде АҚШ-қа қарсылық танытқан Путин 2003 жылдан бастап Батыстан жыл сайын алшақтап, қарым-қатынастар тұрақты түрде нашарлап жатты. Ресейтанушы ғалым Стивен Коэннің айтуынша, АҚШ-тың негізгі ақпарат құралдары мен Ақ Үйдің өзі Путинге қарсы болды.^[233] Майкл Штюрмерге берген сұхбатында Путин Ресей мен Шығыс Еуропаны алаңдататын үш сұрақ бар екенін айтты: Косовоның мәртебесі, Еуропадағы кәдімгі қарулы күштер туралы шарт және Американың Польша мен Чехияда зымыранға қарсы қорғаныс алаңдарын салу жоспары және үшеуінің бір-біріне байланысы бар деп болжады.^[234]

2008 жылы Косово өз тәуелсіздігін жариялағанда Путин оған және оны мойындауға қарсы шықты. 2014 жылғы наурызда Путин Косовоның тәуелсіздік туралы декларациясын Қырымның тәуелсіздігін мойындау үшін негіз ретінде пайдаланды.^[235]

АҚШ-та болған 2001 жылғы 11 қыркүйектегі лаңкестік актілерден кейін Путин АҚШ президенті Джордж Уокер Бушпен және көптеген батыс еуропалық көшбасшылармен жақсы қарым-қатынаста болды. Оның Германия канцлері Ангела Меркельмен «салқынырақ» және «іскерлік» қарым-қатынасы көбіне Меркельдің Путин КГБ агенті ретінде орналасқан бұрынғы Шығыс Германиядағы тәрбиесімен байланысты.^[236] Путин Италия премьер-министрі Сильвио Берлусконимен өте жылы қарым-қатынаста болды;^[237] екі көшбасшы 2011 жылғы қарашадағы Берлусконидің отставкасынан кейін де екіжақты кездесулер ұйымдастыруды жалғастыра берді.^[238] 2023 жылғы Берлускониді жерлеу рәсімінде Путин ол жайлы «мен үшін қымбат адам, әрі нағыз досым болған» деп айтты.^[239]

2011 жылы НАТО-ның Ливиядағы интервенциясы бірнеше әлемдік көшбасшылардың, соның ішінде Путиннің мінеуіне себеп болды, олар БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 1973 жылғы қарарының «ақаулар мен кемшіліктері бар» екенін айтты.^[240]

2013 жылдың соңында жоспарланған бір саммитті Америка Құрама Штаттары 1960 жылдан бері тұңғыш рет болдырмай қалды да, Ресей-Америка қарым-қатынастары одан әрі нашарлады. Американың саммиттен бас тарту себебі — Ресейдің америкалық құпия ақпаратты жария еткен Эдуард Сноуденге уақытша баспана бергені.^[241] 2014 жылы Қырымды аннексиялау себебінен Ресейдің Үлкен сегіздік тобындағы мүшелігі уақытша тоқтатылды.^[242] Путин АҚШ-ты әлемдік тәртіпті тұрақсыздандыруда деп айыптап, сөйлеген бір сөзінде қатты сынады.^[243]

2016 жылғы 9 қарашада Путин Дональд Трампты АҚШ 45-президенті болып сайлануымен құттықтады.^[244] Трамптың сайлануымен екі ел арасындағы қатынастар жақсарып кетті. 2017 жылғы ақпанда Gallup сауалнамасы америкалықтардың 22 % Путинге оң көзқарасын көрсетті, бұл — 2003 жылдан бергі ең жоғары көрсеткіш.^[245]

Ресейдің Украинаға басып кіруі және АҚШ президенті болып Джо Байденнің сайлануынан екі ел арасындағы қатынастар қайта нашарлап кетті. 2023 жылғы 25 наурызда президент Путин Беларусьте тактикалық ядролық қаруды орналастыру туралы хабарлады. Қару-жарақтың Ресей бақылауында болатыны жарияланды. Президент Путин ресейлік телеарнаға: "Бұл жерде де ерекше ештеңе жоқ. Біріншіден, Америка Құрама Штаттары мұны ондаған жылдар бойы жасап келеді. Олар өздерінің тактикалық ядролық қаруларын өз одақтас елдерінің территориясында бұрыннан орналастырған", – деді.^[246]

2003 жылы Ұлыбритания Путиннің бұрынғы патроны, олигарх Борис Березовскийге саяси баспана бергенде Ресей мен Ұлыбритания арасындағы қарым-қатынас та нашарлады.^[247] Бұл нашарлау британдықтардың тыңшылықпен айналысып, демократияны жақтайтын және адам құқықтарын қорғайтын топтарға жасырын төлемдер жасады деген айыптаулармен күшейді.^[248] Ұлыбританияда 2022 жылы жүргізілген сауалнама Путинді британдық респонденттердің 8% оң пікірде болған шетелдік көшбасшылардың ең танымал емес екенін көрсетті.^[249]

Орта Шығыс және Африка

Путин, Иран президенті Хасан Рухани мен Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған, Тегеран, қыркүйек 2018

Путин мен Африка мемлекет және үкімет басшылары, Ресей-Африка саммиті, Сочи, 24 қазан 2019 жыл

2007 жылғы 16 қазанда Путин Тегерандағы Каспий саммитіне қатысу үшін Иранға барды, онда ол Иран президенті Махмұд Ахмадинежадпен кездесті.^[250] Бұл 1943 жылы Иосиф Сталиннің Тегеран конференциясына қатысқаннан бергі кеңестік немесе ресейлік көшбасшының Иранға бірінші сапары болды^[251] және Иран-Ресей қарым-қатынасындағы маңызды оқиға болды.^[252] Саммиттен кейінгі баспасөз мәслихатында Путин «біздің барлық (Каспийлік) мемлекеттер өздерінің бейбіт мақсаттағы ядролық бағдарламаларын ешбір шектеусіз дамытуға құқылы» деді.^[253]

2000 жылдан 2010 жылға дейін Ресей Баастық Сирияға шамамен 1,5 миллиард долларға қару сатып, Дамаскті Ресейдің жетінші ең үлкен клиентіне айналдырды.^[254] Сириядағы азамат соғысы кезінде Ресей Сирия үкіметіне қарсы кез келген санкцияларға вето қоямын деп қорқытты және оның үкіметіне қару-жарақ беруді жалғастыра берді.

2017 жылы Путин Орталық Африка Республикасындағы Азаматтық соғыста Туадера билігін қолдау үшін ресейлік жекеменшік әскери компания жіберді, оның орнына тұрақты әскери қатысуға рұқсат алды.^[255] Бірінші Ресей-Африка саммиті 2019 жылғы қазанда Ресейдің Сочи қаласында Путин мен Мысыр президенті Абдул-Фаттах Халил ас-Сиси бірлесіп ұйымдастырды. Кездесуге Африка елдерінен 43 мемлекет және үкімет басшылары қатысты.^[256]

2021 жылғы 22 қазанда Путин Израиль премьер-министрі Нафтали Беннеттпен кездесуінде Ресей мен Израиль арасындағы «бірегей байланысқа» тоқталды.^[257]

Қоғамдық беделі

Қоғамдық пікір статистикасы

Халықтың Владимир Путинді жақтыру статистикасы, 1999–2020 (Левада, 2020)^[258]

Путиннің Тываға сапары, 13 тамыз 2007 жыл

Левада орталығының директоры 2015 жылы ресейлік сауалнама нәтижелерінен қорытынды шығару немесе оларды демократиялық мемлекеттердегі сауалнамалармен салыстыру маңызды емес деп мәлімдеді, өйткені Ресейде нақты саяси бәсекелестік жоқ, демократиялық мемлекеттерден айырмашылығы, ресейлік сайлаушыларға биліктегіден басқа ешқандай таңдау берілмейді және қоғамдық пікірді мемлекеттік БАҚ қалыптастырады.^[259]

2007 жылғы маусымда жүргізілген қоғамдық пікір сауалнамасында Путиннің рейтингі 81 % болды, бұл сол жылы әлемдегі көшбасшының екінші ең жоғары көрсеткіші болды.^[260] 2013 жылғы қаңтарда, 2011–2013 жылдардағы ресейлік наразылықтар кезінде Путиннің рейтингі 62 %-ға дейін төмендеді, бұл 2000 жылдан бергі оның ең төменгі көрсеткіші.^[261] Украинадағы дағдарыстың салдарынан жасалған ЕО мен АҚШ-тың ресейлік шенеуніктерге қарсы санкцияларынан кейін Путиннің рейтингі 2014 жылғы тамызда 87 %-ға жетті.^[262] 2015 жылғы ақпанда ішкі сауалнамаға сәйкес Путин әлемдегі ең танымал саясаткер деп танылды.^[263] Путин сонымен қатар кейбір батыстық емес елдерде үлкен танымалдыққа ие болды, мысалы, 2017 жылы оның Вьетнамдағы рейтингі 89 % болған.^[264]

Бақылаушылардың пікірінше, ресейліктер арасында Путиннің билігін жақтауға байланысты ұрпақтар арасындағы күрес жүріп жатыр, жас ресейліктер Путинге қарсы болса, егде жастағы ресейліктердің мемлекеттік БАҚ себебінен билікті қолдағаны ықтималырақ.^[265] 2020 жылғы желтоқсанда 18–24 жас аралығындағы ресейліктер арасында Путинді қолдағаны 20 % ғана болды.^[266]

2022 жылғы ақпанның соңында Russian Field тәуелсіз зерттеу тобы жүргізген сауалнама халықтың 59 % Украинадағы «арнайы әскери операцияны» қолдайтынын көрсетті.^[267] Сауалнамаға сәйкес, 18–24 жас аралығындағы жастар тобындағы тек 29 % ғана «арнайы әскери операцияны» қолдаған.^[268] 2022 жылғы ақпанның аяғы мен наурыздың ортасында екі сауалнама ресейліктердің «арнайы әскери операцияны» қолдағанын көрсетті. Нәтижелерді Азаттық радиосы алды.^[269] Сауалнамаға қатысқан ресейліктердің 71 пайызы Украинадағы «арнайы әскери операцияны» қолдайтынын айтты.^[269]

2022 жылғы наурызда украиналықтардың 97 %-ы Путинге жағымсыз көзқараста екенін айтты және украиналықтардың 98 %-ы, соның ішінде Украинада тұратын этникалық орыстардың 82 %-ы Украинаның ешбір бөлігінің Ресейдің заңды бөлігі екеніне сенбейтінін айтты.^[270] Ресейде 30 наурызда жарияланған сауалнамада Путиннің рейтингі ақпандағы 71 %-дан 83 %-ға көтерілді.^[271] Дегенмен, сарапшылар бұл цифрлар халықтың көңіл-күйін дәл көрсетпеуі мүмкін екенін ескертті, өйткені соғыс кезінде жұртшылық көшбасшылардың айналасына жиналуға бейім және де басқа біреулердің өздерінің шынайы пікірлерін жасыруы да мүмкін.^[272]

2023 жылғы 22–28 маусымда өткізілген Левада тәуелсіз ұйымының сауалнамасы 2024 жылғы президенттік сайлауда респонденттердің 42 % Путинге дауыс беретінін көрсетті.^[273] 2023 жылғы қарашада жүргізілген ВЦИОМ мемлекеттік мекемесінің қоғамдық пікіріне сауалнама респонденттердің 37,3 % Путинге дауыс беретінін көрсетті.^[274] 2024 жылғы наурыздың басында жүргізілген ВЦИОМ сауалнамасына сүйенсек, респонденттердің 56,2 пайызы Путинге дауыс береді.^[275]

Жеке басына табыну

Путиннің жеке басына табынушылығы оның ашық, спорттық, мықты жігіттің қоғамдық имиджі негізінде құрылған. Ол өзінің физикалық қабілеттерін көрсетіп, экстремалды спорт және жабайы жануарлармен араласу сияқты әдеттен тыс немесе қауіпті әрекеттерге қатысады.^[276] Wired пікірінше, ол өзін «әдейі суперқаһарман сияқты жасап қойған».^[277] 2007 жылы Комсомольская правда таблоидында «Путиндей бол» деген тақырыппен Сібір тауларында демалып жатқан жейдесіз Путиннің үлкен фотосуреті жарияланған.^[278] Кремльдің өзі мемлекет басшысы айналасында бар жеке басқа табынуды жоққа шығарды.

Бағалануы

Путиннің көшбасшы ретіндегі мінез-құлқына баға беру оның ұзақ президенттігі кезінде өзгеріп жатты. Оның Ресейді автократияға қарай бұруы және Борис Ельцин қолдаған өкілді басқару жүйесінің әлсіреуі сынға ұшырады.^[279] Ресейлік диссиденттер мен батыс жетекшілері оны жиі «диктатор» деп сипаттайды. Басқалары оның Ресейге тигізген әсері туралы қолайлы баға берді.

