Ресейлік саясаткер, Ресей президенті (2000–2008; 2012 жылдан бастап) From Wikipedia, the free encyclopedia
Владимир Владимирович Путин (орыс. Владимир Владимирович Путин; 7 қазан 1952 жыл, Ленинград) — ресейлік саясаткер және қазіргі Ресей президенті. Путин 1999 жылдан бері президент немесе премьер-министр ретінде үздіксіз қызметте: 1999–2000 және 2008–2012 жылдар аралығында премьер-министр,[b] 2000–2008 және 2012 жылдан бері президент.[6] Ол — Иосиф Сталиннен бері ең ұзақ уақыт бойы қызметтегі ресейлік, не кеңестік басшы.
| Владимир Владимирович Путин орыс. Владимир Владимирович Путин | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
_(cropped).jpg) Путин, 2024 жыл | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Лауазымы | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 7 мамыр 2012 жылдан бері | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Премьер-Министр | Дмитрий Медведев Михаил Мишустин | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізашары | Дмитрий Медведев | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 7 мамыр 2000 — 7 мамыр 2008 (31 желтоқсан 1991 жылдан м.а.) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Премьер-Министр | Михаил Касьянов Михаил Фрадков Виктор Зубков | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізашары | Борис Ельцин | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізбасары | Дмитрий Медведев | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 8 мамыр 2008 — 7 мамыр 2012 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Президент | Дмитрий Медведев | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізашары | Виктор Зубков | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізбасары | Виктор Зубков | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 16 тамыз 1999 — 7 мамыр 2000 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Президент | Борис Ельцин | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізашары | Сергей Степашин | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізбасары | Михаил Касьянов | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 27 мамыр 2008 — 18 шілде 2012 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізашары | Виктор Зубков | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізбасары | Дмитрий Медведев | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 25 қаңтар 2000 — 29 қаңтар 2003 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізашары | Борис Ельцин | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізбасары | Леонид Кучма | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 16 қыркүйек 2004 — 20 мамыр 2006 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізашары | Леонид Кучма | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізбасары | Нұрсұлтан Назарбаев | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1 қаңтар — 31 желтоқсан 2017 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізашары | Алмазбек Атамбаев | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізбасары | Эмомали Рахмон | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 29 наурыз — 9 тамыз 1999 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Президент | Борис Ельцин | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізашары | Николай Бордюжа | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізбасары | Сергей Иванов | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 25 шілде 1998 — 9 тамыз 1999 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Президент | Борис Ельцин | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізашары | Николай Ковалёв | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ізбасары | Николай Патрушев | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Өмірбаяны | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Партиясы | КОКП (1975–1991) Үйіміз — Ресей (1995–1999) Бірлік (1999–2001) Біртұтас Ресей (төраға, бірақ партия мүшесі емес, 2008–2012) Партиясыз (2012–) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Азаматтығы |  КСРО→ Ресей
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Діні | Православие[1] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Дүниеге келуі | 7 қазан 1952 (72 жас) Ленинград, РКФСР, КСРО | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Әкесі | Владимир Спиридонович Путин | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Анасы | Мария Ивановна Шеломова | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Жұбайы | Людмила Александровна Путина (1983–2013 ажыр.) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Балалары | қыздары Мария Катерина [2][a] | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Әскери қызметі | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Қызмет еткен жылдары | 1975–1991, 1998–1999 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Әскер түрі |  КСРО МҚК → Ресей ФҚК→ Ресей Қарулы Күштері
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Атағы |  Полковник (1999)%D0%B3.png){kind=small} 1-дәрежелі Ресей Федерациясы Мемлекеттік кеңесшісінің міндетін атқарушы
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Басқарды |  Ресей Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас Қолбасшысы(1999–2008; 2012–) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Шайқасы | Екінші шешен соғысы Орыс-грузин соғысы Сирия азаматтық соғысы ҰҚШҰ Қазақстандағы операциясы Орыс-украин соғысы Ресейдің Украинаға басып кіруі | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Қолтаңбасы | 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Марапаттары |
Владимир Путиннің Украинадағы "Арнайы әскери операцияның" басталғанын жариялағаны
2022 жылғы 24 ақпан | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Владимир Владимирович Путин Ортаққорда | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
өңдеу  |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Путин 16 жыл бойы КСРО МҚК сыртқы барлау офицері болып жұмыс істеді де, подполковник болып, 1991 жылғы отставканынан кейін Санкт-Петербургте өз саяси мансабын бастады. 1996 жылы ол президент Борис Ельциннің әкімшілігіне қосыламын деп Мәскеуге көшті. Ол Федералды қауіпсіздік қызметінің (ФСБ) директоры, Ресей Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы сияқты қызметтерде болды да, 1999 жылғы тамызда премьер-министр болып тағайындалды. Ельциннің отставкасынан кейін Путин президент міндетін атқарып кетті де, төрт айдай уақыт ішінде ресми түрде Президент болып сайланды. Кейіннен ол 2004 жылы қайта сайланды. Конституциялық шектеулерге байланысты қатарынан екі президенттік мерзімге сайлана алмаған Путин Дмитрий Медведевтің президенттігі тұсында 2008 жылдан 2012 жылға дейін премьер-министр қызметін атқарды. Ол даулы болған 2012 жылғы сайлаудан кейін президенттікке қайта оралды. 2021 жылғы сәуірдегі референдумнан кейін ол бірнеше конституциялық түзетулерге қол қойды да, тағы екі рет қайта сайлануға мүмкіндік беретін, президенттік өкілеттігін 2036 жылға дейін ұзартуға мүмкіндік беретін өзгерістер бекітті.[7]
Путин президенттігінің алғашқы жылдарында Ресей экономикасы жылына орта есеппен жеті пайызға өсті,[8] бұл экономикалық реформалар және мұнай мен газ бағасының бес есе өсуіне байланысты болған.[9][10] Бұған қоса, Путин Екінші шешен соғысында жеңіске жетіп, аймақтағы федералды билікті қалпына келтірді. Президент Дмитрий Медведев тұсында премьер-министр болған Путин Грузиямен соғысты, армия мен полицияны реформалауды қадағалады. 2014 жылы Путиннің басшылығы Украинаға тиесілі Қырым аймағын аннексиялады және бұл істі халықаралық қауымдастықтың көпшілігі мойындамады да, Ресейге санкциялар салды, нәтижесінде елде қаржы дағдарысы орын алды. Ол сондай-ақ Сирия азаматтық соғысы кезінде өзінің одақтасы Башар әл-Асадты қолдау үшін Сирияға әскери араласуға бұйрық берді, нәтижесінде Шығыс Жерорта теңізінде тұрақты әскери-теңіз базаларын орнатты.[11][12][13] Төртінші президенттік мерзімінде, 2022 жылғы ақпанда Ресей Украина жеріне басып кірді. Бұл істі халықаралық қауымдастық сынады да, кеңейтілген санкциялар орнатты. 2022 жылғы қыркүйекте ол халықты әскерге шақыртып алып, Украинаның төрт облысын Ресейге күшпен қосып алды. 2023 жылғы наурызда Халықаралық қылмыстық сот (ХҚС) Путинді соғыс кезінде орын алған әскери қылмыстар үшін қамауға алуға ордер берді.[14] 2023 жылғы маусымда ол Вагнер тобы көтерілісінен аман қалды. 2024 жылғы наурызда ол тағы бір мерзімге қайта сайланды.
