Косово
From Wikipedia, the free encyclopedia
Косово Республикасы (алб. Republika e Kosovës, серб. Република Косово / Republika Kosovo) — Югославия ыдырауының соңғы оқиғасында Сербиядан бөлініп шыққан ел.
42°38′0″N 20°55′0″E| Косово Республикасы алб. Republika e Kosovës серб. Република Косово / Republika Kosovo | |||||
| |||||
| Әнұран: «Еуропа» (тыңдау ) | |||||
| |||||
| Құрылған уақыты | 22 қыркүйек 1991 жыл | ||||
| Тәуелсіздігін жариялады | 17 ақпан 2008 жыл | ||||
| Дипломатиялық мойындау | жартылай | ||||
| Мемлекеттік құрылымы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Ресми тілдері | албан және серб тілдері | ||||
| Елорда | Приштина | ||||
| Ірі қалалары | Приштина, Печ, Призрен | ||||
| Үкімет түрі | парламенттік республика | ||||
| Президенті Премьер-министрі |
Хашим Тачи Рамуш Харадинай | ||||
| Географиясы | |||||
| Жер аумағы • Барлығы |
Әлем бойынша 166-шы орын 10 887 км² | ||||
| Жұрты • Сарап (2018) • Тығыздығы |
▲ 1 907 592[1] адам (155-ші) 176 адам/км² | ||||
| Экономикасы | |||||
| ЖІӨ • Қорытынды (2016) • Жан басына шаққанда |
▲ 6,604 млрд.[2] $ 3661 $ | ||||
| Валютасы | еуро | ||||
| Қосымша мәліметтер | |||||
| ISO коды | XK және | ||||
| ХОК коды | KOS | ||||
| Телефон коды | +383 | ||||
| Уақыт белдеулері | +1 / +2 | ||||
17 ақпан күні Балқан түбегіндегі бар-жоғы 2 миллионға жуық халқы бар Косовоның «үй ішінен үй тігіп», өз тәуелсіздігін жариялап жіберуі — әлемдік қауымдастықты әрі-сәрі күйге түсіріп, бітіспес екі-үш жікке бөліп тастады. АҚШ бастаған Батыс елдері кішкентай Косовоның тілеуін тілеп жатса, Ресей мен Қытай секілді сепаратизмді әрең ауыздықтап отырған алып елдердің ұйқысы қашты. Әліптің артын бағып отырған елдер және бар. Шынында, Косово тәуелсіздігі — халықаралық қауіпсіздік үшін дабыл қағарлық жағдай болып тұр. Көптің көкейінде «Косово оқиғасы болашақта әлемді қайта бөлуге әкеп соқтырып жүрмей ме?» деген үрей басым. Өйткені Косовоның ар жағында бүкіл әлемде 200-ден астам тәуелсіздігі танылмаған елдердің тағдыры талқыға түскелі тұр. Тәуелсіздігі талқыға түскен Косово әлемді тағы да тығырыққа тірегендей.
Югославиядан бөлінгеннен кейінгі Косово:
Аумағы — 10 887 шаршы шақырым
Халқы — 2 миллион, соның ішінде албандар 90 пайыздан астам
Астанасы — Приштина
ЖІӨ — 1,77 миллиард фунт
Даудың басы — Косово
Балқан түбегі екі ғасырдан астам уақыт бойы Еуропаның «оқ-дәрі толы бөшкесі» деп аталып келді. 90-жылдарға дейін Балқан түбегін қырық құрау халықтан тұратын Югославия мемлекеті тұтастай алып жатты. 1991 жылы сиырдың бүйрегіндей бөлшектеніп бара жатқан Югославиядан Словения «еншісін» алып шыққанда Белград оған танкімен басып кіргенімен, еш қайран қыла алмады. Хорватия мен Боснияның азаттығы жолындағы күресте 4 миллион адам опат болды. Югославияның мұрагері сербтер еді. Демократияшыл Батысқа әсіреұлтшыл сербтердің өзге аймақтарға басқыншылық әрекеттері ұнаған емес. Ана бір жылдары НАТО хатшысы Хавьер Солананың Белградты бомбаның астына алып, сербтерді сабасына түсіргені жұртшылықтың есінде. 1999 жылы НАТО-ның бітімгершілік әскерінің күшімен Косово аймағынан Слободан Милошевичтің әскері қуылды. Косово сол жылдан бастап БҰҰ Қауіпсіздік кеңесінің 1244 қарары бойынша бір мезетте Сербияның құрамындағы өлке және БҰҰ бақылауындағы өзін-өзі басқаратын автономиялық провинция болып саналды. Алайда әлемде 193-мемлекет ретінде аталған дені мұсылман Косово елінің тәуелсіздігі аз ұлттарды қан қақсатқан империялар үшін қорқыныш, азаттыққа талпынған ұлттар үшін үлгі-өнеге болып тұр.