Путинді 2015 жылы саяси қарсыласы Гарри Каспаров «диктатор» деп^[280] және 2016 жылы оппозиция белсендісі және блогер Алексей Навальный «жемқорлық патшасы» деп сипаттады.^[281] Оны АҚШ бұрынғы мемлекеттік хатшысы Хиллари Клинтон "бұзақы" деп сипаттаса,^[282] XIV Далай-лама "өзін-өзі жайлы ойлай беретін" деп сипаттады.^[283] 2015 жылы оппозициялық саясаткер Борис Немцов «Путин Ресейді Қытайдың «шикізат колониясына» айналдырып жатыр» деген еді.^[284] Кеңестік диссидент Валерия Новодворская Путинді «саяси жағынан дарынсыз, сталиншіл адам, кекшіл және қатыгез» деп сипаттады да, билікті «чекисттердің режимі» деп атаған.^[285]

Көптеген ресейліктер Путинді Ресейдің байлығын қалпына келтіргені үшін мақтайды.^[286] Бұрынғы Кеңес Одағының басшысы Михаил Горбачёв Путиннің президенттігі кезінде демократиялық процедуралар мен БАҚ бостандығына шектеу қойылғанын мойындай отырып, Путин Ельцин жылдарының соңында Ресейді бытыраңқылықтан алып шыққанын және ресейліктер «Путин Ресейді құтқарғанын ұмытпауы керек» деді.^[286] Шешен Республикасының басшысы және Путиннің жақтаушысы Рамзан Қадыров 2011 жылға дейін Путин шешен халқын да, Ресейді де құтқарғанын мәлімдеді.^[287]

2018 жылғы сыбайлас жемқорлыққа қарсы блогер және белсенді Алексей Навальныйдың түрмеге жабылғанынан кейін Forbes былай деп жазды: «Путиннің әрекеті — диктатордың әрекеті... Қоғамдық қолдау таппаған көшбасшы ретінде ол күш пен күн өткен сайын нашарлап жатқан қуғын-сүргін қолдану арқылы ғана билікте қала алады».^[288] 2021 жылғы қарашада The Economist сонымен қатар Путиннің «автократиядан диктатураға ауысқанын» атап өтті.^[289]

Ресейдің Украинаға басып кіруінен кейін

Ресейдің зымыран соққысынан кейінгі Киев көшелері, 10 қазан 2022 жыл

Ресейдің Украинаға басып кіруі кезінде бейбіт тұрғындардың қазасы көбейгеннен кейін АҚШ президенті Джо Байден Путинді соғыс қылмыскері және «қанішер диктатор» деп атады.^[290][291]

Біріккен Ұлттар Ұйымындағы Украина өкілі Сергій Кислиця Путинді Адольф Гитлерге ұқсатты.^[292] Латвия премьер-министрі Кришьянис Кариньш де Ресей басшысын Гитлерге ұқсатып, оны «миллиондаған адамдарды қайғы-қасіретке ұшыратқан алжыған автократ» деді.^[293]

2022 жылғы 31 желтоқсанда президент Путин Ресей қарулы күштерінің бір топ сарбаздары мен басқа да мүшелері алдында жаңа жылдық сөз сөйледі. Бұлар нағыз сарбаздар ма, актерлер ме деген сұрақ пайда болды. BBC жаңа жылдық үндеудегі кем дегенде бес адамның әскер мүшесі емес, Путиннің одақтастары, не қызметкерлері екенін анықтау үшін бет-әлпетті тану мүмкіндігін пайдаланды. Путиннің артында тұрған аққұба әйелдің Новгород облысы бойынша аймақтық парламенттегі «Біртұтас Ресей» партиясының депутаты Лариса Сергухина екені анықталды. Сергухина бұрын солдат, матрос және шіркеу қауымының мүшесі ретінде президент Путиннің басқа да бұрын көпшілік алдында сөйлеген сөзінде көрінген.^[294]

Өз өмірі

Үйлену тойындағы Путин мен Людмила Путина, 28 шілде 1983 жыл

Отбасы

1983 жылғы 28 шілдеде Путин Людмила Шкребневаға үйленді және олар 1985 жылдан 1990 жылға дейін Шығыс Германияда бірге тұрды. Олардың 1985 жылғы 28 сәуірде Ленинградта (қазіргі Санкт-Петербург) туған Мария Путина және 1986 жылғы 31 тамызда Дрезденде туған Екатерина Путина атты екі қызы бар.^[9]

2020 жылғы қарашада жарияланған Проект тергеуінде Путиннің Светлана Кривоногихпен^[295] Луиза Розова деген атпен белгілі Елизавета есімді тағы бір қызы^[3] (2003 жылғы наурызда туған)^[296] бар екені анықталды.^[297] 2008 жылғы сәуірде «Московский корреспондент» Путиннің Людмиламен ажырасып кеткенін және бұрынғы көркем гимнаст және ресейлік саясаткер, Олимпиаданың алтын жүлдегері Алина Кабаеваға үйленгенін хабарлады.^[298] Оқиға жоққа шығарылды^[298] және газет көп ұзамай жабылды. Путин мен Людмила ерлі-зайыптылар ретінде көпшілік алдында шығуын жалғастыра берді^[299] және Путиннің Кабаевамен қарым-қатынасының жағдайы алыпсатарлық тақырыбы болды.^[300]

Владимир мен Людмила Путиндер ажырасуға ниеті бар екенін 2013 жылғы 6 маусымда айтқан және 2014 жылғы 1 сәуірде Кремль олардың ажырасқанын ресми түрде растады.^[301] Хабарларға сүйенсек, Кабаева 2015 жылы Путиннен қыз туды, бұл хабарды ресми дереккөздер жоққа шығарды.^[302] Кабаеваның 2019 жылы Путиннен егіз ұл туғаны жайлы да хабарланды.^[4] Алайда 2022 жылы швейцариялық БАҚ ерлі-зайыптылардың швейцариялық гинекологына сілтеме жасай отырып, екі жағдайда да Кабаева ұл туғанын жазды.^[5]

Байлығы

2018 жылы суреттелген Путиннің жақын серігі Аркадий Ротенберг Панама құжаттарында аталған.

2007 жылғы заң шығарушы сайлау кезінде жарияланған ресми деректер Путиннің байлығын банк шоттарында шамамен 3.7 миллион рубль (280 000 АҚШ доллары), Санкт-Петербургтегі жеке 77.4 шаршы метр (833 шаршы фут) пәтері және басқа да активтері деп көрсетті.^[303][304] Путиннің 2006 жылғы табысы 2 миллион рубльді (шамамен 152 000 доллар) құрады. 2012 жылы Путин 3.6 миллион рубль (270 000 доллар) табысы туралы хабарлады.^[305][306] Путин жалпы құны 700 000 доллар тұратын бірнеше қымбат қол сағаттарын киіп суретке түсті, бұл оның жылдық жалақысынан шамамен алты есе көп. Путин кейде мыңдаған долларға бағаланған сағаттарды сыйлыққа бергені белгілі болды, мысалы, 2009 жылы демалыста кездескен сібірлік балаға Blancpain деп танылған сағатты және сол жылы зауыт жұмысшысына осыған ұқсас тағы бір сағат сыйлады.^[307]

Ресейлік оппозициялық саясаткерлер мен журналистердің пікірінше,^[308][309] Путин бірқатар ресейлік компаниялар акцияларының бірізді иеленуі арқылы жасырын түрде бірнеше миллиард долларлық байлыққа ие болды.^[310][311] The Washington Post газетінің бір редакциялық мақаласына сәйкес, «Путин бұл 43 ұшақты техникалық түрде иеленбесе де, ол Ресейдегі жалғыз саяси билік ретінде оларды өз қалауынша қолдана алады».^[312] РИА Новости журналисі «Батыстың барлау агенттіктері... ештеңе таба алмады». Бұл қарама-қайшы пікірлерді Polygraph.info талдады да,^[313] Батыс (Андерс Ослундтың бағалауы 100–160 миллиард доллар) және ресейлік (Станислав Белковскийдің 40 миллиард долларға бағаланған) сарапшылары, ОББ (2007 жылғы бағалауында 40 миллиард доллар шықты) бірқатар есептерін қарап, салыстырды және нәтижесінде осындай қорытынды жасады:

Путин байлығының нақты сомасына қатысты белгісіздік бар және АҚШ Ұлттық барлау директорының бағалауы әлі аяқталмаған сияқты. Дегенмен, Панама құжаттарында және Дауиша келтірген тәуелсіз тергеушілердің қолында көптеген дәлелдер мен құжаттар болғандықтан, Polygraph.info Даниловтың Батыс барлау агенттіктері Путиннің байлығы туралы айғақ таба алмады деген мәлімдемесі алдамыш. Түпнұсқасы  (ағыл.)   There is uncertainty on the precise sum of Putin's wealth, and the assessment by the Director of U.S. National Intelligence apparently is not yet complete. However, with the pile of evidence and documents in the Panama Papers and in the hands of independent investigators such as those cited by Dawisha, Polygraph.info finds that Danilov's claim that Western intelligence agencies have not been able to find evidence of Putin's wealth to be misleading

Панама құжаттары тараған мәліметтерге сәйкес, Путиннің жақын сенімді серіктері жалпы құны 2 миллиард АҚШ долларын құрайтын оффшорлық компанияларға иелік етеді.^[314] Ақша ізінің едәуір бөлігі Путиннің ең жақын досы Сергей Ролдугинге әкеледі. Музыкант және өз сөзімен айтқанда, бизнесмен болмаса да, оның 100 миллион долларға, не одан да көп ақшаға бағаланған активтері бар. Бұл рөлге ол өзінің төмен бейіні үшін таңдалды деген болжам бар.^[315] Путин, шын мәнінде, қаражатты иеленеді,^[316] ал Ролдугин жай ғана сенімді өкіл ретінде әрекет етеді деген болжамдар бар.^[317] Гарри Каспаров «[Путин] адамзат тарихындағы кез келген басқа адамнан артық ақшаны басқаратыны әбден мүмкін» деді.^[318]

Резиденциялары

Путиннің Ново-Огарёво резиденциясында Барак Обаманы қарсы алуы, 7 шілде 2009

Ресми үкіметтік резиденциясы

Президент және премьер-министр ретінде Путин бүкіл ел бойынша көптеген ресми резиденцияларда тұрды.^[319] Бұл резиденциялар қатарында: Мәскеу Кремлі, Мәскеу облысындағы Ново-Огарёво, Мәскеу маңындағы Горки-9, Сочидегі Бочаров Ручей, Новгород облысындағы Долгие Бороди және Сочидегі Ривьера.^[320] 2012 жылғы тамызда Путинді сынаушылар 20 вилла мен сарайдың меншігінің тізімін атады, оның тоғызы Путиннің билікте болған 12 жылында салынған.^[321]

Жеке резиденциялары

Путин Шығыс Германияның Дрезден қаласындағы КГБ қызметінен оралған соң көп ұзамай Санкт-Петербургке жақын Ленинград облысының Приозерск ауданындағы Карель мойнағындағы Комсомольское көлінің шығыс жағалауындағы Соловьевкада дача салды. 1996 жылы дача өртенгеннен кейін Путин түпнұсқаға ұқсас жаңа үй салды және оған жеті досы қосылды, олар жақын жерде саяжайлар тұрғызды. 1996 жылы топ ресми түрде өздерінің бауырластығын кооперативтік қоғам ретінде тіркеп, оны Озеро («Көл») деп атады және оны жабық қауымдастыққа айналдырды.^[322]

Қара теңіздегі Прасковеевка ауылының маңында құны 1 миллиард АҚШ долларын құрайтын^[323] және «Путин сарайы» деп аталып кеткен үлкен зәулім үй салынып жатыр. 2012 жылы Путиннің бұрынғы іскер серіктесі Сергей Колесников оған BBC Newsnight бағдарламасына премьер-министрдің орынбасары Игорь Сечиннің сарайдың құрылысын қадағалауды тапсырғанын айтты.^[324] Ол сондай-ақ үкімет жерінде салынған және үш тікұшақ алаңы бар бұл зәулім үйдің сонымен қатар мемлекет қаражаты есебінен төленген және Кремльдің ресми күзет қызметінің формасын киген шенеуніктер күзететінін және Путиннің жеке пайдалануына салынғанын айтты.^[325]

2021 жылғы 19 қаңтардағы Алексей Навальный қамауынан кейін оның және Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес қорының (ФБК) Путинді алаяқтық жолмен алынған қаражатты өзіне үй салу үшін пайдаланды деп айыптаған видео тергеуі жарияланды; видеода ол бұл резиденцияның құрылуын «әлемдегі ең үлкен пара» деп атаған. Тергеу барысында Навальный бұл жылжымайтын мүлік Монакодан 39 есе үлкен және құрылысына 100 миллиард рубльден (1,35 миллиард доллар) астам қаржы жұмсалғанын айтты. Ол сондай-ақ дрон арқылы жер учаскесінің әуеден түсірілген түсірілімін және Навальныйдың айтуынша, мердігер берген сарайдың егжей-тегжейлі жоспарын көрсетті, ол оны 2011 жылы интернетке тараған сарай ішіндегі фотосуреттермен салыстырды. Бейнеде Путиннің жылжымайтын мүліктерін салу үшін миллиардтаған долларды жасыруға мүмкіндік берген Путиннің айналасындағыларға қатысты сыбайлас жемқорлық схемасы туралы да айтылды.^[326][327]

Діні

Путин мен әйелі Людмила Нью-Йоркте 11 қыркүйектегі шабуыл құрбандарын аза тұтқаны, 16 қараша 2001 жыл

Путиннің діні — орыс православие христианы. Оның анасы орыс православие шіркеуіне барған болса, әкесі атеист болған.^[328] Анасы үйде иконалар сақтамаса да, сол кездегі үкіметтің дінін қудалауына қарамастан, ол шіркеуге үнемі баратын. Анасы оны сәби кезінде жасырын шомылдыру рәсімінен өткізіп, оны үнемі шіркеуге апарып жүретін.^[9]

Путиннің айтуынша, оның «діни оянуы» 1993 жылы әйелі ұшыраған ауыр көлік апатынан және 1996 жылғы тамызда дачасының өртенуінен кейін басталды.^[328] Израильге ресми сапары алдында Путиннің анасы оған крест сыйлап, оған батасын алуын бұйырды. Путин: "Мен оның айтқанын орындадым, сосын мойныма крест тағып қойдым. Содан бері оны ешқашан шешкен емеспін" дейді.^[9] Оның діншілдігінің шынайылығын оның бұрынғы кеңесшісі Сергей Пугачёв жоққа шығарды.^[329]

Спорт

Путиннің дзюдомен айналысқаны, Токио, 2000 жылғы қыркүйек

Путин футбол көреді және «Зенит Санкт-Петербург» футбол клубына қолдау көрсетеді.^[330] Ол шайбалы мен допты хоккейге де қызығушылық танытады.^[331]

Путин бала кезінен дзюдомен айналысқан,^[19] он төрт жасында ол самбомен де айналысып кетті.^[332] Ленинградта (қазіргі Санкт-Петербургте) екі спорт түрінен де жарыстарда жеңіске жетті. Ол 2012 жылы қара белдіктің сегізінші данымен марапатталды да, бұл мәртебеге қол жеткізген алғашқы ресейлік болды.^[333] Ол 2014 жылы каратэден сегізінші дәрежелі қара белбеумен марапатталды.^[334]

Таэквондо мен айкидодан қара белбеу иегері, Lawfare журналының редакторы Бенджамин Уиттес Путиннің жекпе-жек өнеріндегі шеберлігіне күмән келтіріп, Путиннің дзюдодан қандай да бір назар аударарлық шеберлігін көрсеткені туралы бейне дәлелдер жоқ екенін айтты.^[335][336]

2022 жылғы наурызда Путин Ресейдің Украинадағы соғысына байланысты Халықаралық дзюдо федерациясындағы (IJF) барлық лауазымдарынан шеттетілді.^[337]

Марапаттары және дәрежелері

2001 жылдан бері кемінде он бес ел Владимир Путинге азаматтық марапаттар берді. Путинге әлемнің түкпір-түкпіріндегі ұйымдардың құрметті докторлық және басқа да марапат-дәрежелері берілді, бірақ олардың кейбіреулері Украинадағы соғыс себебінен алып тасталды.