Путиннің билігі кезінде Ресейдің саяси жүйесі авторитарлық диктатураға айналды.[15] Оның билігі кең тараған сыбайлас жемқорлығы мен адам құқықтарының бұзылуы, саяси оппозицияны репрессиялауы, Ресейдегі тәуелсіз БАҚ-қа қарсы цензура жасауы, сондай-ақ еркін және әділ сайлаудың жоқтығы сияқты ерекшеліктерімен сипатталады.[16][17][18]
Владимир Путин 1952 жылғы 7 қазанда, Ленинград қаласында (қазіргі Санкт-Петербург) дүниеге келген[19] және отбасындағы үш баланың кенжесі болған. Ата-аналары — Владимир Спиридонович Путин (1911–1999) және Мария Ивановна Путина (туған тегі Шеломова; 1911–1998). Атасы Спиридон Путин (1879–1965) Владимир Ленин мен Иосиф Сталиннің жеке аспазы болған.[20] Путин дүниеге келмей тұрғанда оның екі ағасы қайтыс болды: 1930 жылы туған Альберт сәби кезінде қайтыс болса, 1940 жылы туған Виктор 1942 жылы Екінші дүниежүзілік соғыста нацистік Германияның Ленинградты қоршағаны кезінде дифтериядан қайтыс болды.[21]
Путиннің анасы зауыт жұмысшысы болса, әкесі Кеңестік Әскери-теңіз күштерінің сарбазы болған да, 1930 жылдардың басында сүңгуір қайық флотында қызмет еткен. Нацистік Германияның Кеңес Одағына басып кіруінің алғашқы кезеңінде оның әкесі НКВД-ның жойғыш батальонында қызмет еткен.[22][23][24] Кейіннен ол тұрақты әскер қатарына ауыстырылып, 1942 жылы ауыр жарақат алды.[9] Путиннің нағашы әжесін 1941 жылы Тверь облысында неміс басқыншылары өлтірді және бірнеше нағашы ағасы Ұлы Отан соғысындағы шайқаста хабарсыз кеткен.[25]
1960 жылғы 1 қыркүйекте Путин Ленинградтың №193 мектепте оқуын бастады. 1968 жылы ол №281 мектепте (технологиялық институт негізіндегі химиялық бағыты бар арнайы мектеп) оқып кетті.[19] Ол сыныбында болған 45 оқушының ішінде Жас пионерлер құрамында болмаған жалғыз оқушылардың бірі болды. 12 жасында ол самбо мен дзюдомен айналысып кетті.[26] Бос уақытында ол Карл Маркс, Фридрих Энгельс, Владимир Ленин шығармаларын оқығанды ұнататын.[27] №281 мектепте Путин неміс және ағылшын тілдерін оқыған.[28]
Путин 1970 жылы Андрей Жданов атындағы Ленинград мемлекеттік университетінде (қазіргі Санкт-Петербург мемлекеттік университеті) заң факультетінде оқып, 1975 жылы бітірді.[19] Оның дипломдық жұмысы «Халықаралық құқықтағы ең қолайлы жағдай туғызу тәртіптемесі» тақырыбында болды.[29] Оқуы кезінде Путин КОКП құрамына кіруге өтініш жасады да, партия құрамында 1991 жылғы оның ыдырауына дейін болды.[30] Оған қоса сол жерде Путин шаруашылық құқық оқытқан профессордың көмекшісі Анатолий Собчакпен таныс болды. Собчак кейін Ресей Конституциясы авторларының бірі болды. Собчактың Санкт-Петербургтегі мансабында Путин ықпалды болса, Собчак Мәскеудегі Путиннің мансабына көмек көрсетті.[31]
1997 жылы ол Санкт-Петербург тау-кен университетінде Экономика ғылымдарының кандидаты болды. Диссертациясының тақырыбы «Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында өңірдің минералдық-шикізат базасын молайтуды стратегиялық жоспарлау» болған.[32] Оның қадағалаушысы Владимир Литвиненко болды және Литвиненко кейін Путиннің 2000 және 2004 жылғы Санкт-Петербургтегі сайлауалды науқандарын басқарды.[33]
2005 жылы Вашингтондағы Брукингс институтының мүшелері Клиффорд Гадди мен Игорь Данченко Путинді плагиат жасады деп айыптады, олардың сөзінше Путин 1978 жылы жарияланған профессорлар Уильям Кинг пен Дэвид Клиландтың «Стратегиялық жоспарлау және саясат» мақаласының үзінділерін көшіріп алды, не сәл өзгертті.[34][35]
1975 жылы Путин КСРО МҚК мүшесі болды да, Охта, Ленинградтағы 401-МҚК мектебіндегі оқуын бастады. 1977 жылдан кейін ол КСРО МҚК Ленинград және Ленинград облысы бойынша басқармасының тергеу бөлімінде қарсы барлаушы (контрразведка) болып жұмыс істеді. 1984 жылы ол Мәскеудегі Юрий Андропов атындағы Қызылтулы институтқа оқуға жіберілді.[22]
Көптеген деректер Путинді МҚК Жаңа Зеландияға жібергенін айтады, бұл ақпарат Жаңа Зеландия куәгерлері мен үкімет жазбалары арқылы расталды. Мұны ресейлік қауіпсіздік қызметі әлі де растаған жоқ. Уаитакере қаласының бұрынғы мэрі Боб Харви мен бұрынғы премьер-министр Дэвид Лонги Путин Веллингтон мен Оклендте қызмет еткен деп мәлімдеді.[36] Ол біраз уақыт Веллингтон орталығында Baťa аяқ киім сатушысы болып жасырын жұмыс істеді деген болжамдар бар.[36]
1985–1990 жылдары ол Дрезден, Шығыс Германияда[37] аудармашы ретінде ықтасын жұмыс істеді.[38] Дрезденде қызметке тұрған Путин КГБ-ның Штази құпия полициясында байланыс офицерлерінің бірі болып жұмыс істеді және подполковник дәрежесіне дейін көтерілді. Кремль ресми сайтының хабарлауынша, Шығыс Германияның коммунистік режимі Путинді «Ұлттық халықтық армия алдындағы қызметі үшін» қола медальмен марапаттады. Путин Дрездендегі қызметіне қуанышты екенін көпшілік алдында айтып, 1989 жылы қаладағы Штази ғимараттарын басып алуға әрекеттенген антикоммунистік демонстранттармен болған қақтығыс жайлы да айтып берді.[39]
Путиннің ресми өмірбаянына сәйкес, 1989 жылғы 9 қарашада басталған Берлин қабырғасының құлауы кезінде ол Кеңес мәдени орталығының (Достық үйі) және Дрездендегі МҚК вилласының файлдарын демонстранттар жойып жібереді деп қорқып, болашақ біріккен Германияның ресми билігі үшін оларды сақтап қойған. Содан кейін ол бірнеше сағат ішінде тек МҚК файлдарын өртеп жіберді де, неміс билігі үшін Кеңес мәдени орталығының мұрағатын сақтап қалды. Бұл жағу кезінде қай құжаттың сақталып, қайсының өрттенбей қалғаны туралы ештеңе айтылмайды.[40]
Коммунистік Шығыс Германия үкіметі ыдырағаннан кейін Путин Дрездендегі және одан бұрынғы демонстрациялар кезінде оның үкіметке деген адалдығына қатысты күдік туғандықтан, Путин МҚК-ның белсенді қызметінен кетуге мәжбүр болды, бірақ МҚК мен Кеңес Армиясы Германияның шығысында әлі де жұмыс істеп жүрді. Ол 1990 жылдың басында Ленинградқа «белсенді резервтердің» мүшесі ретінде оралды, онда ол докторлық диссертациясын дайындап жүргенде проректор Юрий Молчановқа есеп беріп, Ленинград мемлекеттік университетінің халықаралық қатынастар секциясында үш айға жуық жұмыс істеді.[41]
1990 жылғы мамырда Путин Ленинград мэрі Анатолий Собчактың халықаралық істер жөніндегі кеңесшісі болып тағайындалды. 2017 жылы Оливер Стоунға берген сұхбатында Путин өзінің 1991 жылы Михаил Горбачёвқа қарсы жасалған сәтсіз төңкеріске қарсы наразылығын көрсетіп, МҚК қызметінен кетуге мәжбүр болғанын айтқан.[42]
1991 жылғы 28 маусымда ол мэр аппаратының Сыртқы байланыстар комитетінің басшысы болды, бұл қызметінде ол халықаралық қатынастарды және шетелдік инвестицияларды ілгерілетуге және кәсіпкерлік субъектілерді тіркеуге жауапты болған.[43] Бір жылдың ішінде Путинді Марина Салье басқаратын қалалық заң шығарушы кеңес тергеді. Ол бағаны төмендетіп, ешқашан келмеген шетелдік азық-түлік көмегінің орнына 93 миллион долларға бағаланған металдарды экспорттауға рұқсат берді деген қорытындыға келді.[44][45] Тергеушілердің Путинді қызметінен босату туралы ұсынысына қарамастан, Путин Сыртқы байланыстар комитетін 1996 жылға дейін басқара берді.
1994 жылғы наурызда Путин Санкт-Петербург үкіметі төрағасының бірінші орынбасары болып тағайындалды. 1995 жылғы мамырда ол негізін премьер-министр Виктор Черномырдин қалаған биліктің либералдық «Үйіміз — Ресей» үкіметшіл саяси партиясының Санкт-Петербургтегі филиалын құрды. 1995 жылы ол осы партияның парламент сайлауындағы науқанын басқарса, ал 1995 жылдан 1997 жылғы маусымға дейін оның Санкт-Петербургтегі филиалының жетекшісі болды.
1996 жылғы маусымда Собчак Санкт-Петербургте қайта сайлана алмай қалды да, оның сайлау науқанын басқарған Путин қала әкімшілігіндегі қызметінен кетті. Ол Мәскеуге көшіп, Павел Бородин басқаратын Президенттің мүлкін басқару департаменті бастығының орынбасары болып тағайындалды. Ол бұл қызметті 1997 жылғы наурызға дейін атқарды. Ол мемлекеттің шетелдік меншігіне жауапты болды және бұрынғы Кеңес Одағы мен КОКП активтерін Ресей Федерациясына беруді ұйымдастырды.[31]
1997 жылғы 29 наурызда Ресей президенті Борис Ельцин Путинді Президент әкімшілігі басшысының орынбасары етіп тағайындады, ол бұл қызметте 1998 жылғы мамырға дейін болды және Президенттің мүлкін басқару департаментінің Бас бақылау басқармасының бастығы (1998 жылғы маусымға дейін) болды. Оның бұл қызметтегі ізашары Алексей Кудрин болса, ізбасары Николай Патрушев болды; бұл екі тұлға кейін көрнекті саясаткерлер және Путиннің серіктері болды.[31] 1997 жылғы 3 сәуірде Путин 1-сыныпты Ресей Федерациясының мемлекеттік кеңесшісі атағын алды; бұл — елдегі ең жоғарғы федералдық қызмет атағы.[46]
1998 жылғы 25 мамырда Путин президент әкімшілігі басшысының өңірлер жөніндегі бірінші орынбасары болып тағайындалды. 15 шілдеде ол Сергей Шахрайдың орнына аймақтардың билігін делимитациялау туралы келісімдерді дайындау жөніндегі комиссияның жетекшісі және президент жанындағы федералды орталықтың басшысы болып тағайындалды. Путин тағайындалғаннан кейін комиссия делимитация туралы еш келісімге қол қойған жоқ болса, Шахрайдың Комиссияны басқарған кезінде 46 келісімге қол қойылды.[47] Кейінірек, президент болғаннан кейін Путин барлық 46 келісімнің күшін жойды.[31] 1998 жылғы 25 шілдеде Ельцин Путинді Ресей Федерациясының негізгі барлау және қауіпсіздік ұйымы және МҚК мұрагері болған Федералды қауіпсіздік қызметінің (ФСБ) директоры етіп тағайындады.[48] 1999 жылы Путин коммунизмді «өркениеттің негізгі ағымынан алшақ жатқан соқыр аллея» деп сипаттады.[49]
1999 жылғы 9 тамызда Путин премьер-министр үш бірінші орынбасарының бірі болып тағайындалды да, кейінірек сол күні президент Ельцин оны Ресей Федерациясы Үкіметінің премьер-министрінің міндетін атқарушы болып тағайындады.[50] Оған қоса Ельцин Путинді ізбасары ретінде көргісі келетінін мәлімдеді. Сол күні Путин президенттік сайлауға түсуге келісті.[51]
16 тамызда Мемлекеттік думаның 233 депутаты оны қолдап дауыс берді (84 қарсы, 17 қалыс қалды) де,[52] оның премьер-министр етіп тағайындалуын мақұлдады. Оны тағайындау кезінде көпшілікке беймәлім Путиннің бұрынғы премьерлерге қарағанда ұзағырақ қызмет ететінін күткендер аз болды. Ол бастапқыда Ельциннің адал «оң қолы» ретінде қарастырылды; Борис Ельциннің басқа премьер-министрлері сияқты, Путин министрлерді өзі таңдаған жоқ, оның кабинетін президент әкімшілігі белгіледі.[9]
Ельциннің негізгі қарсыластары Путиннің дертке шалдыққан президенттің ізбасары болғанына жол бермеу үшін аянбай күрескен. 1999 жылғы қыркүйектегі ресейлік пәтерлердің бомбалануы және Дағыстандағы муджахидтер шабуылынан кейін Путиннің тәртіпті ұстанатын бейнесі мен Екінші шешен соғысына деген тынымсыз көзқарасы көп ұзамай оның танымалдығын арттырып, қарсыластарын басып озуға мүмкіндік берді.