Этимология
Серб тілінен шамамен аудармада «Косово» «қараторғайлар елі» дегенді білдіреді, ал «Метохия» «шіркеу жері» дегенді білдіреді. Албандар Косовоны «Дукагини елі» және «Косово жері» деп екіге бөледі, бірақ «Косово» атауын бүкіл Косово мен Метохия аумағына қатысты қолданады, өйткені қос атауды бөлу кезінде белсенді түрде қолданыла бастады. Балқан соғыстарынан кейінгі Сербия мен Черногория арасындағы тарихи аймақ (Косово кен орны Сербияға, ал Метохияның негізгі бөлігі Черногорияға көшті).
Серб дәстүрі аймақты қосарлы атауды талап етеді, өйткені серб тарихнамасына сәйкес, Косовоның тарихи аймағы тек Косово Полкасының аумағын және оған іргелес жерлерді қамтиды, ал Метохия батыста Албаниямен шекараға дейін орналасқан.
Физикалық-географиялық сипаттамалар
Косово теңізге шыға алмайды және Оңтүстік-Шығыс Еуропадағы Балқан түбегінің орталық бөлігінде орналасқан. Оның жалпы ауданы 10887 км². Ел аумағы солтүстік ендіктің 42-43-ші параллельдері, сондай-ақ шығыс бойлықтың 20-22-ші меридиандары арасында жатыр.
Косово шекараларының көпшілігінде таулы және таулы жер бедері басым. Елдің ең маңызды рельефі Проклетие таулы жотасы (Солтүстік Албан Альпі) және Шар-Планина тау жотасы болып табылады. Солтүстік Албан Альпілері Динар тауларының геологиялық бөлігі болып табылады. Олар Албания мен Черногориямен батыс шекарасына жақын орналасқан. Косовоның оңтүстік-шығысында негізінен Солтүстік Македониямен шекараны құрайтын Шар-Планина таулары алып жатыр. Солтүстік бөлігін Қопаоник таулары (2000 м жоғары) алып жатыр. Косово территориясын тау жоталарынан басқа екі үлкен жазық алып жатыр: шығыста Косово жазығы және батыста Метохия жазығы.
Оңтүстік-Шығыс Еуропада орналасқан Косово флорасы мен фаунасы Еуропа мен Еуразияға тән түрлерді қамтиды. Елде ормандар кең таралған және оның аумағының кемінде 39% алып жатыр. Өсімдіктер географиясында Косово Бореальдық субреалманың Циркумбореаль аймағының Иллирия провинциясын алып жатыр. Сонымен қатар, оның Балқан аралас ормандары бар аумағы палеарктикалық қоңыржай кең жапырақты және аралас орманды экорегионының бөлігі болып табылады. Косовоның биоәртүрлілігі екі ұлттық саябақта, 11 қорықшада және 103 басқа қорғалатын аумақта сақталған.
Косово флорасы тамырлы өсімдіктердің 1800-ден астам түрімен ұсынылған және елдегі өсімдік түрлерінің жалпы саны 2500-ден асады деп есептеледі.Бұл әртүрлілік геология мен гидрологияның күрделі өзара әрекеттесуінің нәтижесі болып табылады, тіршілік ету ортасының кең ауқымын жасайды. флораның әртүрлілігі үшін. Косово Балқан түбегінің жалпы аумағының 2,3% ғана алып жатқанымен, флорасы бойынша онда Балқан флорасының 25% және Еуропа флорасының шамамен 18% бар. Косово фаунасы көптеген түрлермен ұсынылған. Елдің батысы мен оңтүстік-шығысындағы таулар сирек кездесетін немесе жойылып кету қаупі төнген түрлердің, соның ішінде қоңыр аюлардың, сілеусіндердің, жабайы мысықтардың, қасқырлардың, түлкілердің, жабайы ешкілердің, еліктердің және бұғылардың өмір сүру ортасын қамтамасыз етеді. Косовода құстардың барлығы 255 түрі тіркелген, оның ішінде қыран бүркіт, императорлық қыран және дала күреңі сияқты жыртқыш құстар негізінен тауларда кездеседі.
Косовоның көп бөлігі Жерорта теңізі мен Альпі әсерлері бар континенттік климаттық белдеуде орналасқан. Ол климатқа қатты әсер етеді: батыста – Адриатика теңізіне жақын, оңтүстігінде – Эгей теңізіне жақын, ал солтүстігінде – кең байтақ еуропалық континенттік жер.
Косовоның ең суық аймақтары - батыс пен оңтүстік-шығыстағы таулы аймақтар, мұнда альпі климаты басым. Ең жылы аймақтар негізінен елдің ең оңтүстік аймақтарында, Албания шекарасына жақын жерде, Жерорта теңізі климатымен сипатталады. Орташа айлық температура 0°С (қаңтар) – 22°С (шілде) аралығында. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері жылына 600-ден 1300 мм-ге дейін жетеді және жыл бойына біркелкі таралады.