Мемлекеттік марапаттары

КСРО және Ресей

Күні	Марапат		Қосымша ақпарат	Дереккөзі
КСРО
1998		Құрмет Белгісі ордені		[338]
Ресей
12 наурыз 1996		Құрмет ордені	мемлекетке сіңірген еңбегі және Балтық жағалауы елдерімен кедендік шекараны реттеуге қосқан зор үлесі үшін	[339]
30 наурыз 1998		Ресей Федерациясы Президентінің Алғысы	Ресей президентінің Федералдық Жиналысқа 1998 жылғы Жолдауын дайындауға белсенді қатысқаны үшін	[340]
22 ақпан 1999		Ресей Федерациясы Президентінің Алғысы	еліміздің қорғаныс қабілетін нығайтуға қосқан зор үлесі үшін және Отан қорғаушылар күніне байланысты	[341]
30 шілде 1999		Ресей Федерациясы Президентінің Алғысы	Югославия Федеративтік Республикасы мен НАТО арасындағы жанжалды саяси реттеу жоспарын іске асыруға белсенді қатысқаны және Югославия Федеративтік Республикасының халқына гуманитарлық көмек көрсеткені үшін	[342]
2000		Атаулы теңіз наркескені	Ресей Қара теңіз флотының қолбасшысы адмирал Владимир Комоедов пен Украина Әскери-теңіз күштерінің қолбасшысы Михайло Єжельден	[343]
қаңтар 2001		А.М. Горчаков естелік медалі	Сыртқы істер министрлігінен	[344]
2007		Ахмат Қадыров ордені (Шешенстан)	2023 жылы табыс етілді	[345]
13 қыркүйек 2014		Дағыстан Республикасы алдындағы қызметі үшін ордені	конституциялық құрылысты қорғауды қамтамасыз етуге қосқан зор жеке үлесі үшін және Дағыстан Республикасының аумағына басып кірген халықаралық террористердің талқандалуының 15 жылдығына байланысты	[346]

Шетел

Күні	Мемлекет	Марапат		Табыстаушы	Қосымша ақпарат	Дереккөзі
7 наурыз 2001	Вьетнам		Хо Ши Мин ордені	Президент Чан Дык Лыонг	Вьетнамның екінші ең жоғарғы марапаты	[347]
6 қаңтар 2004	Қазақстан		Алтын Қыран ордені	Президент Нұрсұлтан Назарбаев	Қазақстанның ең жоғарғы марапаты	[348]
22 қыркүйек 2006	Франция		Құрмет легионы орденінің Үлкен кресті	Президент Жак Ширак	фр. Grand-Croix (Үлкен крест) дәрежесі — Францияның ең жоғарғы марапаты	[349]
6 қазан 2007	Тәжікстан		Исмаил Самани ордені	Президент Эмомали Рахмон	Тәжікстанның ең жоғарғы марапаты	[350]
12 ақпан 2007	Сауд Арабиясы		Король Әбд әл-Ғазиз ордені	Король Абдулла	Сауд Арабиясының ең жоғарғы азаматтық марапаты	[351]
10 қыркүйек 2007	БАӘ		Зәйд ордені	Шейх Халифа	Біріккен Араб Әмірліктерінің ең жоғарғы азаматтық марапаты	[352]
2 сәуір 2010	Венесуэла		Азаткер ордені	Президент Уго Чавес	Венесуэланың ең жоғарғы марапаты	[353]
14 наурыз 2013	Беларусь		Халықтар Достығы ордені	Президент Александр Лукашенко		[354]
4 қазан 2013	Монако		Әулие Карл ордені	Альбер ханзада	Монаконың ең жоғарғы марапаты	[355]
11 шілде 2014	Куба		Хосе Марти ордені	Президент Рауль Кастро	Кубаның ең жоғарғы марапаты	[356]
16 қазан 2014	Сербия		Сербия Республикасының ордені	Президент Томислав Николич	Үлкен тізбегі, Сербияның ең жоғарғы марапаты	[357]
28 қыркүйек 2017	Гвинея		Ұлттық қызмет орденінің үлкен кресті	Президент Альфа Конде		[358]
3 қазан 2017	Түрікменстан		«Ынтымақтастықты дамытуға қосқан үлесі үшін» ордені (орыс.)	Президент Құрбанқұлы Бердімұхамедов		[359]
24 қазан 2017	Кипр		III Макариос орденінің тізбегі	Президент Никос Анастасиадис		[360]
22 қараша 2017	Қырғызстан		Манас ордені	Президент Алмазбек Атамбаев		[361]
8 маусым 2018	Қытай		Достық ордені	Президент Си Цзиньпин	Қытай Халық Республикасының ең жоғарғы марапаты	[362]
4 сәуір 2019	Ангола		Нето ордені	Президент Жуан Лоренсу		[363]
27 мамыр 2019	Қазақстан		Назарбаев ордені	Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев		[364]

Мойындалмаған немесе жартылай мойындалған мемлекеттер

Күні	Мемлекет	Марапат		Қосымша ақпарат	Дереккөзі
24 тамыз 2018	Оңтүстік Осетия		Уацамонга ордені	Абхазияның ең жоғарғы марапаты; Грузияның Оңтүстік Осетия Республикасына қарсы қарулы агрессиясын тойтарудағы, сондай-ақ Оңтүстік Осетия Республикасының егеменді мемлекеттілігін құрудағы айрықша жеке рөлін мойындай отырып	[365]
24 тамыз 2018	Абхазия		1-дәрежелі Абырой және даңқ ордені	Оңтүстік Осетияның ең жоғарғы марапаты; Ресей басшысының абхаз мемлекеттілігін дамытуға, мемлекетаралық қатынастарды нығайтуға, бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге қосқан зор жеке үлесі үшін, сондай-ақ Абхазияға әлеуметтік-экономикалық дамуда белсенді қолдау көрсеткені үшін	[366]

Діни марапаттары

Путиннің Шейх әл-Ислам орденімен наградталуы, Баку, 21 ақпан 2006

• 1-дәрежелі «Уммаға сіңірген еңбегі үшін» ордені (?, КЦМСК)^[367]
• 1-дәрежелі Әулие кінәз Владимир ордені (8 ақпан 2002, ОПШ)^[368]
• «Әулие Борис патша» ордені (3 наурыз 2003, БПШ)^[369]
• Шейх әл-Ислам ордені (21 ақпан 2006, Кавказ мұсылмандары басқармасы) – Ресейдің әртүрлі діндер, әртүрлі конфессиялар өкілдері арасындағы қарым-қатынастарды орнатудағы жоғары рөлін мойындау, Ресейдің жоғары рөлін мойындау, мәдениеттер арасындағы диалогты ілгерілету және Күнгей Кавказ аймағындағы тұрақтылықты нығайтуын танып марапатталған^[370][371]
• Даңқ және абырой ордені (2007, ОПШ) – Ресей мемлекеттілігін нығайтуға және орыс қоғамының рухани-адамгершілік жаңғыруына баға жетпес үлесі үшін^[372]
• 1-дәрежелі Сергий Радонежский ордені (ОПШ)^[373]
• 1-дәрежелі Әулие Савва ордені (2011, СПШ)^[374]
• 1-дәрежелі Әулие Ұлы шейіт және емші Пантелеймон ордені (2016, Пантелеймон монастыры (Афон))^[375]

Әлеуметтік марапаттары

• Достастық ордені (25 наурыз 2002, ТМД парламентаралық ассамблеясы) – Парламентаралық Ассамблея мен оның органдарының қызметіне белсенді қатысқаны, Достастыққа мүше мемлекеттердің халықтары арасындағы достықты нығайтуға қосқан үлесі үшін^[376]
• Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының Құрмет белгісі (7 қазан 2002) – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын нығайту мен дамытуға, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттер арасындағы достық, тату көршілік, өзара түсіністік пен өзара тиімді ынтымақтастыққа қосқан зор үлесі үшін^[377]
• «Құтқару» медалі (2005, Ресей еврей қауымдастықтарының федерациясы)^[378]
• Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мерейтойлық медалі (22 ақпан 2008) – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттері мен халықтары арасындағы ынтымақтастық пен достықты, ТМД-ға қатысушы мемлекеттер басшылары арасындағы өзара түсіністік пен сенімді нығайтуға қосқан зор жеке үлесі үшін^[379]
• «Дағыстанның абыройы мен мақтанышы – Алтын қыран» ордені (7 қазан 2022, «Отан қорғаушы» Дағыстан қоғамдық бірлестіктер одағы және Дағыстан жастарды патриоттық тәрбиелеу қоғамдық қоры)^[380]

Академиялық атақтары

Владимир Путинге Баку славян университетінің құрметті докторы шапанын табыс ету рәсімі, қаңтар 2001

Ресей

• Ресей өнер академиясының құрметті мүшесі^[381]
• С. М. Киров атындағы әскери-медициналық академияның құрметті докторы (15 қаңтар 2000)^[382]
• Санкт-Петербург мемлекеттік университеті заң факультетінің құрметті докторы және Ғылыми кеңесінің мүшесі (2000)^[383]
• Санкт-Петербург гуманитарлық кәсіподақтар университетінің құрметті профессоры (7 қазан 2008)^[384]

Шетел

• Мақтымқұлы атындағы Түрікмен мемлекеттік университетінің құрметті заң докторы (19 мамыр 2000, Түрікменстан)^[385]
• Джавахарлал Неру университетінің құрметті докторы (2 қазан 2000, Үндістан)^[386]
• Баку славян университетінің құрметті докторы (10 қаңтар 2001, Әзербайжан)^[387]
• Ереван мемлекеттік университетінің құрметті докторы (25 мамыр 2001, Армения)^[388]
• Белград университетінің құрметті докторы (15 наурыз 2011, Сербия)^[389]
• Цинхуа университетінің құрметті докторы (26 сәуір 2019, Қытай)^[390]

Құрметті азаматтықтары

Ресей

• Қазан құрметті азаматы (4 тамыз 2005) – қаланың экономикалық, әлеуметтік, рухани дамуына қосқан зор үлесі үшін^[391]
• Санкт-Петербург құрметті азаматы (2006)^[392]
• Астрахан құрметті азаматы (2008)
• Сортавала құрметті азаматы (2010)

Таласты аймақтар

• Қырым Республикасының құрметті азаматы
• Севастополь құрметті азаматы

Шетел

• Врбас құрметті азаматы (Сербия)
• Лозница құрметті азаматы (Сербия)
• Рашка құрметті азаматы (Сербия)
• Апатин құрметті азаматы (Сербия)
• Пожаревац құрметті азаматы (Сербия)
• Сомбор құрметті азаматы (2007, Сербия)
• Косово және Метохияның құрметті азаматы (2011, Сербия)

Спорттық марапаттары

• Дзюдо және самбодан КСРО спорт шебері^[1]
• Ресейдің самбодан еңбек сіңірген жаттырықтырушысы (5 маусым 1998)^[393]
• Кёкусинкай 5-данының иегері (29 сәуір 2001)^[394]
• Кёкусинкай 7-данының иегері (13 желтоқсан 2009)^[395]
• Кёкусинкай 8-данының иегері (21 қараша 2014)^[396]
• Годзю-рю 9-данының иегері (22 шілде 2010)

Сыйлықтары

• 2001 — Ұлы Петр ұлттық сыйлығының лауреаты^[397]
• 2002 — «Православие халықтарының бірлігін нығайтудағы ерекше қызметі үшін» сыйлығының лауреаты^[398]
• 2002 — Мәскеу журналистер одағының «Баспасөзге ашықтығы үшін» сыйлығының лауреаты^[399]
• 19 желтоқсан 2007 — «Time» журналынша 2007 жылғы Жыл адамы^[400]
• 3 қыркүйек 2008 — Vanity Fair журналы бойынша «Әлемдегі ең ықпалды адамдар» рейтингінде бірінші орын алды^[401]
• 2011 — қытайлық Конфуций атындағы бейбітшілік сыйлығы^[402]
• Дүниежүзілік орыс халық кеңесінің сыйлығы^[403]

Антисыйлықтар

• 2007 — «Жабық қабық» — «тәуелсіз журналистиканы жойғаны үшін» неміс антисыйлығы, бұл антисыйлық берілген тұңғыш шетелдік саяси қайраткер^[404]
• 2014 — «2014 — Жыл жемқоры» (OCCRP)^[405]
• қыркүйек 2020 – Медицина саласындағы Шнобель сыйлығы «COVID-19 пандемиясы кезінде ғалымдар мен дәрігерлерге қарағанда саясаткерлердің өмір мен өлімге көбірек әсер ететінін көрсеткені үшін».^[406] Онымен бірге бұл антисыйлыққа Түрікменстан президенті Құрбанқұлы Бердімұхамедов, АҚШ президенті Дональд Трамп, Беларусь президенті Александр Лукашенко, Бразилия президенті Жаир Болсонару, Ұлыбритания премьер-министрі Борис Джонсон, Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған және Мексика президенті Андрес Мануэль Лопес Обрадор лауреат атанды.
• 2021 – «Шекарасыз репортёрлар» ұйымының «Баспасөз бостандығының жаулары» тізіміне енгізілді.^[407]
• 2022 – Politico журналы бойынша «жыл бейбағы» атағын алды.^[408]

Қайтарылған марапаттары

• Немістің Квадрига (нем. Quadriga) сыйлығы (9 шілде 2011). Сол жылғы 16 шілдеде Ұйымдастыру комитеті сыйлықты қайтарып алды. Шешімді қайтаруға ұйымдастыру комитетінің бірқатар мүшелерінің де, БАҚ өкілдерінің де сыны себеп болды.^[409][410]
• Алтын Олимпиадалық орден (2001). 2022 жылы Ресейдің Украинаға басып кіруіне байланысты қайтарылған.^[411]
• Тхэквондодан 9-дан иегері (2013). 2022 жылы Ресейдің Украинаға басып кіруіне байланысты айырылған.^[412]
• Халықаралық жүзу федерациясының ордені (9 қазан 2014). 2022 жылы қайтарылды.^[413]
• Саясат саласындағы саксондық «Алғыс ордені» (нем. Dankesorden; 2009 жылғы 16 қаңтар, Саксония) – Дрездендегі Ескі шеберлер галереясына үш картинаны қайтарғаны үшін, орыс-саксондық мәдени алмасудағы күш-жігері үшін және Германия мен Ресей арасындағы болашақ қарым-қатынасты дамытуға қосқан үлесі үшін.^[414] 2022 жылы Ресейдің Украинаға басып кіруінен қайтарылды.^[415]
• Халықаралық дзюдо федерациясының дзюдодан 8-данының жеңімпазы (10 қазан 2012)^[416] 2022 жылы қайтарылды.^[417]
• Афина университетінің құрметті докторы (2001, Грекия)^[418]
• Пелопоннес университетінің (ағыл.) құрметті докторы (2018, Грекия)^[419]

Қосымша ақпарат

1. Путиннің бұрынғы әйелі Людмиладан екі қызы бар. Оның Светлана Кривоногихпен^[3] үшінші қызы және Алина Кабаевадан төртінші қызы мен егіз ұлдары, не екі ұлы бар деген ақпаратпен көпшілік келісіп жатса да,^[4][5] бұл хабарлар ресми түрде расталмаған.
2. Кейбіреулер Путин 2008–2012 жылдар аралығында Ресейді басқарған деп болжайды, Медведев-Путин тандемі мақаласын қараңыз.