Ресми түрде ешбір партиямен байланысы болмаса да, Путин 1999 жылғы желтоқсандағы Дума сайлауында халықтың екінші ең көп дауысын (23,3 %) жеңіп алған жаңадан құрылған Бірлік партиясын қолдайтын болды және өз кезегінде партия Путинді де қолдады.
1999 жылғы 31 желтоқсанда Ельцин күтпеген жерден президент лауазымынан кететінін жариялады да, Ресей Конституциясына сәйкес Путин Ресей Федерациясы Президентінің міндетін атқарушы болды. Бұл рөлге кіріскен салысымен Путин Жаңа жылға орай халыққа жолдауын жасады да, бұған дейін жоспарланып алған Шешенстандағы ресейлік әскерлермен кездесуіне аттанды.[53]
1999 жылғы 31 желтоқсанда Путиннің президент ретінде қол қойған бірінші жарлығы «Ресей Федерациясының бұрынғы президенті мен оның отбасы мүшелеріне кепілдіктер туралы» болды. Бұл «қызметінен кеткен Президент пен оның туыстарына қарсы сыбайлас жемқорлық айыптарының» қудаланбауын қамтамасыз етті.[54] Бұл Ельциннің отбасы мүшелері қатысқан Mabetex пара алу ісімен байланысты жасалған шешім еді.
Оның қарсыластары 2000 жылғы маусымдағы сайлауға дайындалып жатқанда, Ельциннің отставкасы президенттік сайлаудың 2000 жылғы 26 наурызға жылжуына әкелді; Путин бірінші айналымда 53 % дауыс жинап, сайлауда жеңіске жетті.[55]
Владимир Путиннің ұлықтау рәсімі 2000 жылғы 7 мамырда өтті.[56] Премьер-министрі ретінде ол Қаржы министрі Михаил Касьяновты тағайындады.[57] Путиннің танымалдылығына түскен бірінші үлкен қиындық 2000 жылғы тамызда, Курск сүңгуір қайығының апатына дұрыс реакция бермегені үшін сынға алынған кезде болды. Бұл сын негізінен Путиннің оқиға орнына барғанына тым көп уақыт кетіргенінен шыққан. Апат орын алған күні Путиннің Сочидегі демалысқа шыққаны белгілі; апат туралы оған келесі күні хабарланса,[58] халық ол жайлы тек 18 тамызда ғана білді. Оқиға орнына Путин демалысының соңынан кейін ғана жетті.[59]
2000 жылдан 2004 жылға дейін Путин ресейлік олигархтармен билік үшін күресте жеңіп, олармен «үлкен мәмілеге» қол жеткізіп, елдің кедейленген жағдайын қалпына келтіруге кірісті. Бұл мәміле Путин үкіметінің олигархтардан нақты қолдау алуы және онымен келісе алуы үшін өз өкілеттіктерінің көпшілігін сақтауға мүмкіндік берді.[9][60]
2002 жылғы қазанда Мәскеулік театрдағы кепіл тұтқын дағдарысы орын алды. Көптеген ресейлік баспасөз бен халықаралық БАҚ дағдарыс кезінде арнайы күштердің құтқару операциясында кепілге алынған 130 адамның өлімі президент Путиннің танымалдығына қатты нұқсан келтіретінін болжады. Алайда, қоршау аяқталғаннан кейін көп ұзамай Ресей президенті халық арасында рекордтық рейтингке ие болды — ресейліктердің 83 % Путин мен оның қоршауының ісіне қанағаттанатынын мәлімдеді.[61]
2003 жылы Шешенстанда өлкенің жаңа конституциясын қабылдау жайлы референдум өтті; ресми дерек бойынша халықтың көпшілігі өңірдің Ресейдің құрамындағы автономиясы бар республикаға айналғанын қалады.[62]
2004 жылғы 14 наурызда Путин жалпы дауыстың 71 % жеңіп, президент болып қайта сайланды.[63] Бесландағы террористік акт 2004 жылғы 1–3 қыркүйекте орын алды; нәтижесінде 330 астам адам, соның ішінде 186 бала қайтыс болды.[64][65][66][67]
Кеңес өкіметі ыдырағаннан кейін және Путиннің билігіне дейінгі 10 жылға жуық кезең Ресейде дүрбелең болды. 2005 жылы Кремльде сөйлеген сөзінде Путин Кеңес Одағының ыдырауын «ХХ ғасырдағы ең үлкен геосаяси апат» деп сипаттады.[68]
Сол кездегі Ресейдегі ең бай адам, ЮКОС мұнай-газ компаниясының президенті Михаил Ходорковскийді алаяқтық жасағаны және салық төлеуден жалтарғаны үшін қылмыстық қудалаудың жалғасуын халықаралық баспасөз Ходорковскийдің Кремльдің либералдық және коммунистік қарсыластарына берген қайырымдылықтары үшін кек алу ретінде қарастырды.[69] Ходорковский қамауға алынды, ЮКОС банкротқа ұшырады, компанияның активтері нарықтық құнынан төмен бағамен аукционға қойылды, ең үлкен үлесті мемлекеттік Роснефть компаниясы сатып алды.[70] ЮКОС тағдырын Ресейдің мемлекеттік капитализм жүйесіне қарай кеңірек ауысуының белгісі ретінде қарастыратын.
2006 жылғы 7 қазанда Ресей армиясындағы сыбайлас жемқорлық пен оның Шешенстандағы тәртібін әшкерелеген журналист Анна Политковская Путиннің туған күнінде өзінің тұрғын үйінің фойесінде оққа ұшты. Политковскаяның өлімі Путинді елдің жаңа тәуелсіз бұқаралық ақпарат құралдарын қорғай алмады деп айыптауымен халықаралық сынды тудырды.[71] Путиннің өзі оның өлімі үкіметке қалдырған сыни жазбаларынан гөрі көп қиындық тудырғанын айтты.[72]
2007 жылғы қаңтарда Путин өзінің сочилік резиденциясында Германия канцлері Ангела Меркельмен кездесті; бұл кездесу Ресейдің Германияға мұнай жеткізуді тоқтатқанына екі аптадай болғанда орын алған. Путин өзінің қара лабрадоры Конниді иттерге фобиясы бар және ит жанында ыңғайсыз болып көрінетін Меркельдің алдына әкелді де, «ит өзін ұстайтынына сенімдімін» деп қосты, нәтижесінде неміс баспасөз корпусының арасында дүрбелең болды.[73] Инциденттен кейін Путин Меркельдің иттерден қорқатынын білмегенін айтты.[74] Меркель кейінірек бір топ журналистерге «Мен оның олай неге істегенін түсінемін, жай еркектігін дәлелдеу үшін. Ол өзінің әлсіздігінен қорқады. Ресейде ештеңе жоқ, табысты саясат та, экономика да жоқ. Оларда бар болғаны осы», – деді.[75]
2007 жылдың басында шахматтан бұрынғы чемпион Гарри Каспаров пен ұлттық-большевистік көшбасшы Эдуард Лимонов басқаратын «Басқа Ресей» оппозициялық тобы ұйымдастырған «Келіспейтіндер маршы» өтті. Алдын ала ескертулерден кейін Ресейдің бірнеше қаласында өткен шерулерді полиция әрекеті қарсы алды да, 150 шақты адам қамауға алынды.[76]
2008 жылғы 4 сәуірде НАТО-ның Бухарест саммитінде шақырылған Путин Джордж У. Бушқа және конференцияның басқа делегаттарына: «Біз шекарамызда қуатты әскери блоктың пайда болуын ұлтымыздың қауіпсіздігіне тікелей қатер ретінде қарастырамыз. Ресейге қарсы бағытталмаған процесс жеткіліксіз» деді.
Конституция бойынша Путин қатарынан үш президенттік мерзімге сайлана алмайтын. Оның ізбасары болып премьер-министрдің бірінші орынбасары Дмитрий Медведев сайланды. 2008 жылғы 8 мамырда президенттік билікті Медведевке тапсырғаннан кейін бір күннен кейін ғана Путин өзінің саяси үстемдігін сақтап, Ресейдің премьер-министрі болып тағайындалды.[77]
Путин әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарын еңсеру оның екінші премьер-министрлігінің екі басты жетістігінің бірі болғанын айтты. Екіншісі 1990 жылдары басталған ұзақ демографиялық құлдыраудан кейінгі 2008–2011 жылдар аралығындағы Ресей халық санының тұрақтануы болды.[78] Дәл осы премьер-министрлік кезінде 2009 жылғы Ресей-Украина газ дауы орын алды да, украиналық «Нафтогаз» компаниясының бас директорының кеңесшісі болған Андрій Коболєв сөзінше Путин «Газпромды» басқарып кетті. Путин 2010 жылы неміс көрмесінде егер Германияның Ресейдің табиғи газы мен ядролық қуатын қаламаса, ағаш өрттеп, жылына алатынын және сол ағаш үшін Сібірге кіру керектігін айтты.[79]
2011 жылғы 24 қыркүйекте Мәскеуде өткен «Біртұтас Ресей» конгресінде Медведев Путинге 2012 жылғы президенттік сайлауға қатысуды ресми түрде ұсынды, бұл ұсынысты Путин қабылдады. «Біртұтас Ресейдің» Ресей саясатындағы дерлік үстемдігін ескере отырып, көптеген сарапшылар Путиннің үшінші мерзіміне кепілдік берілген десек те болады деп санады. Бұл қадам Медведевтің желтоқсан айында өтетін парламенттік сайлауда «Біртұтас Ресей» билетінде тұрып, президенттік мерзімінің соңында премьер-министр болу мақсатын көздейді деп болжанған.[80]
2011 жылғы 4 желтоқсанда өткен парламенттік сайлаудан кейін ондаған мың ресейліктер дауыстардың қате саналғанына қарсы наразылық шеруіне шықты, бұл Путин билігі кезіндегі ең үлкен наразылық шаралары болған. Шерушілер Путин мен «Біртұтас Ресейді» сынап, сайлау нәтижелерінің қайтарылуын талап етті.[81] Сол наразылықтар қоғамда түсті төңкеріс болады деген үрей тудырды.[82] Путин 2005–2012 жылдар аралығында өзіне және «Біртұтас Ресей» партиясына адал бірнеше әскерилендірілген топтарды ұйымдастырды деген де болжам бар.