Солтүстік-шығыста орналасқан Косово полюсі мен Ибар алқабының штаттары құрғақ климатқа ие, жылына жалпы жауын-шашын мөлшері шамамен 600 мм-ге жетеді және қысы суық және жазы өте ыстық болатын континенттік ауа массаларының әсері көбірек. Оңтүстік-батысында Метохия (Дукагини) климаттық белдеуі Жерорта теңізінің ықпалында, жазы жылырақ және жауын-шашын аздап жоғары (жылына 700 мм), қыста қалың қар жауады. Батыста Проклетияның таулы аймақтары, оңтүстігінде Шар-Планины және солтүстігінде Копаоник таулы аймақтары жауын-шашынның жоғары (жылына 900-ден 1300 мм-ге дейін) қысқа және салқын жазы және суық қысы бар альпілік климатымен сипатталады.
Тарихы
Ежелгі уақытта қазіргі Косово территориясын иллириандық тайпалар мекендеген. 6 ғасырда славяндар осында қоныстанды, ішінара ассимиляцияға ұшырады, жартылай римдік халықты жағалаудағы қалаларға, ал влахтар тауға ығыстырды. 9 ғасырда славян халқы христиан дінін қабылдады. 9-12 ғасырлар аралығында Косово территориясын иелену үшін көрші мемлекеттер: Византия, Болгария және екі серб княздігі: Раска (Косово мен Метохияның солтүстігі мен солтүстік-батысында) және Дукла (б. қазіргі Черногория аумағы). 12 ғасырдың аяғында Стефан Неманның тұсында Раска күрт нығайды, бұл, атап айтқанда, Косово мен Метохия аймақтарының аннексиялануына және Балқан түбегінде күшті серб мемлекетінің құрылуына әкелді. 13 ғасырда Раска патшалық болды, ал Косовоның солтүстігіндегі Печ қаласы Сербия митрополитінің орны болды. Бірте-бірте Косово Сербияның діни, саяси және мәдени орталығына айналды. Мұнда көптеген ғибадатханалар мен шіркеулердің негізі қаланды, Серб патшаларының сарайлары Призрен және Приштина қалаларында орналасты. Косовоның экономикалық және мәдени гүлденген кезеңі Стефан Дусанның (1331-1355) тұсына түсті. 1336 жылы Пек митрополиті патриарх мәртебесін алды. Алайда Стивен қайтыс болғаннан кейін оның мемлекеті тез ыдырап кетті. Косово территориясында жергілікті феодалдардың бірнеше тұрақсыз мемлекеттік құрылымдары құрылды. Сонымен бірге Осман империясының Балқанға қарқынды экспансиясы басталды. 1389 жылы Косово шайқасында серб князі Лазардың әскерлері жеңіліске ұшырап, ел түрік сұлтанының сюзерендігін мойындады. Соған қарамастан Косово алаңындағы шайқас сербтердің ұлттық бірлігі мен тәуелсіздік үшін күресінің символына айналды.
Косово территориясын 1454 жылы түріктер жаулап алды. Жаулап алу, дәстүрлі жер қатынастары мен сауда байланыстарының бұзылуы, жаңа салықтардың енгізілуі және шаруалардың құл болуы нәтижесінде Косово экономикасы ыдырап, тұтас аймақтар қаңырап бос қалды. Косоводан сербтердің алғашқы жаппай көшуі басталды. Жергілікті ақсүйектерді мұсылмандар, оның ішінде ислам дінін қабылдаған славяндар арасынан ығыстырып шығарды, ұлттық және діни езгі факторы пайда болды. Серб халқының жазықтардан тауларға және Осман империясының шекарасынан тыс жерлерге кетуі басталды. 15-17 ғасырлардағы ұлттық бірлік пен серб мәдениетінің негізгі орталығы Печ патриархаты басқарған православие шіркеуі болды. 17 ғасырдың аяғындағы аустро-түрік соғысы кезінде Косово территориясын аустриялық әскерлер жергілікті серб халқының қолдауымен азат етті. Алайда 1690 жылы түріктердің шабуылы нәтижесінде аустриялықтар Сербиядан қуылды. Тәуелсіздікке қол жеткізуге деген үміттің жоғалуы 1690 жылы сербтердің ұлы қоныс аударуына әкелді: Печ патриархы Арсений Чарноевичтің шақыруы бойынша 30 000 серб отбасы Косово кен орны да кіретін Ескі Сербияны тастап, Дунайға көшті. Аустрия монархиясының территориясына дейін, олар Әскери шекараны құрады. Православие халқының кетуі 1735-1737 жылдардағы соғыста австриялықтар жеңілгеннен кейін 18 ғасырда жалғасты.