Дереккөздер

1. Досье: Путин Владимир Владимирович  (орыс.). Аргументы и Факты. Мұрағат көшірмесі 21 желтоқсанның 2011 Wayback Machine мұрағатында
2. Борисов, Даниил Независимая газета: Привилегии и трудности дочек Путина в ВУЗе  (орыс.). Независимая газета (29 сентября 2006). Тексерілді, 4 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
3. Захаров, Андрей; Баданин, Роман; Рубин, Михаил Расследование о том, как близкая знакомая Владимира Путина получила часть России  (орыс.). Проект (25 ноября 2020). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
4. Campbell, Matthew Kremlin silent on reports Vladimir Putin and Alina Kabaeva, his ‘secret first lady’, have had twins  (ағыл.). The Times (29 May 2019). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
5. Besson, Sylvain; Odehnal, Bernhard Putins Sohn wurde im Tessin geboren  (нем.). SonntagsZeitung (Үлгі:TranslateDate/de). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
6. Timeline: Vladimir Putin - 20 tumultuous years as Russian President or PM  (ағыл.). Reuters (9 August 2019). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 29 қарашаның 2021 Wayback Machine мұрағатында
7. Путин өзіне тағы екі мерзімге сайлануға мүмкіндік беретін заңға қол қойды  (қаз.). Азаттық радиосы (6 сәуір 2021). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 30 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында
8. Kramer, Andrew E. Pessimistic Outlook in Russia Slows Investment, and the Economy  (ағыл.). The New York Times (18 February 2020). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында
9. Sakwa, Richard Путин: Ресейдің таңдауы (9-том) = Putin: Russia’s Choice (Chapter 9) — Routledge, 2007.
10. Judah, Ben Нәзік империя: Ресейдің Владимир Путинді қалай сүйіп, ұнатпай қалғаны = Fragile Empire: How Russia Fell In and Out of Love with Vladimir Putin — Йель университетінің баспасы, 2013. — Б. 17.
11. Borshchevskaya, Anna Путиннің Сириядағы соғысы = Putin's War in Syria — I.B. Tauris, 2022. — Б. 70, 71, 80, 81, 157, 169, 171, 174. — ISBN 978-0-7556-3463-7.
12. Russia carries out first air strikes in Syria  (ағыл.). Әл-Жазира телеарнасы (30 September 2015). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 30 қыркүйектің 2015 Wayback Machine мұрағатында
13. Geukjian, Ohannes 5: Ресейдің Дипломатия, Соғыс, Бейбітшілік жасауы, 2017–19 = 5: Russian Diplomacy, War, and Peace Making, 2017–19 — McGill-Queen's University Press, 2022. — Б. 196. — ISBN 978-0-2280-0829-3.
14. Гаага соты Владимир Путинді тұтқындауға ордер берді. Бұл нені білдіреді?  (қаз.). Азаттық радиосы (18 наурыз 2023). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 4 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
15. Plokhy, Serhii Ресей-Украина соғысы = The Russo-Ukrainian War — Penguin Books, 2023. — ISBN 978-1-80206-179-6. Мұрағат көшірмесі 10 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
16. Gill, Graeme Авторитарлық саясатты құру: Посткеңестік дәуірдегі Ресей = Building an Authoritarian Polity: Russia in Post-Soviet Times — Кэмбридж университетінің баспасы, 2016. — ISBN 978-1-80206-179-6. Мұрағат көшірмесі 24 шілденің 2018 Wayback Machine мұрағатында
17. Reuter, Ora John Үстем партиялардың шығу тегі: посткеңестік Ресейдегі авторитарлық институттардың құрылуы = The Origins of Dominant Parties: Building Authoritarian Institutions in Post-Soviet Russia — Кэмбридж университетінің баспасы, 2017. — ISBN 978-1-316-76164-9. Мұрағат көшірмесі 11 желтоқсанның 2019 Wayback Machine мұрағатында
18. Frye, Timothy Әлсіз атаман: Путиндік Ресейдегі биліктің шектері = Weak Strongman: The Limits of Power in Putin's Russia — Принстон университетінің баспасы, 2021. — ISBN 978-0-691-21246-3. Мұрағат көшірмесі 25 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
19. Биография · Владимир Путин  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты. Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
20. Путин рассказал, что его дед работал поваром у Ленина и Сталина  (орыс.). ТАСС (11 марта 2018). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 29 қазанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
21. Путин сообщил о найденной поисковиками могиле брата  (орыс.). РБК (10 декабря 2019). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 қаңтардың 2023 Wayback Machine мұрағатында
22. Vladimir Putin; Nataliya Gevorkyan; Natalya Timakova; Andrei Kolesnikov Бірінші жақтан: Ресей президенті Владимир Путиннің таңғаларлықтай ашық автопортреті = First person: an astonishingly frank self-portrait by Russia's president Vladimir Putin — PublicAffairs, 2000. — ISBN 978-1-58648-018-9.
23. Gevorkyan, Nataliya; Timakova, Natalya және Kolesnikov, Andrei First Person: An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin  (ағыл.). The New York Times. Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 наурыздың 2018 Wayback Machine мұрағатында
24. Paddock, Richard C. Putin’s Obscure Path From KGB to Kremlin  (ағыл.). Los Angeles Times (19 March 2000). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 4 наурыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
25. Sakwa, Richard Қайта келген Путин: Заманауи Ресейдегі билік пен қайшылық = Putin Redux: Power and Contradiction in Contemporary Russia — 2014. — Б. 2. — ISBN 978-0-7434-9607-0.
26. Prime Minister  (ағыл.). russia.rin.ru. Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 11 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
27. Truscott, Peter Путиннің прогрессі: Ресейдің бүкпе президенті Владимир Путиннің өмірбаяны = Putin's Progress: A Biography of Russia's Enigmatic President, Vladimir Putin — Pocket Books, 2005. — ISBN 978-0-7434-9607-0. Мұрағат көшірмесі 5 сәуірдің 2023 Wayback Machine мұрағатында
28. In Tel Aviv, Putin's German Teacher Recalls 'Disciplined' Student  (ағыл.). Haaretz (26 March 2014). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 қарашаның 2015 Wayback Machine мұрағатында
29. Путин Владимир Владимирович  (орыс.). Выпускники — Исполнительная власть. Санкт-Петербург мемлекеттік университетінің заң факультеті. Мұрағат көшірмесі 13 тамыздың 2013 Wayback Machine мұрағатында
30. Путин, Владимир Владимирович От Первого Лица (6-ой раздел)  (орыс.). Мұрағат көшірмесі 30 маусымның 2009 Wayback Machine мұрағатында
31. Владимир Прибыловский БИЛІК-2010: 60 өмірбаян = ВЛАСТЬ-2010: 60 биографий — Мәскеу: Panorama, 2010. — Б. 132–139. — ISBN 978-5-94420-038-9. Мұрағат көшірмесі 31 шілденің 2013 Wayback Machine мұрағатында
32. Вартанов, Михаил Путина не смогли завалить «черные рецензенты»  (орыс.). Gazeta.ru (28 марта 2006). Мұрағат көшірмесі 18 тамыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
33. Danchenko, Igor; Gaddy, Clifford The Mystery of Vladimir Putin's Dissertation  (ағыл.). The Brookings Institution (30 March 2006). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 ақпанның 2024 Wayback Machine мұрағатында
34. Волчек, Дмитрий Ксерокс на даче: тайна фальшивой диссертации Владимира Путина  (орыс.). Азаттық радиосы (6 апреля 2021). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 3 тамыздың 2018 Wayback Machine мұрағатында
35. Волчек, Дмитрий "Пусть сам Путин скажет, что это не плагиат": Литвиненко отвечает Пескову  (орыс.). Азаттық радиосы (6 апреля 2021). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
36. Harvey, Bob Metro — Putin and Me  (ағыл.). metromag.co.nz (14 August 2021). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 13 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
37. McHugh, David Putin set to visit Dresden, scene of his work as KGB spy, to tend relations with Germany  (ағыл.). The Associated Press (9 October 2006). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 наурыздың 2009 Wayback Machine мұрағатында
38. Gessen, Masha Беті жоқ адам: Владимир Путиннің алмағайып билікке келуі = The Man Without a Face: The Unlikely Rise of Vladimir Putin — Riverhead, 2012. — Б. 60.
39. Putin's Stasi spy ID pass found in Germany  (ағыл.). BBC News (11 December 2018). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 27 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
40. Vladimir Putin, The Imperialist  (ағыл.). Time (10 December 2014). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 11 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
41. Hoffman, David Putin's Career Rooted in Russia's KGB  (ағыл.). The Washington Post (30 January 2000). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 23 маусымның 2019 Wayback Machine мұрағатында
42. Stone, Oliver The Putin Interviews  (ағыл.). Showtime. Мұрағат көшірмесі 12 қарашаның 2018 Wayback Machine мұрағатында
43. Задачи Комитета  (орыс.). Санкт-Петербург мэрі аппаратының Сыртқы байланыстар комитеті. Мұрағат көшірмесі 23 ақпанның 2007 Wayback Machine мұрағатында
44. Антикомпромат. Путин коррупция  (орыс.). Санкт-Петербург Халық депутаттарының қалалық кеңесі (8 мая 1992). Мұрағат көшірмесі 21 ақпанның 2012 Wayback Machine мұрағатында
45. Кириленко, Анастасия және Тимофеев, Юрий Почему Марина Салье молчала о Путине 10 лет?  (орыс.). Азаттық радиосы (2 марта 2010). Тексерілді, 9 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
46. О присвоении квалификационных разрядов федеральным государственным служащим Администрации Президента Российской Федерации  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 12 маусымның 2022 Wayback Machine мұрағатында
47. Одноколенко, Олег Продукты полураспада  (орыс.). итоги.ru (19 ноября 2006). Мұрағат көшірмесі 7 қазанның 2008 Wayback Machine мұрағатында
48. Rosefielde, Steven және Hedlund, Stefan 1980 жылдан бергі Ресей = Russia Since 1980 — Кембридж университетінің баспасы, 2009. — Б. 136. — ISBN 978-0-521-84913-5.
49. Remnick, David Watching the Eclipse  (ағыл.). The New Yorker (2 August 2014). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 5 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
50. Телеобращение президента РФ Бориса Ельцина к гражданам России 9 августа 1999 года  (орыс.). Коммерсантъ (9 августа 1999). Тексерілді, 11 наурыз 2024.
51. Yeltsin redraws political map  (ағыл.). BBC News (10 August 1999). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 15 қаңтардың 2009 Wayback Machine мұрағатында
52. Yeltsin's man wins approval  (ағыл.). BBC News (16 August 1999). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 15 қаңтардың 2009 Wayback Machine мұрағатында
53. В связи с поездкой президента России Владимира Путина в Чечню  (орыс.). РИА Новости (11 мая 2004). Тексерілді, 11 наурыз 2024.
54. ПРЕЗИДЕНТ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ: УКАЗ от 31 декабря 1999 г. N1763 О ГАРАНТИЯХ ПРЕЗИДЕНТУ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ, ПРЕКРАТИВШЕМУ ИСПОЛНЕНИЕ СВОИХ ПОЛНОМОЧИЙ, И ЧЛЕНАМ ЕГО СЕМЬИ  (орыс.). Российская газета (31 декабря 1999). Мұрағат көшірмесі 19 ақпанның 2001 Wayback Machine мұрағатында
55. Putin won 'rigged elections'  (ағыл.). BBC News (11 September 2000). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 30 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
56. В Большом Кремлевском Дворце завершилась инаугурация Владимира Путина  (орыс.). Бірінші арна (7 мая 2000). Тексерілді, 11 наурыз 2024.
57. Бывшего премьер-министра Касьянова внесли в реестр иностранных агентов  (орыс.). РБК (24 ноября 2023). Тексерілді, 11 наурыз 2024.
58. Встреча с родными  (орыс.). Коммерсантъ (29 августа 2000). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 5 қаңтардың 2020 Wayback Machine мұрағатында
59. Сегодня операция по спасению экипажа атомной подводной лодки «Курск» вступила в новую фазу  (орыс.). Бірінші арна (18 августа 2000). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 қаңтардың 2020 Wayback Machine мұрағатында
60. Mommen, Andre; Demmers, Jolle; Fernández Jilberto, Alex E.; Hogenboom, Barbara Орыс рулеткасын ойнау: Путиннің жақсы басшылық іздегені: Жаһандық неолиберализм заманындағы жақсы басшылық: Латын Америкасы, Шығыс Еуропа, Азия және Африкадағы Қақтығыс пен саясатсыздандыру = Playing Russian Roulette: Putin in search of good governance: Good Governance in the Era of Global Neoliberalism: Conflict and Depolitisation in Latin America, Eastern Europe, Asia, and Africa — Routledge, 2004.
61. Wyatt, Caroline Moscow siege leaves dark memories  (ағыл.). BBC News (16 December 2002). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 қарашаның 2021 Wayback Machine мұрағатында
62. В Чечне подведены итоги референдума  (орыс.). РБК (27 марта 2003). Тексерілді, 11 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
63. «Но потом, как видите, втянулся»  (орыс.). Коммерсантъ (29 марта 2020). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 30 мамырдың 2023 Wayback Machine мұрағатында
64. Захват школы в Беслане изначально планировался как теракт-самоубийство  (орыс.). РИА Новости (22 декабря 2006). Тексерілді, 14 тамыз 2017. Мұрағат көшірмесі 14 тамыздың 2017 Wayback Machine мұрағатында
65. Фрадков требует завершить строительство больницы и школы в Беслане  (орыс.). РИА Новости (28 июня 2007). Тексерілді, 29 шілде 2018. Мұрағат көшірмесі 29 шілденің 2018 Wayback Machine мұрағатында
66. Оправдательный приговор бесланским милиционерам оставлен в силе  (орыс.). Коммерсантъ (6 марта 2008). Тексерілді, 29 шілде 2018. Мұрағат көшірмесі 29 шілденің 2018 Wayback Machine мұрағатында
67. Хубежова, Зарина «Наши дети для вас – кролики и цыплята»  (орыс.). Газета.Ru (3 сентября 2007). Тексерілді, 29 шілде 2018. Мұрағат көшірмесі 29 шілденің 2018 Wayback Machine мұрағатында
68. Путин назвал распад СССР трагедией и «распадом исторической России»  (орыс.). РБК (12 декабря 2021). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
69. Ресей: Ресей президенті Владимир Путиннің билігі: жетістіктері, мәселелері және болашаққа деген стратегиясы = Russia: Russia president Vladimir Putin rule: achievements, problems and future strategies — International Business Publications, 2014. — Б. 70. — ISBN 978-1-4330-6774-7. OCLC 956347599
70. Osborne, Tim How to Steal Legally  (ағыл.). The Moscow Times (15 February 2008). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
71. Smith, Joan Joan Smith: Putin's Russia failed to protect this brave woman  (ағыл.). The Independent (9 November 2006). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 желтоқсанның 2008 Wayback Machine мұрағатында
72. В.Путин: Убийство А.Политковской направлено против действующей власти  (орыс.). РБК (10 ноября 2006). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 желтоқсанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
73. Germany and Russia Try to Smooth Over Energy Tensions  (ағыл.). Spiegel International (22 January 2007). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
74. Меркель рассказала об инциденте с лабрадором Кони на встрече с Путиным  (орыс.). РИА Новости (7 июня 2022). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 қаңтардың 2024 Wayback Machine мұрағатында
75. Packer, George The Quiet German  (ағыл.). The New Yorker (24 November 2014). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 ақпанның 2024 Wayback Machine мұрағатында
76. Garry Kasparov jailed over rally  (ағыл.). BBC News (24 November 2007). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 желтоқсанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
77. Владимир Путин стал премьер-министром  (орыс.). РИА Новости (8 мая 2008). Тексерілді, 14 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
78. Путин очертил "дорожную карту" третьего срока  (орыс.). BBC News (11 апреля 2012). Мұрағат көшірмесі 12 тамыздың 2014 Wayback Machine мұрағатында
79. Russia's Gazprom - Corrupt politicians and the greed of the west DW Documentary YouTube сайтында Неміс толқыны
80. Russia's Putin set to return as president in 2012  (ағыл.). BBC News (24 September 2011). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 3 желтоқсанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