2011 жылғы 24 қыркүйекте «Біртұтас Ресей» партиясының съезінде сөйлеген сөзінде Медведев партияға Путинді президенттікке кандидат ретінде ұсынатынын мәлімдеді.[83] 2012 жылғы 4 наурызда Путин сол жылғы Ресей президенті сайлауының бірінші айналымында дауыстар санын бұрмалады деген кең тараған айыптарға қарамастан 63,6 % дауыс жинап, жеңіске жетті.[84] Оппозиция Путин мен «Біртұтас Ресей» партиясын алаяқтық жасады деп айыптады.[85] Сайлаудың ашық өтуіне, соның ішінде сайлау учаскелерінде веб-камералардың пайдаланылуына бағытталған әрекеттер жария етілсе де, дауыс беруді ресейлік оппозиция мен Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының халықаралық бақылаушылары процедуралық заңсыздықтар орын алды деді.[86]
Путинге қарсы наразылықтар президенттік науқан кезінде және одан кейін де өтті. Ең атышулы наразылық 21 ақпандағы Pussy Riot қойылымы және одан кейінгі сот процесі болды.[87] 6 мамырда Мәскеуде шамамен 8000–20000 наразылық білдіруші жиналды да,[88][89] полициямен қақтығыстарда сексен адам жарақат алды[90] және 450 қамауға алынды, келесі күні тағы 120 тұтқындау орын алды.[91] Путин жақтастарының қарсы наразылығы Ресейдің ең үлкен стадионы Лужники стадионында шамамен 130 000 қолдаушының жиналуымен аяқталды.[92] Қатысушылардың кейбірі келу үшін ақша төлегенін айтса, басқаларын бастықтары әкелсе, қалғаны орнына фестивальге келеміз деп ойлағанын айтты.[93][94][95]
2012 жылғы 7 мамырда Кремльде Путиннің президенттігі инаугурацияланды.[96] Путин президент ретіндегі алғашқы күнінде 14 президент жарлығын шығарды, оларды БАҚ кейде «Мамыр жарлықтары» деп те атайды, оның ішінде Ресей экономикасына арналған кең ауқымды мақсаттарды қамтитын ұзақ жарлық та болған. Басқа жарлықтар білім беру, тұрғын үймен қамтамасыз ету, білікті жұмыс күшін даярлау, Еуропа Одағымен қарым-қатынас, қорғаныс өнеркәсібі, ұлтаралық қатынастар және президенттік науқан кезінде жарияланған Путиннің бағдарламалық мақалаларында қарастырылған басқа да саясат салаларына қатысты болған.[97]
2012 және 2013 жылдары Путин мен «Біртұтас Ресей» партиясы Санкт-Петербургте, Архангельскте және Жаңасібірде ЛГБТ қоғамдастығына қарсы қатаң заңнаманы қолдады; 2013 жылғы маусымда Мемлекеттік дума «гомосексуалдық насихатқа» қарсы заңды (кемпірқосақ туы сияқты белгілерге, сондай-ақ гомосексуалдық мазмұнды қамтитын жарияланған шығармаларға тыйым салатын) қабылдады.[98][99]
2013 жылғы маусымда Путин Бүкілресейлік халық майданының теледидар митингісіне қатысты, онда ол 2011 жылы құрылған[100] бұл қозғалыстың басшысы болып сайланды.[101] Журналист Стив Розенбергтің айтуынша, қозғалыс «Кремльді орыс халқымен қайта байланыстыруды» көздейді және қажет болса, қазір Путинді қолдайтын танымал бола бастаған «Біртұтас Ресей» партиясын ауыстыруды көздейді.[102]
2014 жылғы ақпанда Ресей Украина территориясына бірнеше рет әскери шабуыл жасады. Еуромайдан наразылықтары нәтижесінде Украина президенті Віктор Януковичтің отставкасынан кейін төсбелгісіз жүрген Ресей сарбаздары Қырым аумағындағы Украина стратегиялық позициялары мен инфрақұрылымын өз бақылауына алды. Содан кейін Ресей Қырым мен Севастопольді аннексиялап, сол жерде референдум өткізді, оның ресми қорытындысы бойынша Қырымдықтар Ресей Федерациясына қосылуға дауыс берді.[103][104] Нәтижесінде Украинаның Донбасс аймағында ресейшіл топтардың Украина Радасының заң шығару әрекеттеріне қарсы шерулері Украина үкіметі мен өзін-өзі жариялаған Донецк және Луганск халық республикаларының Ресей қолдайтын сепаратистік күштері арасындағы қарсыластық орыс-украин соғысына ұласты.
2014 жылғы қарашада Украина әскерилері Ресейден Украинаның шығысындағы сепаратистер бақылауындағы аймақтарға әскерлер мен техниканың қарқынды қозғалғаны туралы хабарлады.[105] Associated Press агенттігі көтерілісшілер бақылауындағы аймақтарда таңбаланбаған 80 әскери көлік жүріп жатқанын хабарлады.[106] ЕҚЫҰ-ның Арнайы бақылау миссиясы ДХР бақылайтын аумақта ауыр қару-жарақтар мен таңбасыз жүрген танктер колонналарын бақылаған.[107]
2015 жылғы қазанда The Washington Post хабарлауынша, Ресей соңғы апталарда Сирия президенті Башар әл-Асадты қолдау үшін өзінің таңдаулы бөлімшелерінің бір бөлігін Украинадан Сирияға орналастырды.[108] Сол жылғы желтоқсанда Путин ресейлік әскерилердің Украинада болғанын мойындады.[109]
_02.jpg)
2015 жылғы 30 қыркүйекте Сирия үкіметінің көтерілісшілер мен жиһадтық топтарға қарсы әскери көмек көрсету туралы ресми өтінішінен кейін президент Путин Ресейдің Сирия азаматтық соғысына араласуына рұқсат берді.[110]
2016 жылғы 14 наурызда Путин Сириядағы ресейлік әскерилерге қойған миссиясы «негізінен орындалды» деп жариялағаннан кейін және Ресей күштерінің «негізгі бөлігін» Сириядан шығаруға бұйрық бергеннен кейін,[111] Ресейдің қалған күштері Сирия үкіметіне қолдау көрсету үшін белсенді әрекеттерін жалғастырды.[112]
2017 жылғы қаңтарда АҚШ барлау қоғамдастығы Путин жеке өзі 2016 жылғы АҚШ сайлауына ықпал ету кампаниясын бастаған деген теорияға жоғары сенім білдірді, қоғамдастықтың ойынша, ресейліктер Хиллари Клинтонның беделін түсіріп, оның сайлауалды кампаниясына нұқсан келтірді де, сол арқылы Дональд Трамптың президент болуына көмектескен.[113] 2016 жылғы желтоқсанда Трамп Ресейдің АҚШ сайлауына араласуын жоққа шығарды.[114] Сайлауға араласқанын Путиннің өзі де 2016 жылғы желтоқсанда,[115] 2017 жылғы наурыз,[116] маусым,[117] және шілдеде[118] жоққа шығарған.
Кейінірек Путин араласудың «теориялық тұрғыдан мүмкін» екенін және оны «патриоттық ойлы» ресейлік хакерлер жасауы мүмкін екенін айтты,[119] ал басқа жағдайда «тіпті орыстар емес, Ресей азаматтығы бар украиндар, татарлар немесе еврейлер» жауапты болуы мүмкін деп мәлімдеді.[120] Путин 2020 жылғы АҚШ сайлауына да ықпал еткісі келген деген де болжамдар бар.[121]
Путин 2018 жылғы сайлауда жалпы дауыстың 76 % астамын жинап, төртінші рет қайта сайланды.[122] Оның мерзімі 2018 жылғы 7 мамырда басталды.[123] 15 мамырда Путин Қырым көпірі тас жол бөлігінің ашылуына қатысты.[124] 25 мамырда ол Ресей Конституциясындағы шектеулер себебінен 2024 жылы президентікке өз үміткерлігін ұсынбайтынын айтты.[125]
2020 жылы Ресейде Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша дауыс беру өтті. Олар күшіне енгеннен кейін Путин келесі президенттік сайлауға үміткер ретінде қатысу құқығын алды да, 2024 жылы президентікке үміткерлігін жариялады.[126]
2020 жылғы 15 наурызда Путин коронавирустың таралуына қарсы тұру үшін Мемлекеттік кеңестің жұмыс тобын құруды тапсырды. Путин Мәскеу мэрі Сергей Собянинді топ басшысы етіп тағайындады.[127]
2020 жылғы 22 наурызда Италия премьер-министрі Джузеппе Контемен телефон арқылы сөйлескеннен кейін Путин Ресей армиясын COVID-19 пандемиясынан ең көп зардап шеккен Италияға әскери дәрігерлерді, арнайы дезинфекциялық көліктер мен басқа да медициналық жабдықтарды жіберуді ұйымдастырды.[128] Путин Ново-Огарёводағы кеңсесінде қашықтан жұмыс істей бастады. Баспасөз хатшысы Дмитрий Песковтың айтуынша, Путин күн сайын коронавирусқа тест тапсырған және оның денсаулығына қауіп төнген жоқ.[129][130]
25 наурызда президент Путин халыққа арнаған телеүндеуінде 22 сәуірде өтетін конституциялық референдумның коронавирусқа байланысты кейінге шегерілетінін мәлімдеді.[131] Ол келесі аптаның жалпыұлттық ақылы демалыс болатынын жариялады да, ресейліктердің үйде қала бергенін сұрады.