Сербтердің едәуір бөлігі кеткеннен кейін азат етілген Косово жерлерінде Албанияның орталық бөлігінен Қара Дрина өзені аймағынан көшіп келген албандарды қоныстандыру басталды. 17 ғасырдың 2-жартысына қарай албан облыстары экономикасының көтерілуінің басталуы және Албаниядан келген иммигранттардың империяға ықпалының күшеюі басталды. Косовоның ойпаң жерлерін албан отарлауы серб-албандық текетіреске әкелді. 18 ғасырда серб ұлт-азаттық қозғалысының орталығы Солтүстік Сербияға көшті, 1766 жылы Печ патриархаты жойылды, православие шіркеуінің жалпы табысты эллинизация саясаты оның күрестегі көшбасшылық рөлін жоғалтуына әкелді. тәуелсіздік үшін. 19 ғасырдың басында орталығы Белградтағы Сербияның солтүстік аймақтарында кең автономияға қол жеткізген Серб княздігі құрылды, ал Косово және Көне Сербияның басқа аймақтары түріктердің қол астында қалды. 19 ғасырда Косоводағы серб ұлттық қозғалысының құлдырауы албан-азаттық қозғалысының пайда болуымен және қарқынды өсуімен қатар жүрді. Облыстағы албан халқының үлесі тұрақты түрде өсіп, 19 ғасырдың ортасына қарай 50%-дан асты. Косово албандық білім беру орталықтарының біріне айналды және албандар мекендеген барлық жерлерді Осман империясының құрамындағы біртұтас автономиялық құрылымға біріктіру үшін күресті. 19 ғасырдың аяғындағы қарқынды пансербиялық толқулар, сондай-ақ 1879 жылы тәуелсіздік алған Сербия мен Черногория, сондай-ақ Болгария, Греция және Аустрия-Мажарстан елдерінің әлсіреген империя жерлеріне деген талаптары ұлттық Призрен лигасының (1878) басшылығымен албандардың бірлігі, кейінірек – Пейідегі лигалар (1899), негізгі әрекет орталығы Косово болды. 1910 жылы Косовода жас түрік үкіметінің орталықтандыру саясатына қарсы жаппай көтеріліс басталды.
1912-1913 жылдардағы Балқан соғыстарының нәтижесінде Косово территориясының көп бөлігі Сербияның құрамына кірді (солтүстік-батыстағы шағын аудан Черногорияға қосылды). Осы кезде тәуелсіз Албан мемлекеті құрылды. Этникалық албандардың жартысынан астамының Албаниядан тыс жерде қалуы аймақтағы албан-славян қайшылықтарының шиеленісуіне ықпал етті. Сонымен қатар, аумақтық өзгерістер этникалық көші-қонның жаңа кезеңін бастады: басқа аймақтардан сербтер албан жерлеріне (Косово) қоныс аудара бастады, бұл Сербия үкіметінің қолдауымен, албан халқының бір бөлігі елден тыс жерлерге қоныс аударуға мәжбүр болды. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде 1915 жылы серб армиясының жеңілістері нәтижесінде Косово аумағын Аустрия-Мажарстан және Болгария әскерлері басып алды. 1918 жылы жазда және күзде серб әскерлері Косовоны қайтадан басып алды, соғыстың соңында бұл аймақ Сербтер, Хорваттар және Словендер Корольдігінің (1929 жылдан - Югославия) құрамына кірді. Югославия шеңберінде албан мәселесі өзектілігін сақтап қалды. Албан патриоттары Косовоның тарихи албан жерін Албанияға қайтару үшін партизан соғысын бастады, ал үкімет Черногория шаруаларының аймақты отарлауын қолдады. Соғыс аралық кезеңде Сербия үкіметінен бірнеше ондаған мың албандар Косоводан шықты.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Косовоның көп бөлігі Албания Корольдігіне (итальяндық протекторат) қосылды. Итальяндық оккупация кезеңінде албан қарулы жасақтары облыс аумағынан сербтерді қуып шығару үшін күресті бастады. 1944 жылы Косово партизандарының күш-жігерінің арқасында облыс аумағы азат етіліп, қайтадан Югославияның құрамына енді. 1946 жылы Югославия Федеративтік Халық Республикасының конституциясы бойынша Сербия Социалистік Республикасының құрамында Косово және Метохия автономиялық провинциясы құрылды. Тито Албания Югославияның бір бөлігі болады деп үміттеніп, албандардың Косовоға қоныс аударуын ынталандырды және керісінше, серб халқының оралу мүмкіндіктерін шектеді.
ЮСФР-де Косово әрқашан дамымаған аймақ мәртебесіне ие болды және федералды орталықтан субсидиялар мен жеңілдетілген несиелер алды. 1970 жылдардан бастап Косово Югославия аймақтарының арасында бұл несиелердің негізгі алушысына айналды. 1976-1980 жылдары Федерацияның экономикалық жағынан дамымаған республикалар мен аймақтарды несиелендіру қоры Косовоға 2847,6 мың Югославия динар, ал Босния мен Герцеговина небәрі 2352,5 мың динар, Македония 1662,9 мың динар - 1662,9 мың динар - монтене 315 мың динар бөлді. Облысқа 1966-1990 жылдары 15 - 19,5 жыл мерзімге жылдық 2,1 - 9,0 пайызбен несиелер берілді.