81. Russian election protests – Saturday 10 December 2011  (ағыл.). The Guardian (10 December 2011). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 қаңтардың 2013 Wayback Machine мұрағатында
82. Как митинг на Поклонной собрал около 140 000 человек  (орыс.). политонлайн (4 февраля 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 13 желтоқсанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
83. Медведев предложил Путину баллотироваться в президенты  (орыс.). LENTA.ru (24 сентября 2011). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 23 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында
84. История президентских выборов в России  (орыс.). РИА Новости (9 марта 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
85. Ball, James Russian election: does the data suggest Putin won through fraud?  (ағыл.). The Guardian (5 March 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
86. Russia’s presidential election marked by unequal campaign conditions, active citizens’ engagement, international observers say  (ағыл.). Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы (5 March 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 тамыздың 2014 Wayback Machine мұрағатында
87. Elder, Miriam Russia’s presidential election marked by unequal campaign conditions, active citizens’ engagement, international observers say  (ағыл.). The Guardian (17 August 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
88. Афиногенов, Иван Провокация вместо марша  (орыс.). ВЗГЛЯД (6 мая 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 тамыздың 2014 Wayback Machine мұрағатында
89. der Carbonnel, Alissa Foes of Russia's Putin plan "million-man march"  (ағыл.). Reuters (6 May 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 4 қарашаның 2021 Wayback Machine мұрағатында
90. СК пересчитал пострадавших полицейских во время "Марша миллионов"  (орыс.). LENTA.ru (10 мая 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 20 наурыздың 2014 Wayback Machine мұрағатында
91. Parfitt, Tom Vladimir Putin inauguration shows how popularity crumbled  (ағыл.). The Daily Telegraph (7 May 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
92. Ross, Cameron Ресей Федерациясындағы жүйелік және жүйесіз оппозиция: Қоғамы оянды ма? = Systemic and Non-Systemic Opposition in the Russian Federation: Civil Society Awakens? — Routledge, 2016. — Б. 46. — ISBN 978-1-317-04723-0. Мұрағат көшірмесі 23 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
93. Putin tells stadium rally 'battle' is on for Russia  (ағыл.). BBC News (23 February 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 сәуірдің 2014 Wayback Machine мұрағатында
94. Resolute Putin faces a changing Russia  (ағыл.). The New Yorker (24 February 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 ақпанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
95. Kolyandr, Alexander және Boudreaux, Richard Putin, Addressing Rally, Casts Himself as Unifier  (ағыл.). The New Yorker (24 February 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 29 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
96. Инаугурация Владмира Путина - 2012 (полная версия) YouTube сайтында Бірінші арна
97. Подписан Указ о совершенствовании госполитики в сфере здравоохранения  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (7 мая 2012). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 желтоқсанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
98. Госдума приняла закон о "нетрадиционных отношениях"  (орыс.). BBC News (11 июня 2013). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 наурыздың 2014 Wayback Machine мұрағатында
99. ГД приняла закон об усилении наказания за пропаганду гомосексуальности среди подростков  (орыс.). РБК (11 июня 2013). Мұрағат көшірмесі 3 қазанның 2013 Wayback Machine мұрағатында
100. Сусликова, Мария және Костюкова, Ирина Народный фронт  (орыс.). Взгляд (6 мая 2011). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
101. Биография президента России Владимира Путина  (орыс.). ТАСС (6 декабря 2017). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 15 сәуірдің 2023 Wayback Machine мұрағатында
102. Putin inaugurates new movement amid fresh protests  (ағыл.). BBC News (12 June 2013). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
103. Қырым: қару астында өткен референдум  (қаз.). Азаттық радиосы (16 наурыз 2014). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында
104. Maskirovka: Deception Russian-Style  (ағыл.). BBC News. Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 желтоқсанның 2018 Wayback Machine мұрағатында
105. Kiev claims 'intensive' movements of troops crossing from Russia  (ағыл.). Agence France-Presse. Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 қарашаның 2014 Wayback Machine мұрағатында
106. Worst east Ukraine shelling from month  (ағыл.). Reuters (9 November 2014). Мұрағат көшірмесі 12 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
107. Ukraine crisis: Russian 'Cargo 200' crossed border - OSCE  (ағыл.). BBC News (13 November 2014). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 желтоқсанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
108. Russia said to redeploy special-ops forces from Ukraine to Syria  (ағыл.). Fox News (24 October 2015). Мұрағат көшірмесі 24 қазанның 2015 Wayback Machine мұрағатында
109. Путин признал наличие в Донбассе «решающих военные вопросы» россиян  (орыс.). РБК (17 декабря 2015). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 29 мамырдың 2023 Wayback Machine мұрағатында
110. Гогитидзе, Ксения Война в Сирии: Путин победил, Запад проиграл. Взгляд из Франции  (орыс.). BBC News (30 сентября 2019). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
111. Syria conflict: Russia's Putin orders 'main part' of forces out  (ағыл.). BBC News (14 March 2016). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 5 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
112. Генштаб ВС РФ объявил о новых авиаударах по террористам в Сирии  (орыс.). newsru.com (18 марта 2016). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 21 шілденің 2021 Wayback Machine мұрағатында
113. Intelligence Report on Russian Hacking  (ағыл.). The New York Times (6 January 2017). Мұрағат көшірмесі 8 қаңтардың 2017 Wayback Machine мұрағатында
114. Kiely, Eugene және Gore, D'Angelo In His Own Words: Trump on Russian Meddling  (ағыл.). factcheck.org (19 February 2018). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 3 шілденің 2019 Wayback Machine мұрағатында
115. Filipov, David Putin to Democratic Party: You lost, get over it  (ағыл.). The Washington Post (23 December 2016). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 23 желтоқсанның 2016 Wayback Machine мұрағатында
116. Walker, Shaun 'Read my lips – no': Putin denies Russian meddling in US presidential election  (ағыл.). The Guardian (30 March 2017). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 2 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
117. Ayres, Sabra Putin says claims of Russian meddling in U.S. election are ‘just some kind of hysteria’  (ағыл.). Los Angeles Times (2 June 2017). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 наурыздың 2019 Wayback Machine мұрағатында
118. Liptak, Kevin Trump officials decline to rebut Russia’s claims that Trump seemed to accept election denials  (ағыл.). CNN (8 July 2017). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 маусымның 2020 Wayback Machine мұрағатында
119. Pinchuk, Denis Patriotic Russians may have staged cyber attacks on own initiative: Putin  (ағыл.). Reuters (1 June 2017). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 қазанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
120. Associated Press Putin says Jews, Ukrainians, Tatars could be behind U.S. election meddling  (ағыл.). USA Today. Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 11 наурыздың 2018 Wayback Machine мұрағатында
121. Полякова, Алина Кремльдің Демократияға қарсы Жоспары: Ресейдің 2020 жылға арналған 2016 жылғы кітабын жаңартқаны = The Kremlin's Plot against Democracy: How Russia Updated Its 2016 Playbook for 2020 — Foreign Affairs 99#5, 2020. — Б. 140–145.
122. Корня, Анастасия; Мухаметшина, Елена және Чуракова, Ольга Когда будет инаугурация президента РФ?  (орыс.). Ведомости (19 марта 2018). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 20 наурыздың 2018 Wayback Machine мұрағатында
123. Сушинова, Яна Когда будет инаугурация президента РФ?  (орыс.). aif.ru. Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 20 наурыздың 2018 Wayback Machine мұрағатында
124. Открытие автодорожной части Крымского моста  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (15 мая 2018). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 31 желтоқсанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
125. Путин заявил, что не намерен выдвигать свою кандидатуру на третий президентский срок подряд  (орыс.). Новости RT (25 мая 2018). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 5 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
126. В России началось трехдневное голосование на выборах президента. Путин идет на пятый срок  (орыс.). Meduza (14 марта 2024). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 15 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
127. Кремль объяснил разницу в полномочиях Собянина и Мишустина по вирусу  (орыс.). РБК (16 марта 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 қарашаның 2021 Wayback Machine мұрағатында
128. 'From Russia with Love': Putin sends aid to Italy to fight virus  (ағыл.). Reuters (22 March 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 мамырдың 2020 Wayback Machine мұрағатында
129. Песков сообщил о регулярных тестах Путина на коронавирус  (орыс.). Интерфакс (31 марта 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 желтоқсанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
130. Путин перешел на удаленку  (орыс.). Росбалт (1 апреля 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 2 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
131. Путин заявил, что дата голосования по поправкам к Конституции РФ должна быть перенесена  (орыс.). ТАСС (25 марта 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 16 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
132. Litvinova, Daria Putin reveals he was vaccinated with Russia’s Sputnik V  (ағыл.). Associated Press (30 June 2021). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
133. Конституция Российской Федерации с изменениями, одобренными в ходе общероссийского голосования 1 июля 2020 года  (орыс.). RG.ru (4 июля 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 15 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
134. Жители Хабаровска третий день подряд выходят на улицы в поддержку Фургала  (орыс.). РБК (13 июля 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 27 қыркүйектің 2022 Wayback Machine мұрағатында
135. Что произошло за день: вторник, 22 декабря  (орыс.). Интерфакс (22 декабря 2020). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
136. Путин, Владимир Владимирович Статья Владимира Путина «Об историческом единстве русских и украинцев»  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (12 июля 2021). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 15 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
137. Дульнева, Марина Путин назвал «красную линию» в отношениях с Украиной  (орыс.). Forbes (30 ноября 2021). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 мамырдың 2023 Wayback Machine мұрағатында
138. Isachenkov, Vladimir және Karmanau, Yuras Russia denies looking for pretext to invade Ukraine  (ағыл.). Associated Press (17 January 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 мамырдың 2023 Wayback Machine мұрағатында
139. Обращение Президента Российской Федерации  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (22 февраля 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 13 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
140. Russian President Vladimir Putin announces military assault against Ukraine in surprise speech  (ағыл.). MSN. Мұрағат көшірмесі 24 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
141. Putin’s claims that Ukraine is committing genocide are baseless, but not unprecedented  (ағыл.). The Conversation (25 February 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 13 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
142. Grunau, Andrea және Weber, Joscha Vladimir Putin's false war claimsd  (ағыл.). Неміс толқыны (25 February 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
143. Shepp, Jonah Russia’s War of Self-Destruction From Ukraine’s fierce resistance to the unified global backlash, Putin’s adventure is blowing up in his face  (ағыл.). Intelligencer (28 February 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
144. Stallard, Katie Putin’s miscalculation in Ukraine could lead to his downfall  (ағыл.). The New Statesman (2 March 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 6 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
145. Rapoza, Kenneth Russians Fleeing As Nation Faces Economic Collapse  (ағыл.). Forbes (2 March 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 6 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
146. Therrien, Alex Ukraine conflict: UK to impose sanctions on Russia's President Putin  (ағыл.). Forbes (25 February 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
147. Orentlicher, Diane The case for a Putin war crimes trial  (ағыл.). NBC News (10 May 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 20 қыркүйектің 2022 Wayback Machine мұрағатында
148. Johnson: Putin may face war crimes charges  (ағыл.). The Guardian (24 February 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
149. Cathey, Libby; Nagle, Molly; Gomez, Justin және Garcia, Armando Biden calls Putin a 'war criminal' after meeting with troops in Poland  (ағыл.). ABC News (25 March 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
150. Putin Signs Law Introducing Jail Terms for 'Fake News' on Army  (ағыл.). The Moscow Times (25 March 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
151. Belton, Catherine Russia will stop 'in a moment' if Ukraine meets terms - Kremlin  (ағыл.). Reuters (7 March 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
152. Putin’s War Escalation Is Hastening Demographic Crash for Russia  (ағыл.). Bloomberg (18 October 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
153. Ресейде ішінара жұмылдыру жарияланды  (қаз.). TRT.net.tr (22 қыркүйек 2023). Тексерілді, 24 маусым 2023.
154. Putin’s War Escalation Is Hastening Demographic Crash for Russia  (ағыл.). Bloomberg (18 October 2022). Тексерілді, 16 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
155. Путин заявил, что СВО - длительный процесс, но значимые результаты уже есть  (орыс.). ТАСС (7 декабря 2022). Тексерілді, 24 маусым 2023. Мұрағат көшірмесі 11 ақпанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
156. ‘Terrible toll’: Russia’s invasion of Ukraine in numbers  (ағыл.). Euractiv (14 February 2023). Тексерілді, 24 маусым 2023. Мұрағат көшірмесі 12 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
157. Состоялась официальная церемония встречи Си Цзиньпина и Путина в Кремле  (орыс.). интерфакс (18 марта 2023). Тексерілді, 21 наурыз 2023. Мұрағат көшірмесі 28 ақпанның 2024 Wayback Machine мұрағатында
158. Carter, Sarah South Africa moves to let Putin attend BRICS summit despite ICC arrest warrant over Ukraine war  (ағыл.). CBS News (19 July 2023). Тексерілді, 21 наурыз 2023. Мұрағат көшірмесі 16 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
159. Путин Йоханнесбургтегі БРИКС саммитіне бармайды  (қаз.). Азаттық радиосы (19 шілде 2023). Тексерілді, 21 наурыз 2023. Мұрағат көшірмесі 2 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