2021 жылғы маусымда Путин Спутник V вакцинасы арқылы ауруға қарсы толық вакцинацияланғанын айтып, вакцинация ерікті болуы керектігін айтты да, кейбір кәсіптерде оны міндетті ету COVID-19 таралуын бәсеңдететінін атап өтті.[132]
Путин 2020 жылғы 3 шілдеде Ресей Конституциясына қосымша екі алты жылдық мерзімге сайлауға түсуге рұқсат беретін түзетулер енгізу туралы жарлыққа қол қойды. Бұл түзетулер 2020 жылғы 4 шілдеде күшіне енді.[133]
11 шілдеде Ресейдің Қиыр Шығысындағы Хабаровск өлкесінде тұтқындалған облыс губернаторы Сергей Фургалды қолдаған наразылық акциялары басталды.[134]
2020 жылғы 22 желтоқсанда Путин Ресейдің экс-президенттеріне өмір бойына прокурорлық иммунитет беретін заң жобасына қол қойды.[135]
2021 жылғы шілдеде Путин «орыстар мен украиндардың тарихи бірлігі туралы» очеркін жариялады, онда ол беларустар, украиндар және орыстар орыс әлемінің бір бөлігі ретінде бір Бүкілресейлік ұлтта болуы керек деді де, «бір халық» болып табылатынын айтты. Эссе Украинаның тәуелсіз ел ретінде өмір сүруін жоққа шығарады.[136]
2021 жылғы 30 қарашада Путин Украинаның НАТО-ға кіруін Ресей үшін «қызыл сызық» мәселе (яғни «қабылдауға келмейтін») болатынын мәлімдеді.[137] Кремль Украинаға басып кіруді жоспарлағанын бірнеше рет жоққа шығарды.[138]
2022 жылғы 21 ақпанда Путин Донбасстағы өзін-өзі сепаратистік деп жариялаған екі республиканы (Луганск және Донецк халық республикалары) тәуелсіз мемлекет ретінде тану туралы жарлыққа қол қойып, Украинадағы оқиғаларға қатысты үндеу жасады.[139]
.jpg)
_01.jpg)
24 ақпанда Путин теледидар арқылы сөйлеген сөзінде Украинада «арнайы әскери операция» жариялады да, Ресей әскері елге кең ауқымды басып кірді.[140] «Денацификация» себебін берген Путиннің айтуынша, бұл — Украинадан сегіз жыл бойы «қорлау мен геноцидке» тап болған Донбастағы негізінен орыстілді аймақтағы адамдарды қорғау үшін жасалған операция.[141] Сөз сөйлегеннен кейін бірнеше минут өткен соң «оны фашистер басқарды» деген сылтаумен Путин Украинадағы сайланған үкіметті құлату жоспарымен елге қарсы соғыс бастады.[142]
Ресейдің басып кіруі халықаралық сынға ұшырады.[143][144][145] Ресейге қарсы кеңінен халықаралық санкциялар қолданылды, оның ішінде бірнешеуі жеке Путинге қарсы да жасалған.[146] Украинаға басып кіруінің себебінен жұрт Путинді әскери қылмыс жасады деген айыппен соттауға шақырды.[147][148][149]
4 наурызда Путин ресейлік әскерилер мен оның операциялары туралы «көрінеу жалған ақпарат» жариялағандарды 15 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасын енгізетін заң жобасына қол қойды, бұл Ресейдегі кейбір бұқаралық ақпарат құралдарының Украина туралы хабарлауын тоқтатуына әкелді.[150] 7 наурызда басқыншылықты тоқтатудың шарты ретінде Кремль Украинаның бейтараптығын, Қырымды Ресей территориясы деп тануын және өзін-өзі жариялаған Донецк және Луганск республикаларын тәуелсіз мемлекеттер ретінде мойындауын талап етті.[151] 2022 жылы Украинаға басып кіргенінен кейін эмиграцияға, бала туудың төмендеуіне және соғыстағы құрбандарға байланысты Ресейдің ұзақ мерзімді демографиялық дағдарысы тереңдей түсті.[152]
21 қыркүйекте Путин Украинаның Харьковтағы сәтті қарсы шабуылынан кейін және Ресей басып алған Украина өңірлерін аннексиялау туралы референдумдарды жариялағаннан кейін елде ішінара жұмылдыру жариялады.[153] 30 қыркүйекте Путин Украинаның Донецк, Луганск, Запорожье және Херсон облыстарын Ресей Федерациясына қосу туралы жарлыққа қол қойды. Аннексияларды халықаралық қауымдастық мойындамайды және олар халықаралық құқық бойынша заңсыз болып табылады.[154] Сол жылғы 11 қарашада Украина Херсонды азат етті.
2022 жылғы желтоқсанда ол Украинаға қарсы соғыс «ұзақ процесс» болуы мүмкін екенін айтты.[155] 2022 жылғы ақпаннан бері Ресей-Украина соғысында жүздеген мың адам қаза тапты.[156]
.jpg)
.jpg)
2023 жылғы 20–22 наурызда Қытай төрағасы Си Цзиньпин Ресейге барып, Владимир Путинмен ресми және бейресми түрде кездесті.[157] Бұл Владимир Путиннің тұтқындауға ордер алуынан бергі алғашқы халықаралық кездесуі болды.
2023 жылғы мамырда Оңтүстік Африка Республикасы қамауға алу ордеріне қарамастан Владимир Путинге Йоханнесбургтегі 15-БРИКС саммитіне қатысу үшін дипломатиялық иммунитет беретінін жариялады.[158] 2023 жылғы шілдеде ОАР президенті Сирил Рамафоса Путиннің саммитке «өзара келісім бойынша» қатыспайтынын және оның орнына Сыртқы істер министрі Сергей Лавровты жіберетінін мәлімдеді.[159]
27–28 шілдеде Путин Санкт-Петербургте Ресей-Африка саммитін өткізді, оған Африканың түрлі елдерінен 45 делегация қатысты.[160]
2023 жылғы тамыздағы мәлімет бойынша Ресейдің Украинаға басып кіруі кезінде қаза тапқан немесе жараланған ресейлік және украиналық сарбаздардың жалпы саны шамамен 500 000 болды.[161]
Путин Израиль−Хамас соғысын тудырған 2023 жылы Хамастың Израильге жасаған шабуылына қарсы шықты және Израильдің өзін қорғауға құқығы бар екенін айтты, алайда оған қарамастан Путин Израильдің жауабын да сынады, Израильдің Газа секторын нацистік Германияның Ленинградты қоршағаныдай қоршауға құқылы емес деді. Путин Ресей қақтығысқа делдал бола алады деген болжам жасады.[162][163] Путин соғысты АҚШ-тың Таяу Шығыстағы сәтсіз сыртқы саясатының нәтижесі деп атап, Газа секторындағы палестиналық балалардың азап шегуіне алаңдаушылық білдірді.[164]
2023 жылғы 17 наурызда Халықаралық қылмыстық сот Путинге тұтқындауға ордер берілді,[14][165] Путин Ресейдің Украинаға басып кіруі кезінде балаларды Украинадан Ресейге заңсыз депортациялады деп айыпталды да, осы үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылды.[166]
ХҚС сонымен қатар қамауға алуға ордерді Ресей президенті кеңсесінің балалар құқықтары жөніндегі уәкілі Мария Львова-Беловаға да берді. Путин екеуіне
айыбы тағылған.[165] Ресей бұл депортациялар жетім балалар мен қақтығыс аймағында тастанды болған басқа да балаларды қорғауға бағытталған гуманитарлық істер екенін айтты.[167]
.jpg)
2023 жылғы 24 маусымға қараған түні Ресейдің әскерилендірілген Вагнер ЖӘК тобы Ресей үкіметіне қарсы көтеріліс жасамақшы болды. Көтеріліс Вагнердің басшысы Евгений Пригожин мен Ресей Қорғаныс министрлігі арасындағы шиеленістің күшеюі кезінде туындады.[168]
Пригожин көтерілістің министрліктің оның күштеріне шабуылына жауап ретінде басталғанын айтты.[169][170] Ол үкіметтің Украинаға басып кіргеніне берген себептерін жоққа шығарды,[171] елдің әскери кемшіліктері үшін қорғаныс министрі Сергей Шойгуды айыптады[172] және соғысты ресейлік олигархтардың мүддесі үшін басталған деген болжам жасады.[173]
Пригожин әскерлері Дондағы Ростов пен оңтүстік Ресейдегі әскери штаб-пәтердің бірін басып алып, колонна жасап, Мәскеуге жол алды.[174] Беларусь президенті Александр Лукашенкомен келіссөздерден кейін Пригожин операциясын тоқтатуға келісті[175] және 24 маусымда кешке Дондағы Ростовтан кете бастады.[176]
2023 жылғы 23 тамызда көтерілістен тура екі ай өткен соң Пригожин Мәскеудің солтүстігіндегі Тверь облысында іскерлік ұшағы апатқа ұшырап, тоғыз адаммен бірге қаза тапты.[177] Батыстық БАҚ апатқа борттағы жарылыс себеп болуы мүмкін деп хабарлады да, апатқа Ресей үкіметінің қатысы бар деген күдік келтірген.[178]
Путин 2024 жылғы сайлауда жалпы дауыстың 88,48 % жинап, жеңіске жетті. Халықаралық бақылаушылар бұл сайлауды демократиялық емес деп таныды.[179] Сайлау Ресей жаулаған Украинаның жерінде де өтті.[180]
2024 жылғы 22 наурызда Крокус Сити Холлдағы теракт орын алды, нәтижесінде 144 адам қаза тапты.[181] Бұл 2004 жылғы Беслан мектебін қоршауынан бергі Ресей жеріндегі ең қанды теракт болды.[182][183]
2024 жылғы 7 мамырда Мәскеуде Путиннің бесінші инаугурациясы орын алды.[184] Сарапшылардың пікірінше, Сергей Шойгуды қорғаныс министрі етіп Андрей Белоусовпен алмастыру Путиннің Ресей экономикасын соғыс экономикасына айналдырғысы келетінін және «көп жылдық соғысқа дайындалып жатқанын» білдіреді.[185][186]
2024 жылғы 2 тамызда Путин өлтіруші және ФСБ қызметкері Вадим Красиковты және тыңшылар Артём Дульцев пен Анна Дульцеваны, сондай-ақ басқаларды батыс елдерімен өткізген тұтқындарды алмастыру барысында елге қайтарды. Мәміле барысында Путин америкалық журналист Эван Гершковичке, оппозицияшылар Владимир Кара-Мурза мен Илья Яшинға және басқаларға рақымшылық жасады.[187][188]