1968 жылы албан радикалдарының наразылық толқыны аймақты шарпыды. Күрес Сербия Коммунистер Одағы мен Косово Коммунистер Одағы арасындағы партиялық бөліну түрінде өтті. Сол жылы облыс билігі албандардың көпшілігі пайдаланбайды деген сылтаумен оның атауынан «Метохия» сөзін алып тастады, бірақ ресми түрде аймақ жаңа Конституция қабылданған 1974 жылға дейін бұрынғы атауын тағы 6 жыл бойы сақтап қалды. қабылданған және «социалистік» сөзі (Косово Социалистік автономиялық провинциясы), бұл опцияны Милошевич 1989 жылы алып тастады.
Жаңа Конституция бойынша Косово автономиясы айтарлықтай кеңейтілді. Облыс Югославия президиумындағы өз өкілін вето құқығымен қабылдады, албан тілі ресми тілдердің біріне айналды, албан орта және жоғары оқу орындарын құру мүмкіндігі ашылды. Алайда Косово әлі де Сербия құрамындағы автономиялық провинция болып қала берді.
1981 жылы аймақта Косовоға Югославияның құрамындағы толыққанды республика мәртебесін беру туралы студенттердің жаппай өтініштері орын алып, қанды қақтығыстарға ұласып, серб әскерлері басып тастады. Серб-албандық текетірес жаңа деңгейге көтерілді: албан қоғамы жергілікті билік тарапынан кемсітушілікке ұшырады, этникалық қақтығыстар жиілей түсті, сербтердің ұлттық қозғалысы радикалданды, сербтер арасында албандарға қарсы көңіл-күй өсті. 1986 жылы Серб зиялыларының бір бөлігінің Косовоны толық «деалбанизацияға» шақырған алғашқы манифесі жарияланды.
Серб-албан антагонизмі 1988 жылы Сербияда билік басына Слободан Милошевич келгеннен кейін шиеленісе түсті, ол неонацистік риториканы қолдана отырып, Югославияның ыдырауының басталуы жағдайында серб халқы арасында кең танымалдыққа ие болды. 1989 жылы Сербияда референдум өтіп, ол ұлттық аумақтардың автономиясын түбегейлі шектейтін жаңа конституцияны бекітті. Косово албандары референдумды мақұлдамады. Оның қорытындысы бойынша Косовода парламент таратылды, албан тіліндегі мемлекеттік радио мен телеарналардың хабар таратуы тоқтатылды, албандарды мемлекеттік құрылымдардан шығару басталды, кейбір оқу орындарында албан тілінде оқыту шектелді. Бұған жауап ретінде бейбіт жаппай ереуілдер мен наразылықтар басталып, серб қоғамы этникалық қақтығыстарды тудырды. 1990 жылы Косовода төтенше жағдай жарияланды. Косово албандары сербтерді басып-жаншуына байланысты албандарды жақтайтын көңіл-күй күшейе түсті.
1991 жылы 22 қыркүйекте тәуелсіз Косово Республикасының құрылуы жарияланды, содан кейін (албан қауымдастығы арасында) тәуелсіздік туралы референдум (99% тәуелсіздік үшін дауыс берді) және президенттік сайлау өтті, онда Ибрагим Ругова президент болып сайланды. 1991 жылы 22 қазанда Албания Косово Республикасының тәуелсіздігін мойындады. Бастапқыда серб сепаратистерімен тек полиция бөлімшелері соғысса, 1998 жылы соғыс қимылдарына Югославия әскері кірді. Соғыс Югославия армиясының жаппай қуғын-сүргінімен, бейбіт тұрғындарды өлтірумен және Югославия қарулы күштерінің этникалық тазартуымен қатар жүрді. Серб қарулы күштері православие мәдениетінің көптеген ескерткіштерін қиратты. 1999 жылы НАТО косоволық албандардың геноцидіне байланысты соғыс қимылдарына араласты: Югославияның қалалары мен әскери нысандары жаппай бомбалауға ұшырады. Жарты миллионға жуық адам, негізінен албандар, Югославия әскері баспанасыз қалды. Нәтижесінде Сербия үкіметі 1999 жылдың 10 маусымынан бастап НАТО-ның KFOR әскери контингентінің Косовоға кіруіне және аймақтың Біріккен Ұлттар Ұйымының бақылауына өтуіне келісім беруге мәжбүр болды.
Косоводағы БҰҰ миссиясының уақытша әкімшілігі құрылғаннан кейін Сербия аумағында негізінен сербтер мен сығандар арасынан босқындардың едәуір бөлігі қалды. Серб деректері бойынша, олардың саны 2002 жылы 277 мың болған.