160. Кремль раскрыл число зарубежных лидеров на саммите Россия — Африка  (орыс.). РБК (25 июля 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 27 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
161. Тарасовский, Юрий Потери Украины и России в войне приближаются к 500 000 убитыми и раненым – NYT  (орыс.). Forbes (18 августа 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 ақпанның 2024 Wayback Machine мұрағатында
162. Cullison, Alan Hamas Attack Ends a Delicate Entente Between Russia and Israel  (ағыл.). Wall Street Journal (15 October 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 қарашаның 2023 Wayback Machine мұрағатында
163. Putin cautions Israel against using tactics in Gaza like Nazi siege of Leningrad  (ағыл.). Reuters (13 October 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 13 қазанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
164. Osborn, Andrew Russia's Putin tries to use Gaza war to his geopolitical advantage  (ағыл.). Reuters (17 November 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 қарашаның 2023 Wayback Machine мұрағатында
165. Situation in Ukraine: ICC judges issue arrest warrants against Vladimir Vladimirovich Putin and Maria Alekseyevna Lvova-Belova  (ағыл.). Халықаралық қылмыстық сот (17 March 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
166. Fowler, Sarah Arrest warrant issued for Putin over war crime allegations  (ағыл.). BBC News (17 March 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
167. Harmash, Olena және H. Meijer, Bart International court issues warrant for Putin's arrest  (ағыл.). Reuters (16 March 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 23 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында
168. Аянова, Айнель Ресейде Пригожиннің қарулы көтерілісіне қатысты қылмыстық іс тоқтатылды  (қаз.). Ұлыс Медиа (27 маусым 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 20 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
169. Osborn, Andrew және Liffey, Kevin Russia accuses mercenary chief of armed mutiny after he vows to punish top brass  (ағыл.). Reuters (24 June 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 23 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
170. Tubridy, Mack; Kozlov, Pyotr; Berkhead, Samantha Prigozhin Charged With 'Inciting Armed Revolt' After Vowing to Stop 'Evil' Military Leadership  (ағыл.). The Moscow Times (24 June 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 23 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
171. Sauer, Pjotr Prigozhin Charged With 'Inciting Armed Revolt' After Vowing to Stop 'Evil' Military Leadership  (ағыл.). The Guardian (23 June 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
172. Sauer, Pjotr Prigozhin Charged With 'Inciting Armed Revolt' After Vowing to Stop 'Evil' Military Leadership  (ағыл.). The Guardian (23 June 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
173. Dress, Brad Wagner chief says Russia’s war in Ukraine intended to benefit elites, accuses Moscow of lying  (ағыл.). The Hill (23 June 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
174. В Липецкой области заметили колонну военной техники в сторону Москвы — СМИ  (орыс.). nv.ua (24 июня 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 29 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
175. Пресс-служба Лукашенко сообщила, что Пригожин принял предложение об остановке движения "Вагнера"  (орыс.). интерфакс (24 июня 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 17 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
176. Бойцы ЧВК «Вагнер» и Пригожин покинули центр Ростова-на-Дону  (орыс.). Коммерсантъ (24 июня 2023). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
177. ИВАНОВА, Александра Крушение самолета Евгения Пригожина: что известно  (орыс.). Неміс толқыны (24 августа 2023). Тексерілді, 24 тамыз 2023. Мұрағат көшірмесі 8 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
178. Troianovski, Anton; Barnes, Julian E және Schmitt, Eric 'It's likely Prigozhin was killed', Pentagon says  (ағыл.). The New York Times (24 August 2023). Мұрағат көшірмесі 27 тамыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
179. Alexei Navalny: Widow urges Russians to protest on election day. BBC News (6 наурыз 2024). Тексерілді, 15 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 15 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
180. Putin Wins 87.28% of Votes With All Ballots Counted – Election Officials  (ағыл.). The Moscow Times (18 March 2024). Тексерілді, 19 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
181. Death toll from concert hall attack in Russia's Moscow region rises to 144. AA (29 наурыз 2024).
182. Belam, Martin Moscow concert hall attack: Putin tells Russians Ukraine linked to attack which killed 115, claims denied by Kyiv officials – live updates. the Guardian (23 наурыз 2024). Тексерілді, 23 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 23 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
183. Putin the autocrat comes of age. Politico (30 наурыз 2024).
184. Эккель, Майк Путиннің кезекті алты жылдық президенттігінен не күтуге болады?  (қаз.). Азаттық радиосы (7 мамыр 2024). Тексерілді, 8 мамыр 2024.
185. Hartog, Eva Ukraine war: Putin's choice of new defense chief reveals strategy ahead of summer offensive  (ағыл.). politico.eu (13 May 2024). Тексерілді, 24 мамыр 2024.
186. Roth, Andrew және Sauer, Pjotr Andrei Belousov: Putin picks trusted technocrat to run defence ministry  (ағыл.). The Guardian (13 May 2024). Тексерілді, 24 мамыр 2024.
187. Ресей мен Батыс елдері тұтқын алмасып жатыр  (қаз.). Азаттық радиосы (1 тамыз 2024). Тексерілді, 22 тамыз 2024.
188. Гуттерман, Стив АҚШ пен Ресей тұтқын алмасты: Путиннің бұл қадамы нені білдіреді?  (қаз.). Азаттық радиосы (2 тамыз 2024). Тексерілді, 22 тамыз 2024.
189. World Freedom Foundation Владимир Путин – Қысқартуы жоқ Тікелей сөз = Vladimir Putin – Direct Speech Without Cuts — lulu.com, 2015. — Б. 44. — ISBN 978-1-329-39092-8.
190. White, Steven Ресей саясатын жіктеу = Classifying Russia's Politics — Palgrave Mcmillan. — ISBN 978-0-230-22449-0.
191. Okara, Andrey Sovereign Democracy: A New Russian Idea Or a PR Project?  (ағыл.). Russia in Global Affairs (2007). Мұрағат көшірмесі 10 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
192. Petrov, Nikolay From Managed Democracy to Sovereign Democracy  (ағыл.). Center for Political-Geographic Research (2005). Мұрағат көшірмесі 10 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
193. Сурков, Владислав Суверенитет – это политический синоним конкурентоспособности  (орыс.). Біртұтас Ресейдің ресми сайты (7 февраля 2006). Мұрағат көшірмесі 12 ақпанның 2008 Wayback Machine мұрағатында
194. Lynch, Dov ‘Жау қақпа маңында тұр’: Бесланнан кейінгі Ресей = ‘The enemy is at the gate’: Russia after Beslan — International Affairs, 2005. — Б. 141–161. — ISBN 978-1-329-39092-8.
195. Putin tightens grip on security  (ағыл.). BBC News (13 September 2004). Тексерілді, 20 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
196. Бейлин, Борис 'Президентское фильтрование губернаторов оценили политики  (орыс.). radiovesti.ru (15 декабря 2011). Мұрағат көшірмесі 24 ақпанның 2013 Wayback Machine мұрағатында
197. Kramer, Andrew E. 50% Good News Is the Bad News in Russian Radio  (ағыл.). The New York Times (21 April 2007). Тексерілді, 21 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
198. Lipman, Masha және Aslund, Anders Russian Media Criticism of Vladimir Putin: Evidence and Significance  (ағыл.). Carnegie Endowment for International Peace (2 December 2004). Тексерілді, 21 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 31 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
199. Arkady Rotenberg  (ағыл.). Forbes. Тексерілді, 21 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 21 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
200. Гуриев, Сергей 20 Years of Vladimir Putin: The Transformation of the Economy  (ағыл.). The Moscow Times (16 August 2019). Тексерілді, 21 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
201. Laws of Attrition  (ағыл.). Human Rights Watch (24 April 2013). Тексерілді, 23 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
202. Госдума приняла закон о признании физлиц иностранными агентами  (орыс.). РБК (23 декабря 2020). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
203. Списки преследуемых  (орыс.). Мемориал. Тексерілді, 23 наурыз 2024.
204. Weir, Fred In Russia, critiquing the Ukraine war could land you in prison  (ағыл.). csmonitor.com (5 December 2022). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
205. Stengel, Richard Putin May Be Winning the Information War Outside of the U.S. and Europe  (ағыл.). Time (20 May 2022). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
206. Gehlbach, Scott Путин мен БАҚ жайлы ойлар = Reflections on Putin and the Media — Post-Soviet Affairs 26#1, 2010. — Б. 77–87.
207. Путиннің диссиденттерді қалай жабатыны: Кремльдің ішіндегі қуғын жайлы = How Putin Silences Dissent: Inside the Kremlin's Crackdown — Foreign Affairs. Vol. 95#1, 2016. — Б. 38.
208. Goncharenko, Roman Russia's TV war against Ukraine  (ағыл.). Неміс толқыны (16 February 2022). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
209. Putin blames West for tensions since end of Cold War  (ағыл.). Reuters (21 December 2021). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
210. Anishchuk, Alexei Putin says foreign foes use radical Islam to weaken Russia  (ағыл.). Reuters. Мұрағат көшірмесі 6 желтоқсанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
211. Бершидский, Леонид Why Putin Sounds Alt-Right Though He Really Isn’t  (ағыл.). The Moscow Times (28 June 2019). Мұрағат көшірмесі 6 желтоқсанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
212. Tamkin, Emily Why India and Russia Are Going to Stay Friends  (ағыл.). Foreign Policy (8 June 2020). Тексерілді, 23 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 маусымның 2023 Wayback Machine мұрағатында
213. India, China allies stressed for dialogue on Ukraine conflict, says Putin  (ағыл.). Hindustan Times (15 October 2022). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
214. Tiezzi, Shannon Russia’s ‘Pivot to Asia’ and the SCO  (ағыл.). The Diplomat (21 June 2015). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
215. Kulik, Sergey Russia and the BRICS: Priorities of the Presidency  (ағыл.). Council of Councils (7 June 2015). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
216. Kramer, Andrew E. Russia Claims Its Sphere of Influence in the World  (ағыл.). The New York Times (31 August 2008). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
217. Polish head rejects Putin attack  (ағыл.). BBC News (24 December 2004). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
218. After Russian invasion of Georgia, Putin’s words stir fears about Ukraine  (ағыл.). Kyiv Post (30 November 2010). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
219. Walker, Shaun Russian takeover of Crimea will not descend into war, says Vladimir Putin  (ағыл.). The Guardian (4 March 2014). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
220. Vladimir Putin signs treaty for Russia to take Crimea from Ukraine – video  (ағыл.). The Guardian (18 March 2014). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
221. Russia President Vladimir Putin signs treaty to annex Crimea after residents vote to leave Ukraine  (ағыл.). CBS News (18 March 2014). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
222. Cohen, Ariel The Russian-Georgian War: A Challenge for the U.S. and the World  (ағыл.). The Heritage Foundation (11 August 2008). Мұрағат көшірмесі 25 сәуірдің 2009 Wayback Machine мұрағатында
223. Day-by-day: Georgia-Russia crisis  (ағыл.). BBC News (21 August 2008). Тексерілді, 23 наурыз 2024.
224. Новый интеграционный проект для Евразии – будущее, которое рождается сегодня  (орыс.). Известия (3 октября 2011). Мұрағат көшірмесі 4 қазанның 2011 Wayback Machine мұрағатында
225. Russia sees union with Belarus and Kazakhstan by 2015  (ағыл.). BBC News (18 November 2011). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
226. Pannier, Bruce Russia: Uzbekistan Renews Old Relations  (ағыл.). Азаттық радиосы (5 May 2005). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
227. Путин простил Узбекистану долг и пригласил в зону свободной торговли  (орыс.). РБК (12 октября 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
228. Путин о Казахстане: «У казахов не было государственности»  (орыс.). Америка дауысы (31 августа 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
229. "Қазақта бұрын мемлекет болмағанын" Путин де айтты  (қаз.). Азаттық радиосы (29 тамыз 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
230. Putin and Kazakhstan's Tokayev Reaffirm Ties After Ukraine Tensions  (ағыл.). The Moscow Times (28 November 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
231. "Қазақта бұрын мемлекет болмағанын" Путин де айтты  (қаз.). Азаттық радиосы (29 тамыз 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
232. Назарбаевтың «қазақ мемлекеті болған жоқ» деген сөзін сарапшылар әрқилы жориды  (қаз.). Азаттық радиосы (28 шілде 2011). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 қыркүйектің 2021 Wayback Machine мұрағатында
233. Коэн, Стивен America's Failed (Bi-Partisan) Russia Policy  (ағыл.). HuffPost (28 February 2012). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
234. Stuermer, Michael Ресейдің өсімі мен Путин = Putin and the rise of Russia — Weidenfeld & Nicolson, 2008. — Б. 55, 57 & 192. — ISBN 978-0-297-85510-1.
235. Козлов, Петр Владимир Путин: «Почему в Косово можно, а Крыму — нельзя?»  (орыс.). iz.ru (18 марта 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
236. Simpson, Emma Merkel cools Berlin Moscow ties  (ағыл.). BBC News (16 January 2006). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
237. Friedman, Alan Silvio Berlusconi and Vladimir Putin: the odd couple  (ағыл.). Financial Times (2 October 2015). Мұрағат көшірмесі 10 желтоқсанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
238. Путин навестил "старого друга" Берлускони  (орыс.). BBC News (17 октября 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
239. Путин в соболезновании назвал Берлускони своим настоящим другом  (орыс.). РБК (12 июня 2023). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
240. West in "mediaeval crusade" on Gaddafi: Putin  (ағыл.). The Times (Reuters) (21 March 2011). Мұрағат көшірмесі 23 наурыздың 2011 Wayback Machine мұрағатында
241. США после отмены саммита с Россией не планируют других подобных шагов  (орыс.). РИА Новости (8 августа 2013). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
242. Волкер назвал уход России из Крыма условием для возвращения в G8  (орыс.). РБК (28 августа 2019). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
243. Demirjian, Karoun; Birnbaum, Michael Russia's president excoriates the United States for world's problems  (ағыл.). The Washington Post (24 October 2014).
244. Путин Трампты сайлаудағы жеңісімен құттықтады  (қаз.). Азаттық радиосы (9 қараша 2016). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
245. Swift, Art Putin's Image Rises in U.S., Mostly Among Republicans  (ағыл.). Gallup (21 February 2017). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
246. Gregory, James Putin: Russia to station nuclear weapons in Belarus  (ағыл.). BBC News (25 March 2023). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
247. Gonzalo Vina & Sebastian Alison Brown Defends Russian Expulsions, Decries Killings (Update1)  (ағыл.). Bloomberg (20 July 2007). Мұрағат көшірмесі 30 қыркүйектің 2007 Wayback Machine мұрағатында