Путиннің ішкі саясаты, әсіресе оның бірінші президенттігінің басында, тік билік құрылымын құруға бағытталды. 2000 жылғы 13 мамырда ол Ресейдің 89 федералды субъектісін жеті әкімшілік федералдық округке бөлу туралы жарлық шығарды және сол округтердің әрқайсысына жауапты өкілін тағайындады.[189]
Вирджиния университетінің профессоры Стивен Уайттың сөзінше Путиннің басшылығы кезінде Ресей америкалық, не британдық саяси жүйенің «екінші басылымын» құру ниеті жоқ екенін, керісінше Ресейдің өз дәстүрлері мен жағдайларына жақынырақ жүйе құруды көздейтінін анық көрсетті.[190] Кейбір комментаторлар Путин әкімшілігін «егеменді демократия» деп сипаттады.[9][191][192] Бұл сипаттаманы жақтаушылардың (әсіресе Владислав Сурковтың) пікірінше, үкіметтің іс-әрекеттері мен саясаты ең алдымен Ресейдің өзінде халықтың қолдауына ие болуы керек және шетелден үлгі алмауы және ықпал көрмеуі керек.[193]
2012 жылдан кейінгі кезеңде сайлаудағы дауыс санының бұрмалағанына, цензураға және митингтер еркіндігі туралы заңдардың қатаңданғанына қарсы жаппай наразылықтар болды. 2000 жылғы шілдеде Путин ұсынған және Парламент қолдаған заңға сәйкес, Путин 89 федералды субъектілердің басшыларын қызметінен босату құқығына ие болды. 2004 жылға дейін бұл жергілікті басшылардың (әдетте «губернаторлар» деп аталады) барлығы дауыс беру арқылы тікелей сайланса, кейін олардың үміткерліктері президент ұсынысымен және аймақтық заң шығарушы органдар шешімі арқылы мақұлданатын болды.[194][195]
Мұны Путин сепаратистік тенденцияларды тоқтату және ұйымдасқан қылмыспен байланысы бар губернаторлардан құтылу үшін қажетті қадам ретінде қарастырды.[196] Путиннің президенттігі тұсында жүзеге асырылған осы және басқа да үкімет әрекеттерін көптеген тәуелсіз ресейлік БАҚ және Батыс комментаторлары демократияға қарсы деп сынады.[197][198]
Путин биліктегі бірінші мерзімінде Ельцин дәуіріндегі кейбір бизнес-олигархтарға, сондай-ақ өзінің саяси қарсыластарына қарсы шықты, нәтижесінде Борис Березовский, Владимир Гусинский және Михаил Ходорковский сияқты адамдар қуғында болды, не түрмеге жабылды; Роман Абрамович пен Аркадий Ротенберг сияқты басқа олигархтар болса Путинмен дос, әрі одақтас болып қала берген.[199]
Ресейлік экономист Сергей Гуриев Путиннің экономикалық саясаты туралы айта отырып, оны төрт ерекше кезеңге бөлді: оның бірінші мерзіміндегі «реформа» жылдары (1999–2003); екінші мерзімінің «этатизм» жылдары (2004–2008 жылдың бірінші жартысы); әлемдік экономикалық дағдарыс және одан қалпына келу (2008–2013 жылдың екінші жартысы); және орыс-украин соғысы, Ресейдің жаһандық экономикадан алшақ кетуі және тоқырау (2014–).[200]
.jpg)
Нью-Йоркте орналасқан Human Rights Watch үкіметтік емес ұйымы HRW Еуропа және Орталық Азия бөлімінің британдық директоры Хью Уильямсон авторы болып табылатын «Қиратушы заң шығару» (ағылш. Laws of Attrition, орыс. Разрушительное законотворчество) атты баяндамасында Путин президент болып қайта сайланған 2012 жылғы мамырдан бері Ресейде көптеген құқық шектеуші заңдар шығарғанын, үкіметтік емес ұйымдарды тексере бастап, саяси белсенділерді қудалап, қорқытып, түрмеге жауып, сынаушыларды шектей бастағанын айтты. Бұл жаңа заңдар қатарына жиі «шетелдік агенттер» туралы заң жатқызылады.[201]
2020 жылы Путин шетелден қаржы алатын тұлғалар мен ұйымдарды «шетел агенті» деп тану туралы заңға қол қойды. Заң 2012 жылы қабылданған «шетел агенті» заңнамасын кеңейту болып табылады.[202]
Мемориал құқық қорғау орталығының 2020 жылғы маусымдағы мәліметі бойынша, Ресейде 380 саяси тұтқын, оның ішінде 63 адам тікелей немесе жанама түрде саяси әрекеттері үшін (оның ішінде Алексей Навальный) және 245 Ресейде тыйым салынған мұсылман ұйымдарының біріне қатысы бар деген айыппен жауапқа тартылған. Тізімдегі 78 адам, яғни жалпы санының 20 %-дан астамы — Қырым тұрғындары.[203] 2022 жылғы желтоқсанда Ресейдің соғыс цензурасы туралы заңдары бойынша Украинадағы соғысты сынағаны үшін 4000 астам адам жауапқа тартылғаны белгілі болды.[204]
Висконсин-Мэдисон университетінің саясаттану профессоры Скотт Гелбах 1999 жылдан бері Путин өзінің ресми көзқарасына қарсы шыққан журналистерді жүйелі түрде жазалап келеді деп мәлімдеді.[206] «Foreign Affairs» журналындағы америкалық жазушы Мария Липман: «Путин 2012 жылы Кремльге оралғаннан кейін жүргізілген қуғын-сүргін сол кезге дейін салыстырмалы түрде тәуелсіз болған либералды БАҚ-ты қамтыды» деп мәлімдейді.[207]
«Шекарасыз репортёрлар» ұйымы 2013 жылғы 179 елдің тізімінде баспасөз бостандығы бойынша Ресейді 148-орынға қойды. Ол Ресейді саяси оппозицияны қудалағаны үшін және журналистерді өлтірген қылмыскерлерді табанды түрде қудалап, жауапқа тартудағы сәтсіздігі үшін ерекше сынға алды. Ресейліктердің шамамен үштен екісі теледидарды күнделікті жаңалықтардың негізгі көзі ретінде пайдаланады.[208]
.jpg)
.jpg)
Жалпы, Путиннің билігі батыспен шиеленісті болды.[209][210] Леонид Бершидский Путиннің Financial Times газетіне берген сұхбатын талдап: «Путин ұлтшыл, не нәсілшіл емес, ол — ескі кеңес мектебінің империалисі [және] оның гейлермен де жұмыс істей беретіні белгілі» деп қорытындылады.[211]
Үндістан ресейлік әскери техниканың ең ірі тұтынушысы болып қала береді және екі ел арасында тарихи берік стратегиялық және дипломатиялық қарым-қатынастар бар.[212] 2022 жылғы қазанда Путин Үндістан мен Қытайды «жақын одақтастар және серіктестер» деп сипаттады.[213]
Путин тұсында Ресей Қытай, Үндістан, Пәкістан және Орталық Азияның посткеңестік мемлекеттері кіретін ШЫҰ және БРИКС-тің азиялық мемлекеттерімен оң қарым-қатынаста болды.[214][215]
Путиннің тұсында Кремль Ресейдің басқа посткеңестік мемлекеттерге қатысты ықпал аясы мен «артықшылықты мүдделері» бар деген. Ресейліктер Ресей кірмейтін посткеңестік кеңістікті жиі «жақын шетел» (орыс. Ближнее зарубежье) деп те атап жатады.[216]
2000 жылдары орын алған Посткеңестік мемлекеттердегі түсті төңкерістердің сериясы, атап айтқанда 2003 жылғы Грузиядағы Раушан төңкерісі, 2004 жылғы Украинадағы қызғылт сары төңкеріс пен 2005 жылғы Қырғызстандағы қызғалдақ төңкерісі бұл елдер мен Ресейдің өзара қарым-қатынасында қайшылықтарға әкелді. 2004 жылғы желтоқсанда Путин Раушан және Қызғылт сары төңкерістерін сынап: «Егер сізде төңкерістер тұрақты түрде бола берсе, посткеңестік кеңістікті бітпейтін қақтығысқа батыру қаупі бар» деді.[217]
2008 жылы Путиннің НАТО-Ресей саммитінде егер Украина НАТО-ға қосылса, Ресей Украинаның Шығысы мен Қырымды аннексиялауға тырысуы мүмкін деп мәлімдегені хабарланды.[218] Саммитте ол АҚШ президенті Джордж Бушқа "Украина тіпті мемлекет те емес!" дегені айтылды және келесі жылы Путин Украинаны «Кіші Ресей» деп атады. 2014 жылғы наурыздағы Намыс төңкерісінен кейін Ресей Федерациясы Қырымды аннексиялады.[219] Путиннің айтуынша, бұл «Қырым әрқашан да Ресейдің ажырамас бөлігі болғанынан және солай болып қала бергеннен» жасалды.[220]
Ресей Қырымды аннексиялағаннан кейін ол Украинаның «Ресейдің тарихи оңтүстігіндегі аймақтарды» қамтиды, «большевиктер қалауы бойынша құрылған» деді.[221] Төңкерісті Батыс әлемі Ресейді әлсірету үшін ұйымдастырған деді. "Батыстағы әріптестеріміз шекара асып кетті. Олар өздерін дөрекі, жауапсыз және кәсіпқой емес танытты" деген ол Украинада билікке келгендердің "ұлтшылдар, неонацистер, русофобтар мен антисемиттер" екенін айтты.[221]
2008 жылғы тамызда Грузия президенті Михаил Саакашвили Оңтүстік Осетия аймағын ел бақылауына қайта алуға тырысты. Алайда, 2008 жылғы Оңтүстік Осетия соғысында Грузияның әскери күштері көп ұзамай жеңіліске ұшырады, содан кейін тұрақты ресейлік күштер Оңтүстік Осетияға, содан кейін Грузияның басқа бөліктеріне кірді де, Грузияның тағы бір сепаратист Абхазия провинциясында Абхазия күштерімен екінші майдан ашты.[222][223]
Ресей мен посткеңестік мемлекеттердің көпшілігі арасында бар болған немесе бұрын болған шиеленістерге қарамастан, Путин еуразиялық интеграция саясатын ұстанады. Путин Еуразиялық одақ құру идеясын 2011 жылы қолдаған.[224] 2011 жылғы 18 қарашада Беларусь, Қазақстан және Ресей президенттері Еуразиялық одақты 2015 жылға дейін құру мақсатын белгілейтін келісімге қол қойды.[225] Еуразиялық одақ 2015 жылғы 1 қаңтарда құрылды.