2004 жылы 23 қазанда уақытша әкімшіліктің бақылауымен Косовода парламенттік сайлау өтті. Дауыстың басым бөлігі (47%) Косово Демократиялық лигасына (жетекшісі – Ибрагим Ругова) берілді. Косово Демократиялық партиясы (жетекшісі - бұрынғы дала командирі Хашим Тачи) 27% дауыс жинады. Косово азаттық армиясының тағы бір бұрынғы қолбасшысы Рамуш Харадинай «Косово болашағы үшін альянс» партиясын басқарды. Барлық албан партиялары аймақтың тәуелсіздігін қолдады.
Косово президенті мен үкіметін парламент сайлайды. БҰҰ миссиясының уақытша басқаруына полиция және әділет жүйесі, азаматтық басқару, азаматтық институттарды қалыптастыру және демократияландыру, экономиканы қайта құру және экономикалық даму кірді. Бірте-бірте ішкі басқару функциялары Косово билігіне берілді.
6 желтоқсанда Косово үкіметін Рамуш Харадинай басқарды. 2005 жылдың наурыз айында ол қызметінен кетті. Оның орнына Байрам Косуми келді. 2006 жылы қаңтарда Ибрагим Ругова қайтыс болғаннан кейін Фатмир Сейдиу президент болып сайланды, Косово азаттық армиясының бұрынғы дала қолбасшысы Агим Чеку қайтадан премьер-министр болды. 2006 жылдың қарашасында Чеку Ресей Мемлекеттік Думасының Халықаралық істер жөніндегі комитетінің шақыруымен Мәскеуде бейресми сапармен болды, онда ол Ресей Сыртқы істер министрлігінде, сондай-ақ Албания басшылығын кездесуге шақырған ресейлік депутаттармен келіссөздер жүргізді. Белградпен тікелей байланыс. 2008 жылдың 9 қаңтарынан бастап Косово үкіметін Косово азаттық армиясының бұрынғы дала командирі Хашим Тачи басқарады.
Алғашында Косовоға қатысты әлемдік қауымдастық «мәртебеге дейінгі стандарттар» формуласын қолдануға тырысты, ол барлық саяси күштер мен этникалық топтар арасында консенсусқа қол жеткізуді, содан кейін ғана аймақтың мәртебесін анықтауды көздеді. 2005 жылдың қазан айында БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі аймақтың мәртебесі туралы келіссөздерді бастауға шақырды.
2006 жылғы 31 қаңтарда сыртқы істер министрлері (Ресей, АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Германия, Италия, ЕО және НАТО) деңгейіндегі Косово бойынша байланыс тобының отырысында мәлімдеме қабылданды, оған сәйкес « Косовоның мәртебесін анықтау кезінде Югославияның ыдырауы, одан кейінгі қақтығыстар, сербтердің этникалық тазалауы және 1999 жылғы оқиғалар нәтижесінде қалыптасқан Косово проблемасының сипатын толық ескеру қажет. БҰҰ-ның 1244 резолюциясы негізінде халықаралық басқаруда ұзақ уақыт болуы. Министрлер Косово мәселесі бойынша 2006 жылы келісімге қол жеткізу үшін бар күш-жігерді жұмсау қажеттігін айтты. Ресей Сербия сияқты реттеудің нақты шарттарын белгілеуге қарсы болды. Келіссөздердің үш негізгі қағидасы келісілді: Косово Сербия әкімшілігіне қайтарылмайды, бөлінбейді және басқа мемлекетке қосылуы мүмкін емес. Финляндияның бұрынғы президенті Марти Ахтисаари Косово мәселесін шешу үшін халықаралық медиаторлардың басшысы болып тағайындалды.
Сербтер мен косоволық албандар арасында Косовоның мәртебесі туралы келіссөздер 2006 жылы 20 ақпанда Венада БҰҰ Бас хатшысының арнайы өкілі Марти Ахтисааридің делдалдықпен басталды. Албанның ұстанымы Косовоның толық және сөзсіз тәуелсіздігін талап ету болды. Сербия Косовоға кем дегенде ресми бақылауды сақтайды деп үміттенді және ықшам тұратын аймақтардағы косоволық сербтерге денсаулық сақтау, білім беру, құқықтық және әлеуметтік қызметтер, сондай-ақ қауіпсіздік мәселелерінде өзін-өзі басқаруға рұқсат беруді талап етті. 1244 резолюция келіссөздердің құқықтық негізі болып қала берді, онда, атап айтқанда, «Югославия Федеративтік Республикасының егемендігі мен аумақтық тұтастығына қол сұғылмаушылықты» растау бар және «Югославияның ішінде елеулі автономия беруден» басқа ештеңе айтылмаған.
2008 жылдың 16 ақпанында Еуропалық Одақ Косовоға EULEX миссиясын орналастыруды мақұлдады.