248. UK spied on Russians with fake rock  (ағыл.). BBC News (19 January 2012). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
249. Vladimir Putin popularity & fame  (ағыл.). YouGov. Тексерілді, 24 наурыз 2024.
250. Румянцев, Федор және Сергеев, Василий Путин отправляется с визитом в Тегеран  (орыс.). Газета.ru (15 октября 2007). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
251. Putin confirms Iran visit, brushes off 'plot' reports  (ағыл.). Lebanon Wire (15 October 2007). Мұрағат көшірмесі 16 қазанның 2015 Wayback Machine мұрағатында
252. Vladimir Putin defies assassination threats to make historic visit to Tehran  (ағыл.). The Times (16 October 2007). Мұрағат көшірмесі 26 шілденің 2008 Wayback Machine мұрағатында
253. Answer to a Question at the Joint Press Conference Following the Second Caspian Summit  (ағыл.). Ресей президентінің ресми сайты (16 October 2007). Мұрағат көшірмесі 4 мамырдың 2008 Wayback Machine мұрағатында
254. Trenin, Dmitri Why Russia supports Assad  (ағыл.). The New York Times (9 February 2012). Мұрағат көшірмесі 14 ақпанның 2012 Wayback Machine мұрағатында
255. Bax, Pauline Russia’s Influence in the Central African Republic  (ағыл.). crisisgroup.org (3 December 2021). Мұрағат көшірмесі 2 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
256. В Сочи завершился саммит Россия - Африка  (орыс.). ТАСС (24 октября 2019). Тексерілді, 4 наурыз 2024.
257. Putin highlights unique bond formed between Russia, Israel  (ағыл.). ТАСС (22 October 2021). Тексерілді, 4 наурыз 2024.
258. ОДОБРЕНИЕ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ВЛАДИМИРА ПУТИНА  (орыс.). Левада-Центр. Тексерілді, 4 наурыз 2024.
259. Opinion: The truth about Putin's 86-percent approval rating How people fail to understand survey data about support for the Kremlin  (ағыл.). Meduza (10 December 2015). Тексерілді, 4 наурыз 2024.
260. Madslien, Jorn Russia's economic might: spooky or soothing?  (ағыл.). BBC News (4 July 2007). Тексерілді, 4 наурыз 2024.
261. Arkhipov, Ilya Putin Approval Rating Falls to Lowest Since 2000: Poll  (ағыл.). Bloomberg (24 January 2013).
262. Putin's Approval Rating Soars to 87%, Poll Says  (ағыл.). The Moscow Times (6 August 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
263. David Boren, Zachary The world's most popular politicians: Putin's approval rating hits 86%  (ағыл.). Independent (27 February 2015). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
264. Anti-Western and hyper macho, Putin’s appeal in Southeast Asia  (ағыл.). Әл-Жазира телеарнасы (18 November 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
265. How do young Ukrainians and Russians feel about another war?  (ағыл.). Әл-Жазира телеарнасы (7 February 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
266. Bennetts, Marc Vladimir Putin’s popularity with young Russians plummeting, opinion poll finds  (ағыл.). The Times (11 December 2020). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
267. Alyukov, Maxim In Russia, opinion polls are a political weapon  (ағыл.). openDemocracy (9 March 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
268. Lonas, Lexi Misinformation colors how Russians are seeing the Ukrainian war  (ағыл.). The Hill (11 March 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
269. Независимые социологи: 71% россиян испытывает гордость из-за войны с Украиной  (орыс.). Азаттық радиосы (17 марта 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
270. Lord Michael Ashcroft Ukrainians want to stay and fight, but don't see Russian people as the enemy. A remarkable poll from Kyiv  (ағыл.). European Leadership Network (14 March 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
271. ОДОБРЕНИЕ ИНСТИТУТОВ, РЕЙТИНГИ ПАРТИЙ И ПОЛИТИКОВ  (орыс.). levada.ru (30 марта 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
272. Putin's Approval Surges After Launch of 'Military Operation' in Ukraine  (ағыл.). The Moscow Times (31 March 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
273. ОДОБРЕНИЕ ИНСТИТУТОВ, РЕЙТИНГИ ПОЛИТИКОВ И ПАРТИЙ В КОНЦЕ ИЮНЯ 2023 ГОДА  (орыс.). Левада-Центр (29 июня 2023). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
274. Доверие политикам  (орыс.). ВЦИОМ. Тексерілді, 24 наурыз 2024.
275. Выборы Президента России — 2024: новый рейтинг  (орыс.). ВЦИОМ (4 марта 2024). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
276. Bass, Sadie Putin Bolsters Tough Guy Image With Shirtless Photos  (ағыл.). ABC News (5 August 2009). Мұрағат көшірмесі 10 қарашаның 2011 Wayback Machine мұрағатында
277. Rawnsley, Adam Pow! Zam! Nyet! 'Superputin' Battles Terrorists, Protesters in Online Comic  (ағыл.). Wired (26 May 2011). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
278. Putin gone wild: Russia abuzz over pics of shirtless leader  (ағыл.). Associated Press (23 August 2007). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
279. Luhn, Alec 15 years of Vladimir Putin: 15 ways he has changed Russia and the world  (ағыл.). The Guardian (6 May 2015). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
280. Шуман, Ефим Гарри Каспаров о Путине, Европе и оружии для Украины  (орыс.). Неміс толқыны (10 декабря 2015). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
281. Alexei Navalny: 'Putin is the Tsar of corruption'  (ағыл.). BBC News (23 January 2016). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
282. Хиллари Клинтон сравнила Путина с хулиганом  (орыс.). Forbes (18 января 2016). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
283. Henderson, Barney Dalai Lama attacks 'self-centred' Vladimir Putin  (ағыл.). The Daily Telegraph (7 September 2014). Мұрағат көшірмесі 10 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
284. Kucera, Joshua Decoding Vladimir Putin's Plan  (ағыл.). US News (5 January 2015). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
285. «Россия захвачена пиратами». 15 ярких и пророческих цитат Валерии Новодворской о Путине, войне и Украине  (орыс.). nv.ua (22 октября 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
286. Porter, Tom Mikhail Gorbachev claims Vladimir Putin 'saved' Russia from falling apart  (ағыл.). International Business Times (27 December 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
287. Путиннің Ресейіндегі мемлекет құру: Коммунизмнен кейінгі полициялау және мәжбүрлеу = State Building in Putin’s Russia: Policing and Coercion after Communism — Кембридж университетінің баспасы, 2011. — Б. 278.
288. Paul Roderick Gregory Putin Declares Himself Dictator With The Navalny Verdict  (ағыл.). Forbes (18 July 2013). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
289. Vladimir Putin has shifted from autocracy to dictatorship  (ағыл.). The Economist (13 November 2021). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
290. Parker, Ashley Biden calls Putin a 'war criminal'  (ағыл.). The Washington Post (17 March 2022).
291. Vazquez, Maegan; Carvajal, Nikki Biden calls Putin a ‘murderous dictator’ and ‘pure thug’  (ағыл.). CNN (17 March 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
292. Ukraine’s U.N. envoy likens Putin to Hitler  (ағыл.). news.com.au (1 March 2022). Мұрағат көшірмесі 7 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
293. Melander, Ingrid; Baczynska, Gabriela EU targets Russian economy after 'deluded autocrat' Putin invades Ukraine  (ағыл.). Reuters (24 February 2022). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
294. Horton, Jake; Robinson, Adam; Myers, Paul Ukraine war: What does facial recognition software make of Putin’s backdrop crowd?  (ағыл.). BBC News (7 January 2023). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
295. Sonne, Paul; Miller, Greg Secret money, swanky real estate and a Monte Carlo mystery  (ағыл.). The Washington Post (3 October 2021). Мұрағат көшірмесі 3 қазанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
296. Harding, Luke Pandora papers reveal hidden riches of Putin’s inner circle  (ағыл.). The Guardian (3 October 2021). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 наурыздың 2024 Wayback Machine мұрағатында
297. Investigation Claims to Uncover Putin’s Extramarital Daughter  (ағыл.). The Moscow Times (25 November 2020). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 қарашаның 2020 Wayback Machine мұрағатында
298. Putin Romance Rumors Keep Public Riveted  (ағыл.). Азаттық радиосы (18 April 2008). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 3 қазанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
299. A new Russian first lady? Putin hints he may marry again  (ағыл.). Reuters (21 December 2018). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 3 қазанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
300. Hoyle, Ben Motherland is gripped by baby talk that Putin is father again  (ағыл.). The Times (14 March 2015). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 мамырдың 2023 Wayback Machine мұрағатында
301. В Кремле подтвердили, что Путин официально развелся  (орыс.). ТАСС (1 апреля 2014). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
302. Алина Кабаева после долгого перерыва вышла в свет, вызвав слухи о новой беременности (ФОТО, ВИДЕО)  (орыс.). NEWSru (19 мая 2015). Тексерілді, 24 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 мамырдың 2015 Wayback Machine мұрағатында
303. Wile, Rob Is Vladimir Putin Secretly the Richest Man in the World?  (ағыл.). Money (23 January 2017). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
304. анализ компании  (орыс.). РБК. Мұрағат көшірмесі 26 қазанның 2007 Wayback Machine мұрағатында
305. Сидибе, Пьер ЦИК обнародовал доходы Владимира Путина  (орыс.). Российская газета (27 октября 2007). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
306. Малышева, Юлия ЦИК раскрыл доходы Путина  (орыс.). Взгляд (26 октября 2007). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
307. Radia, Kirit Putin's Extravagant $700,000 Watch Collection  (ағыл.). ABC News (8 June 2012). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
308. GENNADI TIMCHENKO: RUSSIA'S MOST LOW-PROFILE BILLIONAIRE  (ағыл.). Sobesednik (12 March 2007). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
309. Harding, Luke Putin, the Kremlin power struggle and the $40bn fortune  (ағыл.). The Guardian (21 December 2007). Тексерілді, 24 наурыз 2024.
310. Is Vladimir Putin the richest man on earth?  (ағыл.). news.com.au (21 December 2007). Мұрағат көшірмесі 8 желтоқсанның 2013 Wayback Machine мұрағатында
311. Joyce, Kathleen What is Russian President Vladimir Putin’s net worth?  (ағыл.). Fox Business (29 June 2019). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
312. Tayor, Adam Is Vladimir Putin hiding a $200 billion fortune? (And if so, does it matter?)  (ағыл.). The Washington Post (20 February 2015). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
313. William Echols Are ‘Putin’s Billions’ a Myth?  (ағыл.). Polygraph.info (14 May 2019). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
314. Das Netzwerk – Putin und seine engsten Zirkel  (нем.). Süddeutsche Zeitung. Тексерілді, 25 наурыз 2024.
315. Harding, Luke Revealed: the $2bn offshore trail that leads to Vladimir Putin  (ағыл.). The Guardian (3 April 2016). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
316. Galeotti, Mark The Panama Papers show how corruption really works in Russia  (ағыл.). Vox Business and Finance (4 April 2016). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
317. Harding, Luke Sergei Roldugin, the cellist who holds the key to tracing Putin’s hidden fortune  (ағыл.). The Guardian (3 April 2016). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
318. Каспаров, Гарри Starr Forum: The Trump-Putin Phenomenon  (ағыл.). MIT Center for International Studies. Тексерілді, 25 наурыз 2024.
319. Solovyova, Olga Leaders Not Swapping Residences  (ағыл.). The Moscow Times (5 March 2012). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
320. Тайна за семью заборами  (орыс.). Коммерсантъ (30 января 2011). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
321. Elder, Miriam Vladimir Putin 'galley slave' lifestyle: palaces, planes and a $75,000 toilet  (ағыл.). The Guardian (28 August 2012). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
322. Hill, Fiona; Gaddy, Clifford G. How the 1980s Explains Vladimir Putin  (ағыл.). The Atlantic (14 February 2013). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
323. 'Putin palace' sells for $350 million  (ағыл.). The Daily Telegraph (3 March 2011). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 10 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
324. Putin's palace? A mystery Black Sea mansion fit for a tsar  (ағыл.). BBC News (4 May 2012). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
325. Ресей: Ресей президенті Владимир Путиннің билігі: жетістіктері, мәселелері және болашақ стратегиялары = Russia: Russia president Vladimir Putin rule: achievements, problems and future strategies — International Business Publications, 2014. — Б. 85. — ISBN 978-1-4330-6774-7.
326. ФБК опубликовал огромное расследование о «дворце Путина» в Геленджике. Вот главное из двухчасового фильма о строительстве ценой в 100 миллиардов  (орыс.). Meduza (19 января 2021). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 қаңтардың 2021 Wayback Machine мұрағатында
327. ФБК опубликовал расследование о «дворце Путина» размером с 39 княжеств Монако  (орыс.). Дождь (19 января 2021). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 19 қаңтардың 2021 Wayback Machine мұрағатында
328. Timothy J. Colthon; Michael MacFaul Көпшілік таңдауы және басқарылған демократия = Popular choice and managed democracy — The Brookings Institution, 2003. — ISBN 978-0-8157-1535-1.
329. Belton, Catherine The enduring grip of the men—and mindset—of the KGB  (ағыл.). The Economist (25 April 2020). Мұрағат көшірмесі 24 наурыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
330. Putin to talk pipeline, attend football game  (ағыл.). B92 (22 March 2011). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 наурыздың 2011 Wayback Machine мұрағатында
331. Bandy: How Sweden's little known sport is winning fans  (ағыл.). The Local (29 February 2016). Мұрағат көшірмесі 10 қазанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
332. Vladimir Putin: the NPR interview  (ағыл.). legacy.npr.org (5 November 2001). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
333. Putin awarded eighth dan by international body  (ағыл.). Reuters (10 October 2012). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
334. Eshchenko, Alla; Almasy, Steve Putin becomes eighth-degree karate black belt  (ағыл.). CNN (21 November 2014). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
335. Hawkins, Derek Is Vladimir Putin a judo fraud?  (ағыл.). The Washington Post. Тексерілді, 25 наурыз 2024.
336. Wittes, Benjamin I'll Fight Putin Any Time, Any Place He Can't Have Me Arrested  (ағыл.). Lawfare (21 October 2015). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
337. International Judo Federation strips titles from Vladimir Putin and Russian oligarch  (ағыл.). CBS News (7 March 2022). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
338. Биография президента России Владимира Путина. Тексерілді, 23 мамыр 2019. Мұрағат көшірмесі 22 қарашаның 2017 Wayback Machine мұрағатында
339. Указ Президента Российской Федерации от 12 марта 1996 года № 372 «О награждении государственными наградами Российской Федерации» (страница № 22)  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (12 марта 1996). Мұрағат көшірмесі 25 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
340. Распоряжение Президента Российской Федерации от 30 марта 1998 года № 97-рп «О поощрении активных участников подготовки Послания Президента Российской Федерации Федеральному Собранию 1998 года»  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (30 марта 1998). Мұрағат көшірмесі 14 қарашаның 2018 Wayback Machine мұрағатында