Путин тұсында Ресейдің Украинадан кейінгі екінші үлкен посткеңестік республика болған Өзбекстанмен қарым-қатынасы күшейді. Ислам Кәрімов тұсындағы Өзбекстан Ельцин Ресейінен алшақтап жатқан; алайда екі ел арасындағы қатынастың айтарлықтай жақсаруы 2000 жылғы мамырдағы Путиннің Ташкентке сапарында көрінді.[226] 2014 жылы тағы бір кездесуде Ресей Өзбекстанның қарызын өтеуге келісті.[227]
2014 жылғы тамызда Путин Нұрсұлтан Назарбаевты және оның президенттігін мақтап жатқанда «қазақтардың бұрын еш мемлекеті болмаған және ол [Назарбаев] оны құрған» деген аса даулы тұжырым жасады.[228][229] Алайда бұндай дауларға қарамастан екі ел арасындағы дипломатиялық қатынастар нашарламаған.[230] «КСРО ыдырауына дейін қазақтың егемендігі болмаған» деген идеяны Назарбаевтың өзі де бірнеше рет айтқаны да белгілі.[231][232]
.jpg)
Путин тұсында Ресейдің НАТО және АҚШ-пен қарым-қатынасы бірнеше кезеңнен өтті. Ол алғаш рет президент болған кезде қарым-қатынасқа сақтықпен қарады, бірақ Нью-Йорктағы 2001 жылғы террорлық акттен кейін терроризмге қарсы соғыста АҚШ-ты қолдап кетті және екі ел арасындағы жаңа серіктестік мүмкіндігі пайда болды.[233]
Ресейдің Ирак соғысы кезінде АҚШ-қа қарсылық танытқан Путин 2003 жылдан бастап Батыстан жыл сайын алшақтап, қарым-қатынастар тұрақты түрде нашарлап жатты. Ресейтанушы ғалым Стивен Коэннің айтуынша, АҚШ-тың негізгі ақпарат құралдары мен Ақ Үйдің өзі Путинге қарсы болды.[233] Майкл Штюрмерге берген сұхбатында Путин Ресей мен Шығыс Еуропаны алаңдататын үш сұрақ бар екенін айтты: Косовоның мәртебесі, Еуропадағы кәдімгі қарулы күштер туралы шарт және Американың Польша мен Чехияда зымыранға қарсы қорғаныс алаңдарын салу жоспары және үшеуінің бір-біріне байланысы бар деп болжады.[234]
2008 жылы Косово өз тәуелсіздігін жариялағанда Путин оған және оны мойындауға қарсы шықты. 2014 жылғы наурызда Путин Косовоның тәуелсіздік туралы декларациясын Қырымның тәуелсіздігін мойындау үшін негіз ретінде пайдаланды.[235]
АҚШ-та болған 2001 жылғы 11 қыркүйектегі лаңкестік актілерден кейін Путин АҚШ президенті Джордж Уокер Бушпен және көптеген батыс еуропалық көшбасшылармен жақсы қарым-қатынаста болды. Оның Германия канцлері Ангела Меркельмен «салқынырақ» және «іскерлік» қарым-қатынасы көбіне Меркельдің Путин КГБ агенті ретінде орналасқан бұрынғы Шығыс Германиядағы тәрбиесімен байланысты.[236] Путин Италия премьер-министрі Сильвио Берлусконимен өте жылы қарым-қатынаста болды;[237] екі көшбасшы 2011 жылғы қарашадағы Берлусконидің отставкасынан кейін де екіжақты кездесулер ұйымдастыруды жалғастыра берді.[238] 2023 жылғы Берлускониді жерлеу рәсімінде Путин ол жайлы «мен үшін қымбат адам, әрі нағыз досым болған» деп айтты.[239]
2011 жылы НАТО-ның Ливиядағы интервенциясы бірнеше әлемдік көшбасшылардың, соның ішінде Путиннің мінеуіне себеп болды, олар БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 1973 жылғы қарарының «ақаулар мен кемшіліктері бар» екенін айтты.[240]
2013 жылдың соңында жоспарланған бір саммитті Америка Құрама Штаттары 1960 жылдан бері тұңғыш рет болдырмай қалды да, Ресей-Америка қарым-қатынастары одан әрі нашарлады. Американың саммиттен бас тарту себебі — Ресейдің америкалық құпия ақпаратты жария еткен Эдуард Сноуденге уақытша баспана бергені.[241] 2014 жылы Қырымды аннексиялау себебінен Ресейдің Үлкен сегіздік тобындағы мүшелігі уақытша тоқтатылды.[242] Путин АҚШ-ты әлемдік тәртіпті тұрақсыздандыруда деп айыптап, сөйлеген бір сөзінде қатты сынады.[243]
2016 жылғы 9 қарашада Путин Дональд Трампты АҚШ 45-президенті болып сайлануымен құттықтады.[244] Трамптың сайлануымен екі ел арасындағы қатынастар жақсарып кетті. 2017 жылғы ақпанда Gallup сауалнамасы америкалықтардың 22 % Путинге оң көзқарасын көрсетті, бұл — 2003 жылдан бергі ең жоғары көрсеткіш.[245]
Ресейдің Украинаға басып кіруі және АҚШ президенті болып Джо Байденнің сайлануынан екі ел арасындағы қатынастар қайта нашарлап кетті. 2023 жылғы 25 наурызда президент Путин Беларусьте тактикалық ядролық қаруды орналастыру туралы хабарлады. Қару-жарақтың Ресей бақылауында болатыны жарияланды. Президент Путин ресейлік телеарнаға: "Бұл жерде де ерекше ештеңе жоқ. Біріншіден, Америка Құрама Штаттары мұны ондаған жылдар бойы жасап келеді. Олар өздерінің тактикалық ядролық қаруларын өз одақтас елдерінің территориясында бұрыннан орналастырған", – деді.[246]
2003 жылы Ұлыбритания Путиннің бұрынғы патроны, олигарх Борис Березовскийге саяси баспана бергенде Ресей мен Ұлыбритания арасындағы қарым-қатынас та нашарлады.[247] Бұл нашарлау британдықтардың тыңшылықпен айналысып, демократияны жақтайтын және адам құқықтарын қорғайтын топтарға жасырын төлемдер жасады деген айыптаулармен күшейді.[248] Ұлыбританияда 2022 жылы жүргізілген сауалнама Путинді британдық респонденттердің 8% оң пікірде болған шетелдік көшбасшылардың ең танымал емес екенін көрсетті.[249]
.jpg)
2007 жылғы 16 қазанда Путин Тегерандағы Каспий саммитіне қатысу үшін Иранға барды, онда ол Иран президенті Махмұд Ахмадинежадпен кездесті.[250] Бұл 1943 жылы Иосиф Сталиннің Тегеран конференциясына қатысқаннан бергі кеңестік немесе ресейлік көшбасшының Иранға бірінші сапары болды[251] және Иран-Ресей қарым-қатынасындағы маңызды оқиға болды.[252] Саммиттен кейінгі баспасөз мәслихатында Путин «біздің барлық (Каспийлік) мемлекеттер өздерінің бейбіт мақсаттағы ядролық бағдарламаларын ешбір шектеусіз дамытуға құқылы» деді.[253]
2000 жылдан 2010 жылға дейін Ресей Сирияға шамамен 1,5 миллиард долларға қару сатып, Дамаскті Ресейдің жетінші ең үлкен клиентіне айналдырды.[254] Сириядағы азамат соғысы кезінде Ресей Сирия үкіметіне қарсы кез келген санкцияларға вето қоямын деп қорқытты және оның үкіметіне қару-жарақ беруді жалғастыра берді.