2008 жылы 17 ақпанда Косово парламенті біржақты тәртіпте Косовоның тәуелсіздігін жариялады. 14 наурызда косоволық сербтер аймақтың тәуелсіздігіне наразылық білдіріп, лаңкестік әрекеттерді бастады, олар албан сотының ғимаратын басып алды. Ғимаратты 200-ге жуық қарулы адам басып алып, ғимаратты 3 күн бойы ұстап тұрды. 17 наурызда БҰҰ-ның 500 бітімгері ғимаратты қайтарып алып, 53 адамды тұтқындаған. Алайда, тұтқындалғандарды БҰҰ-ның конвойы алып бара жатқанда, оған серб лаңкестерінің тобыры шабуыл жасап, дыбыс сөндіргіш гранаталар, Молотов коктейльдері мен гранаталар шабуыл жасады. Барлығы 42 бітімгерші жараланып, 2 көлік қатты өртенді. Осыдан кейін БҰҰ бітімгерлеріне провинцияның солтүстігіндегі Сербия анклавынан кетуге бұйрық берілді. Сейсенбіге қараған түні бір украин бітімгері қаза тапты.
2009 жылы 15 қарашада Косово тәуелсіздігін жариялағаннан кейінгі алғашқы муниципалды сайлауды өткізді. Жеңісті Косовоның Демократиялық партиясы, премьер-министр Хашим Тачи жеңіп алды. Екінші орын президент Фатмир Сейдиу бастаған Косово Демократиялық лигасының қарсыластарына бұйырды. Үшіншісі – Косово азаттық армиясының негізін салушылардың бірі Рамуш Харадинай басқаратын Косово болашағы үшін альянс болды.
2009 жылдың 1 желтоқсанында Гаагадағы Халықаралық сотта Косовоның біржақты тәуелсіздігін жариялауының заңдылығы туралы тыңдаулар басталды. 2010 жылы 22 шілдеде Халықаралық сот Косово билігінің Сербиядан тәуелсіздігін жариялау туралы шешімінің заңдылығын мойындады.
2010 жылдың 15 қазанында ел өз тарихында бірінші саяси дағдарысты бастан өткерді: экс-президент Фатмир Сейдиу басқаратын Косово Демократиялық лигасы басқарушы коалициядан шығу туралы шешім қабылдады. Дағдарыс қазан айында, елдің конституциялық соты ел президенті бір мезгілде партия жетекшісі бола алмайды деген шешім қабылдаған кезде басталды.
2011 жылы 8 наурызда Брюссельде Косово тарихындағы Сербиямен алғашқы келіссөздер өтті. Косовоның саяси мәртебесі талқыланған жоқ. Белградтың ұстанымы: Косоводағы серб қауымының өмірін жақсарту. Приштина позициясы: Сербиямен қарым-қатынасты қалыпқа келтіру. Келіссөздердің бастамашысы Косово үкіметі болды.
2011 жылдың шілдесінде Косово билігі мемлекет деп санайтын провинцияның Орталық Сербиямен шекарасындағы екі өткелді бақылау үшін Косово Республикасының билігі мен сербтер арасында қақтығыс туындады. Іс жүзінде KFOR күштері де Косово жағына шықты. Қақтығыстың алдында Белградтың агрессивтілігіне байланысты Приштина мен Белград арасындағы кедендік реттеу туралы келіссөздер сәтсіз аяқталды.
2013 жылдың 19 сәуірінде Брюссельде Сербия премьер-министрі Ивица Дачич пен Косово премьер-министрі Хашим Тачи қарым-қатынастарды қалыпқа келтіру қағидаттары туралы келісімге қол қойды. Бұл Косовоның солтүстігіндегі серб қауымдарының мәртебесі мен функцияларына қатысты, бірақ Косовоның өзіне қатысты емес. Келісім экономикалық даму, білім беру, денсаулық сақтау, қала және ауыл шаруашылығы салаларын бақылауы тиіс Косово серб қауымдарының жаңа біріккен қауымдастығын/бірлестігін құруды көздейді. Бұл бірлестікке Косовоның «орталық органдары» қосымша өкілеттіктер бере алады. Косовоның серб бөлігінің полиция бөлімшелері біртұтас Косово қызметіне толығымен біріктірілуі керек, бірақ төрт серб қауымын (Солтүстік Митровица, Звечан, Зубин Поток және Лепосавич) бақылауға алатын аймақтық полиция департаментін косоволық серб басқаруы керек. Солтүстік Косовоның сот жүйесі Косовомен біріктіріліп, Косово заңдары бойынша жұмыс істеуі керек, бірақ Косовска Митровица қаласының серб бөлігінде жеке аудандық сот құрылуы керек. 2013 жылы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының қолдауымен Сербия муниципалитеттерінің басшылығына сайлау өтеді деп жоспарлануда. Сербия мен Косово бір-бірінің ЕО-ға кіру процесіне кедергі жасамауға келісті. Келісімді жүзеге асыру үшін ЕО-ның қолдауымен бірлескен комитет құру қажет. Көптеген серб оппозициялық партиялары, серб православие шіркеуі, ұлтшыл қозғалыстар мен косоволық сербтер Косовомен келісімге қарсылық білдіруде, өйткені олар бұл келісімді Сербияның ұлттық мүдделеріне опасыздық деп санайды, бұл серб ұлтшылдарының пікірінше, Сербия Косовоны толығымен басып алуы керек. 2015 жылы Косовода төрт апта бойы наразылық шерулері өтті.