341. Распоряжение Президента Российской Федерации от 22 февраля 1999 года № 44-рп «О поощрении благодарностью Президента Российской Федерации»  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (22 февраля 1999). Мұрағат көшірмесі 14 қарашаның 2018 Wayback Machine мұрағатында
342. Распоряжение Президента Российской Федерации от 30 июля 1999 года № 259-рп «О поощрении благодарностью Президента Российской Федерации»  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (30 июля 1999). Мұрағат көшірмесі 9 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
343. Владимиров, Д. Созвездие стрельцов  (орыс.). Российская газета. Мұрағат көшірмесі 24 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
344. Биография Владимира Путина  (орыс.). ТАСС (6 октября 2019). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 4 қарашаның 2019 Wayback Machine мұрағатында
345. Глава Чечни спустя 16 лет передал Путину орден Кадырова  (орыс.). РБК.
346. Абдурашидов, Азнаур Рамазан Абдулатипов подписал Указ о награждении Владимира Путина орденом «За заслуги перед Республикой Дагестан»  (орыс.). riadagestan.ru (15 сентября 2014). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 қазанның 2014 Wayback Machine мұрағатында
347. Вьетнам: Наш президент круче американского. Путину – орден Хо Ши Мина. Нас там пока любят  (орыс.). Аргументы и Факты (7 марта 2001). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 14 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
348. Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қызметінің хроникасы 2004 жыл = Первый Президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев Хроника деятельности 2004 год — 2009. — Б. 15. — ISBN 978-601-80044-3-8. Мұрағат көшірмесі 16 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
349. Chirac décore Poutine. Vidéo Dailymotion (13 қазан 2016). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 9 қазанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
350. Emomali Rahmon bestows Ismoili Somoni Order on Vladimir Putin &#124. www.asiaplustj.info.
351. Aneja, Atul Putin goes calling on the Saudis  (ағыл.). The Hindu (20 February 2007). Мұрағат көшірмесі 23 ақпанның 2007 Wayback Machine мұрағатында
352. Putin Receives Top UAE's Decoration, Order of Zayed  (ағыл.). РБК (10 September 2007). Мұрағат көшірмесі 25 мамырдың 2013 Wayback Machine мұрағатында
353. Sanchez, Fabiola Russia offers Venezuela nuclear help, Chavez says. The Seattle Times (2 сәуір 2010). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 12 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
354. Официальное опубликование  (орыс.). pravo.by. Тексерілді, 6 маусым 2013.
355. Ordonnance Souveraine n° 4.504 du 4 octobre 2013 portant élévation dans l'Ordre de Saint-Charles  (фран.). Journal de Monaco (4 қазан 2013). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 13 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
356. Raul Castro Welcomes Russian President Vladimir Putin  (ағыл.). Escambray (11 June 2014). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 3 мамырдың 2016 Wayback Machine мұрағатында
357. Putin receives Serbia's top state decoration  (ағыл.). B92 (16 October 2014). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 26 қарашаның 2021 Wayback Machine мұрағатында
358. Путин на встрече с президентом Гвинеи отметил интерес российских инвесторов к этой стране  (орыс.). ТАСС.
359. Указ Президента Туркменистана от 1 октября 2017 года "О награждении Президента Российской Федерации Владимира Владимировича Путина орденом Туркменистана «Hyzmatdaşlygy ösdürmäge goşandy üçin». Тексерілді, 28 маусым 2019. Мұрағат көшірмесі 24 қазанның 2020 Wayback Machine мұрағатында
360. Анастасиадис наградил Путина орденом Макариоса и пригласил на Кипр  (орыс.). Европа Кипр (25 октября 2017). Тексерілді, 6 маусым 2013.
361. Указ Президента Киргизской Республики от 22 ноября 2017 годa УП № 270 «О награждении В. В. Путина»  (орыс.). Тексерілді, 24 шілде 2019. Мұрағат көшірмесі 24 шілденің 2019 Wayback Machine мұрағатында
362. Putin becomes first foreign leader to get China's Order of Friendship  (ағыл.). ТАСС (1 January 2016). Тексерілді, 19 маусым 2018. Мұрағат көшірмесі 8 наурыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
363. Российско-ангольские переговоры  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (4 апреля 2019).
364. Указ Президента Киргизской Республики от 22 ноября 2017 годa УП № 270 «О награждении В. В. Путина»  (орыс.). Тексерілді, 24 шілде 2019. Мұрағат көшірмесі 24 шілденің 2019 Wayback Machine мұрағатында
365. Сухов, Денис Путина наградили высшими орденами Абхазии и Южной Осетии  (орыс.). Комсомольская правда (24 августа 2018). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 24 тамыздың 2018 Wayback Machine мұрағатында
366. Президент Абхазии наградил Путина орденом «Честь и слава»  (орыс.). RTR (24 августа 2018). Тексерілді, 20 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 18 ақпанның 2019 Wayback Machine мұрағатында
367. Патриарха вслед за Путиным наградили "за заслуги перед уммой"  (орыс.). Мұрағат көшірмесі 12 мамырдың 2021 Wayback Machine мұрағатында
368. Кавалеры ордена Святого Равноапостольного князя Владимира Русской Православной Церкви  (орыс.). Кінәз Владимир соборы, (24 августа 2018). Мұрағат көшірмесі 19 наурыздың 2019 Wayback Machine мұрағатында
369. Путина наградили орденом «Святой царь Борис»  (орыс.). Коммерсантъ (3 марта 2003). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 шілденің 2020 Wayback Machine мұрағатында
370. Владимир Путин встретился с представителями религиозных общин Азербайджана  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (21 февраля 2006). Мұрағат көшірмесі 26 шілденің 2020 Wayback Machine мұрағатында
371. Выступление при вручении высшего азербайджанского мусульманского ордена «Шейх-уль-Ислам»  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (21 февраля 2006). Мұрағат көшірмесі 26 шілденің 2020 Wayback Machine мұрағатында
372. Орден «Славы и Чести» Русской Православной Церкви  (орыс.). Орыс православие шіркеуінің ресми сайты (24 апреля 2010). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
373. Орыс православие шіркеуінің Сергий Радонежский ордені. Есімдер тізімі 1978—2005 = Орден Русской Православной Церкви преподобного Сергия Радонежского. Именные списки 1978—2005 — 2006. — Б. 19.
374. Keranović, M. Putinu uručen orden Svetog Save  (серб). blic.rs (23 наурыз 2011). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 7 қыркүйектің 2011 Wayback Machine мұрағатында
375. Состоялся визит Президента Российской Федерации В.В. Путина в Русский на Афоне Свято-Пантелеимонов монастырь, — сообщает корреспондент портала «Русский Афон»  (орыс.). Мұрағат көшірмесі 29 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
376. Постановление Совета Межпарламентской Ассамблеи государств-участников Содружества Независимых Государств от 25 марта 2002 г. №28 "О награждении орденом "Содружество"  (орыс.). ПРАВО: Законодательство Республики Беларусь (25 марта 2002). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 30 шілденің 2019 Wayback Machine мұрағатында
377. Әлиев, Хейдар РЕШЕНИЕ о награждении Почетным знаком Содружества Независимых Государств  (орыс.). Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы құқықтық актілері және өзге құжаттарының біртұтас тізілімі (7 октября 2002). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 сәуірдің 2019 Wayback Machine мұрағатында
378. Дорфман, Михаэль Михаэль ДОРФМАН. КАКАЯ МЕДАЛЬ ВЫДАНА ПУТИНУ?  (орыс.). Yiddish Shtetl. Тексерілді, 25 наурыз 2024.
379. Бәкиев, Құрманбек ПРОТОКОЛЬНОЕ РЕШЕНИЕ об объявлении благодарности и награждении Памятной медалью Содружества Независимых Государств от 22 февраля 2008 года, город Москва  (орыс.). Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы құқықтық актілері және өзге құжаттарының біртұтас тізілімі (22 февраля 2008). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 14 сәуірдің 2019 Wayback Machine мұрағатында
380. В.Путину присудили орден “Честь и Гордость Дагестана – Золотой орел»  (орыс.). MKRU Дагестан (8 октября 2022). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 13 қазанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
381. Путин Владимир Владимирович  (орыс.). Ресей өнер академиясының ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 14 мамырдың 2014 Wayback Machine мұрағатында
382. Путин стал почетным доктором  (орыс.). old.polit.ru (31 января 2000). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
383. Путин Владимир Владимирович  (орыс.). Санкт-Петербург мемлекеттік университеті заң факультетінің ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 7 ақпанның 2009 Wayback Machine мұрағатында
384. Владимир Путин стал почетным профессором университета профсоюзов  (орыс.). ВЕСТИRU (7 октября 2008). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
385. Владимиру Путину присвоено звание почетного доктора права Туркменского государственного университета имени Махтумкули  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (19 мая 2000). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 22 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
386. Кузнецов, Дмитрий Путин стал почетным доктором университета, который окончил Си Цзиньпин  (орыс.). Daily Storm (26 апреля 2019). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 26 шілденің 2020 Wayback Machine мұрағатында
387. Владимиру Путину вручена мантия почетного доктора Бакинского славянского университета  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (10 января 2001). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
388. Владимир Путин стал почетным доктором и кавалером золотой медали Ереванского государственного университета  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (15 сентября 2001). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 29 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
389. Владимир Путин стал почетным доктором Университета в Белграде  (орыс.). srpska.ru (18 марта 2011). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 27 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
390. Владимир Путин стал почётным доктором университета Цинхуа  (орыс.). Ресей президентінің ресми сайты (26 апреля 2019). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 30 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
391. О ПРИСВОЕНИИ ЗВАНИЯ "ПОЧЕТНЫЙ ГРАЖДАНИН ГОРОДА КАЗАНИ"  (орыс.). tatarstan.news (4 августа 2005). Мұрағат көшірмесі 22 ақпанның 2014 Wayback Machine мұрағатында
392. Владимир Путин стал почетным гражданином Петербурга  (орыс.). Ведомости (24 мая 2006). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 12 тамыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
393. Спортивные увлечения Владимира Путина  (орыс.). tvc.ru (24 июля 2015). Тексерілді, 25 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 11 қаңтардың 2022 Wayback Machine мұрағатында
394. Интервью шихана А.Ипатова журналу ProFight  (орыс.). SUPER KARATE (28 октября 2010). Тексерілді, 25 наурыз 2024.
395. Присвоение В.В. Путину 7-го дана по карате кекусин-кан  (орыс.). weekend-spb.ru. Мұрағат көшірмесі 18 сәуірдің 2013 Wayback Machine мұрағатында
396. 21 октября 2014 года Международный комитет Международной организации Кёкусин-кан принял решение присвоить Президенту РФ Владимиру Владимировичу Путину 8-й дан Кёкусин-кан.  (орыс.). bushido.ru (21 октября 2014). Тексерілді, 26 наурыз 2024.
397. Лауреат премии Петра Великого  (орыс.). Деловая пресса. Мұрағат көшірмесі 12 ақпанның 2020 Wayback Machine мұрағатында
398. Владимир Путин отмечен премией «За выдающуюся деятельность по укреплению единства православных народов»  (орыс.). Бірінші арна (31 октября 2001). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 27 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
399. Владимир Путин стал лауреатом премии Союза журналистов Москвы «За открытость прессе»  (орыс.). pravda.ru (21 января 2002). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 қаңтардың 2018 Wayback Machine мұрағатында
400. Fieldstadt, Elisha Every TIME Person of the Year for the past 25+ years  (ағыл.). CBS News (6 December 2023). Тексерілді, 26 наурыз 2024.
401. Сафронова, Инга Владимир Путин снова стал самым влиятельным человеком мира  (орыс.). Комсомольская правда (4 сентября 2008). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
402. В.Путин получил премию мира им. Конфуция  (орыс.). РБК (15 ноября 2011). Мұрағат көшірмесі 19 желтоқсанның 2014 Wayback Machine мұрағатында
403. Путину вручена премия Всемирного русского народного собора  (орыс.). РИА Новости (4 ноября 2013). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 мамырдың 2022 Wayback Machine мұрағатында
404. Владимир Путин удостоен журналистской антипремии  (орыс.). Азаттық радиосы (18 июня 2007). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 4 мамырдың 2022 Wayback Machine мұрағатында
405. Владимир Путин КОРРУПЦИОНЕР ГОДА – 2014  (орыс.). OCCRP. Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 8 маусымның 2022 Wayback Machine мұрағатында
406. Шнобелевские премии-2020. Среди лауреатов - Путин, Трамп, Лукашенко и автор ножа из фекалий  (орыс.). BBC News (18 сентября 2020). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
407. RSF’s 2021 “Press freedom predators” gallery – old tyrants, two women and a European  (ағыл.). Шекарасыз репортёрлардың ресми сайты. Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 24 тамыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
408. Гриниченко, Дмитрий Путин стал "неудачником года" по версии Politico. Он не смог построить "великую Россию"  (орыс.). LIGA.net (8 декабря 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 8 желтоқсанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
409. Путин стал лауреатом немецкой премии "Квадрига"  (орыс.). LENTA.ru (10 июля 2011). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 25 тамыздың 2019 Wayback Machine мұрағатында
410. Путина лишили престижной немецкой премии "Квадрига"  (орыс.). LENTA.ru (16 июля 2011). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 9 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
411. IOC EB recommends no participation of Russian and Belarusian athletes and officials  (ағыл.). Халықаралық Олимпиада комитеті (28 February 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 28 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
412. Official Announcement from World Taekwondo  (ағыл.). Жаһандық тхэквондо федерациясы (28 February 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024.
413. Международная федерация плавания лишила Путина ордена организации  (орыс.). РБК Спорт (1 марта 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 1 наурыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
414. Путин на немецком благодарил за «Саксонский орден благодарности»  (орыс.). Rosbalt.ru (17 января 2009). Тексерілді, 26 наурыз 2024.
415. Jetzt doch: Semperopernball-Verein Dresden erkennt Putin Orden ab  (нем.). mdr.de (Үлгі:TranslateDate/de). Мұрағат көшірмесі 19 тамыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
416. Владимир Путин стал обладателем восьмого дана по дзюдо  (орыс.). Ресей дзюдо федерациясы. Тексерілді, 26 наурыз 2024. Мұрағат көшірмесі 11 қыркүйектің 2017 Wayback Machine мұрағатында
417. Official announcement of the International Judo Federation  (ағыл.). ijf.org (6 March 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024.
418. ΕΚΠΑ: Αφαιρεί από τον Πούτιν τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα  (грек). kathimerini.gr (15 маусым 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024.
419. Βλαντίμιρ Πούτιν: Το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου τον διέγραψε από επίτιμο διδάκτορα  (грек). protothema.gr (2 сәуір 2022). Тексерілді, 26 наурыз 2024.