Брюссель келісімдері жасалғаннан кейін Косово Республикасының іс жүзінде тәуелсіздік алу процесі жеделдеді. 2016 жылы EULEX кеден бақылауын Косово билігіне берді, бірақ миссия оларға кеңес беруге уәде берді. Оның үстіне Сербия билігінің Косово Республикасының билігіне қатысты мәлімдемелері, бәлкім, әлдеқайда жұмсақ әрі аймақтың тәуелсіздігін мойындау қажеттілігін меңзейтіндей болды. Мысалы, 2016 жылы Сербия премьер-министрі А.Вучич сол кезде Косово мәселесінің жалғыз шешімі Сербияның Косово Республикасының тәуелсіздігін мойындауы болатынын, бірақ бұл мүмкін емес және болмайды деген.
2022 жылы 14 желтоқсанда Косово президенті Виоса Османи, премьер-министр Альбин Курти және парламент спикері Глаук Конюфза Еуропалық Одаққа кіру туралы өтінішке қол қойды.
Экономикасы
1999 жылдан бастап Косово ЖІӨ тұрақты өсімін бастан кешірді. 2008-2012 жж. жаһандық экономикалық дағдарыс кезінде. Косово экономикасы жылына орта есеппен 4,5% тұрақты өсім көрсеткен Еуропадағы 4 елдің бірі болды.[дереккөзі?]
Бұл ретте ЖІӨ-нің 70%-дан астамын қызмет көрсету саласы құрайды. Инфляция төмен. Жұмыссыздық деңгейі өте жоғары, дегенмен ресми мәліметтер бойынша төмендеп келеді – 2005 жылы – 39,7%, 2010 жылы – 45,4%, 2013 жылы – 30,0%. Сонымен қатар жастардың үштен екісі жұмыссыз, себебі сұр экономика орасан зор. Алайда көбісі шетелде жұмыс істеп, елдегі отбасыларына ақша жібереді. Косоволардың бүкіл ұрпақтары Еуропаның әртүрлі бөліктерінде гастарбайтер болып жұмыс істеді. Бүгінде олардың зейнетақысы мен жәрдемақысы Косовоны қолдауға қосылған қомақты үлес болып табылады.[дереккөзі?]
Аймақ әкелетін барлық тауарларға Сербияны қоса алғанда, барлық шекараларда 10% кеден салығы салынады. Косовоның сыртқы қарызы 1,2 миллиард долларды құрайды – ЖІӨ-нің 35%. Бұл қарызды өтеу арқылы Сербия 218 миллион доллар төледі.[дереккөзі?]
Біліктілікті арттыру институтының (Приштина) директоры Шпенд Ахметидің айтуынша, Косовоның импорты жылына шамамен 1,3 миллиард еуроны (1,9 миллиард доллар) құрайды, ал экспорты небәрі 90-130 миллион еуроны құрайды. Аймақтың негізгі импорт және экспорт серіктесі Солтүстік Македония (шамамен 220 және 9 миллион еуро), одан кейін Сербия (111 және 5 миллион), Германия және Түркия.[дереккөзі?]
Косово аумағында пайдалы қазбалардың ірі кен орындары бар: қорғасын, мырыш, никель, кобальт, боксит және магнезит. Сирек кездесетін минералдардың қоры: индий, кадмий, германий, таллий және цеолит. Қоңыр көмірдің (қоңыр көмір) кен орындары 15 миллиард тоннадан астамға бағаланады, бұл Косовоға оларды 150-200 жыл бойына пайдалану мүмкіндігін береді, энергетиканы дамытады.[дереккөзі?]
Сонымен қатар, Косовода заманауи зауыттар бар: Суха Река аймағындағы Флор-Эн ет комбинаты; аяқ киімнің экспорттық және ішкі нарыққа жаппай өндірісін жолға қойған Solid аяқ киім фабрикасы.[дереккөзі?]
2007 жылы БҰҰ-ның Косово үшін бюджеті 150 миллион еуроны құрады. Тағы 370 миллион Косово экономикасы шетелде тұратын албандардан алынды. Бұл көмек Косово қаржысының негізгі көзі болып табылады.[дереккөзі?]
2022 жылдың 14 сәуірінен бастап Косоводағы ең төменгі жалақы айына 264 еуро (брутто) және 250 еуро (нетто) құрайды. Косовода айына 250 еуродан (нетто) аз жалақыға табыс салығы салынбайды.[дереккөзі?]
Дереккөздер
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