2017 жылы Путин Орталық Африка Республикасындағы Азаматтық соғыста Туадера билігін қолдау үшін ресейлік жекеменшік әскери компания жіберді, оның орнына тұрақты әскери қатысуға рұқсат алды.[255] Бірінші Ресей-Африка саммиті 2019 жылғы қазанда Ресейдің Сочи қаласында Путин мен Мысыр президенті Абдул-Фаттах Халил ас-Сиси бірлесіп ұйымдастырды. Кездесуге Африка елдерінен 43 мемлекет және үкімет басшылары қатысты.[256]
2021 жылғы 22 қазанда Путин Израиль премьер-министрі Нафтали Беннеттпен кездесуінде Ресей мен Израиль арасындағы «бірегей байланысқа» тоқталды.[257]
.png)
Левада орталығының директоры 2015 жылы ресейлік сауалнама нәтижелерінен қорытынды шығару немесе оларды демократиялық мемлекеттердегі сауалнамалармен салыстыру маңызды емес деп мәлімдеді, өйткені Ресейде нақты саяси бәсекелестік жоқ, демократиялық мемлекеттерден айырмашылығы, ресейлік сайлаушыларға биліктегіден басқа ешқандай таңдау берілмейді және қоғамдық пікірді мемлекеттік БАҚ қалыптастырады.[259]
2007 жылғы маусымда жүргізілген қоғамдық пікір сауалнамасында Путиннің рейтингі 81 % болды, бұл сол жылы әлемдегі көшбасшының екінші ең жоғары көрсеткіші болды.[260] 2013 жылғы қаңтарда, 2011–2013 жылдардағы ресейлік наразылықтар кезінде Путиннің рейтингі 62 %-ға дейін төмендеді, бұл 2000 жылдан бергі оның ең төменгі көрсеткіші.[261] Украинадағы дағдарыстың салдарынан жасалған ЕО мен АҚШ-тың ресейлік шенеуніктерге қарсы санкцияларынан кейін Путиннің рейтингі 2014 жылғы тамызда 87 %-ға жетті.[262] 2015 жылғы ақпанда ішкі сауалнамаға сәйкес Путин әлемдегі ең танымал саясаткер деп танылды.[263] Путин сонымен қатар кейбір батыстық емес елдерде үлкен танымалдыққа ие болды, мысалы, 2017 жылы оның Вьетнамдағы рейтингі 89 % болған.[264]
Бақылаушылардың пікірінше, ресейліктер арасында Путиннің билігін жақтауға байланысты ұрпақтар арасындағы күрес жүріп жатыр, жас ресейліктер Путинге қарсы болса, егде жастағы ресейліктердің мемлекеттік БАҚ себебінен билікті қолдағаны ықтималырақ.[265] 2020 жылғы желтоқсанда 18–24 жас аралығындағы ресейліктер арасында Путинді қолдағаны 20 % ғана болды.[266]
2022 жылғы ақпанның соңында Russian Field тәуелсіз зерттеу тобы жүргізген сауалнама халықтың 59 % Украинадағы «арнайы әскери операцияны» қолдайтынын көрсетті.[267] Сауалнамаға сәйкес, 18–24 жас аралығындағы жастар тобындағы тек 29 % ғана «арнайы әскери операцияны» қолдаған.[268] 2022 жылғы ақпанның аяғы мен наурыздың ортасында екі сауалнама ресейліктердің «арнайы әскери операцияны» қолдағанын көрсетті. Нәтижелерді Азаттық радиосы алды.[269] Сауалнамаға қатысқан ресейліктердің 71 пайызы Украинадағы «арнайы әскери операцияны» қолдайтынын айтты.[269]
2022 жылғы наурызда украиналықтардың 97 %-ы Путинге жағымсыз көзқараста екенін айтты және украиналықтардың 98 %-ы, соның ішінде Украинада тұратын этникалық орыстардың 82 %-ы Украинаның ешбір бөлігінің Ресейдің заңды бөлігі екеніне сенбейтінін айтты.[270] Ресейде 30 наурызда жарияланған сауалнамада Путиннің рейтингі ақпандағы 71 %-дан 83 %-ға көтерілді.[271] Дегенмен, сарапшылар бұл цифрлар халықтың көңіл-күйін дәл көрсетпеуі мүмкін екенін ескертті, өйткені соғыс кезінде жұртшылық көшбасшылардың айналасына жиналуға бейім және де басқа біреулердің өздерінің шынайы пікірлерін жасыруы да мүмкін.[272]
2023 жылғы 22–28 маусымда өткізілген Левада тәуелсіз ұйымының сауалнамасы 2024 жылғы президенттік сайлауда респонденттердің 42 % Путинге дауыс беретінін көрсетті.[273] 2023 жылғы қарашада жүргізілген ВЦИОМ мемлекеттік мекемесінің қоғамдық пікіріне сауалнама респонденттердің 37,3 % Путинге дауыс беретінін көрсетті.[274] 2024 жылғы наурыздың басында жүргізілген ВЦИОМ сауалнамасына сүйенсек, респонденттердің 56,2 пайызы Путинге дауыс береді.[275]
Путиннің жеке басына табынушылығы оның ашық, спорттық, мықты жігіттің қоғамдық имиджі негізінде құрылған. Ол өзінің физикалық қабілеттерін көрсетіп, экстремалды спорт және жабайы жануарлармен араласу сияқты әдеттен тыс немесе қауіпті әрекеттерге қатысады.[276] Wired пікірінше, ол өзін «әдейі суперқаһарман сияқты жасап қойған».[277] 2007 жылы Комсомольская правда таблоидында «Путиндей бол» деген тақырыппен Сібір тауларында демалып жатқан жейдесіз Путиннің үлкен фотосуреті жарияланған.[278] Кремльдің өзі мемлекет басшысы айналасында бар жеке басқа табынуды жоққа шығарды.
Путиннің көшбасшы ретіндегі мінез-құлқына баға беру оның ұзақ президенттігі кезінде өзгеріп жатты. Оның Ресейді автократияға қарай бұруы және Борис Ельцин қолдаған өкілді басқару жүйесінің әлсіреуі сынға ұшырады.[279] Ресейлік диссиденттер мен батыс жетекшілері оны жиі «диктатор» деп сипаттайды. Басқалары оның Ресейге тигізген әсері туралы қолайлы баға берді.
Путинді 2015 жылы саяси қарсыласы Гарри Каспаров «диктатор» деп[280] және 2016 жылы оппозиция белсендісі және блогер Алексей Навальный «жемқорлық патшасы» деп сипаттады.[281] Оны АҚШ бұрынғы мемлекеттік хатшысы Хиллари Клинтон "бұзақы" деп сипаттаса,[282] XIV Далай-лама "өзін-өзі жайлы ойлай беретін" деп сипаттады.[283] 2015 жылы оппозициялық саясаткер Борис Немцов «Путин Ресейді Қытайдың «шикізат колониясына» айналдырып жатыр» деген еді.[284] Кеңестік диссидент Валерия Новодворская Путинді «саяси жағынан дарынсыз, сталиншіл адам, кекшіл және қатыгез» деп сипаттады да, билікті «чекисттердің режимі» деп атаған.[285]
Көптеген ресейліктер Путинді Ресейдің байлығын қалпына келтіргені үшін мақтайды.[286] Бұрынғы Кеңес Одағының басшысы Михаил Горбачёв Путиннің президенттігі кезінде демократиялық процедуралар мен БАҚ бостандығына шектеу қойылғанын мойындай отырып, Путин Ельцин жылдарының соңында Ресейді бытыраңқылықтан алып шыққанын және ресейліктер «Путин Ресейді құтқарғанын ұмытпауы керек» деді.[286] Шешен Республикасының басшысы және Путиннің жақтаушысы Рамзан Қадыров 2011 жылға дейін Путин шешен халқын да, Ресейді де құтқарғанын мәлімдеді.[287]
2018 жылғы сыбайлас жемқорлыққа қарсы блогер және белсенді Алексей Навальныйдың түрмеге жабылғанынан кейін Forbes былай деп жазды: «Путиннің әрекеті — диктатордың әрекеті... Қоғамдық қолдау таппаған көшбасшы ретінде ол күш пен күн өткен сайын нашарлап жатқан қуғын-сүргін қолдану арқылы ғана билікте қала алады».[288] 2021 жылғы қарашада The Economist сонымен қатар Путиннің «автократиядан диктатураға ауысқанын» атап өтті.[289]
.webp)
Ресейдің Украинаға басып кіруі кезінде бейбіт тұрғындардың қазасы көбейгеннен кейін АҚШ президенті Джо Байден Путинді соғыс қылмыскері және «қанішер диктатор» деп атады.[290][291]
Біріккен Ұлттар Ұйымындағы Украина өкілі Сергій Кислиця Путинді Адольф Гитлерге ұқсатты.[292] Латвия премьер-министрі Кришьянис Кариньш де Ресей басшысын Гитлерге ұқсатып, оны «миллиондаған адамдарды қайғы-қасіретке ұшыратқан алжыған автократ» деді.[293]
2022 жылғы 31 желтоқсанда президент Путин Ресей қарулы күштерінің бір топ сарбаздары мен басқа да мүшелері алдында жаңа жылдық сөз сөйледі. Бұлар нағыз сарбаздар ма, актерлер ме деген сұрақ пайда болды. BBC жаңа жылдық үндеудегі кем дегенде бес адамның әскер мүшесі емес, Путиннің одақтастары, не қызметкерлері екенін анықтау үшін бет-әлпетті тану мүмкіндігін пайдаланды. Путиннің артында тұрған аққұба әйелдің Новгород облысы бойынша аймақтық парламенттегі «Біртұтас Ресей» партиясының депутаты Лариса Сергухина екені анықталды. Сергухина бұрын солдат, матрос және шіркеу қауымының мүшесі ретінде президент Путиннің басқа да бұрын көпшілік алдында сөйлеген сөзінде көрінген.[294]
1983 жылғы 28 шілдеде Путин Людмила Шкребневаға үйленді және олар 1985 жылдан 1990 жылға дейін Шығыс Германияда бірге тұрды. Олардың 1985 жылғы 28 сәуірде Ленинградта (қазіргі Санкт-Петербург) туған Мария Путина және 1986 жылғы 31 тамызда Дрезденде туған Екатерина Путина атты екі қызы бар.[9]
2020 жылғы қарашада жарияланған Проект тергеуінде Путиннің Светлана Кривоногихпен[295] Луиза Розова деген атпен белгілі Елизавета есімді тағы бір қызы[3] (2003 жылғы наурызда туған)[296] бар екені анықталды.[297] 2008 жылғы сәуірде «Московский корреспондент» Путиннің Людмиламен ажырасып кеткенін және бұрынғы көркем гимнаст және ресейлік саясаткер, Олимпиаданың алтын жүлдегері Алина Кабаеваға үйленгенін хабарлады.[298] Оқиға жоққа шығарылды[298] және газет көп ұзамай жабылды. Путин мен Людмила ерлі-зайыптылар ретінде көпшілік алдында шығуын жалғастыра берді[299] және Путиннің Кабаевамен қарым-қатынасының жағдайы алыпсатарлық тақырыбы болды.[300]
Владимир мен Людмила Путиндер ажырасуға ниеті бар екенін 2013 жылғы 6 маусымда айтқан және 2014 жылғы 1 сәуірде Кремль олардың ажырасқанын ресми түрде растады.[301] Хабарларға сүйенсек, Кабаева 2015 жылы Путиннен қыз туды, бұл хабарды ресми дереккөздер жоққа шығарды.[302] Кабаеваның 2019 жылы Путиннен егіз ұл туғаны жайлы да хабарланды.[4] Алайда 2022 жылы швейцариялық БАҚ ерлі-зайыптылардың швейцариялық гинекологына сілтеме жасай отырып, екі жағдайда да Кабаева ұл туғанын жазды.[5]
_01.jpg)
2007 жылғы заң шығарушы сайлау кезінде жарияланған ресми деректер Путиннің байлығын банк шоттарында шамамен 3.7 миллион рубль (280 000 АҚШ доллары), Санкт-Петербургтегі жеке 77.4 шаршы метр (833 шаршы фут) пәтері және басқа да активтері деп көрсетті.[303][304] Путиннің 2006 жылғы табысы 2 миллион рубльді (шамамен 152 000 доллар) құрады. 2012 жылы Путин 3.6 миллион рубль (270 000 доллар) табысы туралы хабарлады.[305][306] Путин жалпы құны 700 000 доллар тұратын бірнеше қымбат қол сағаттарын киіп суретке түсті, бұл оның жылдық жалақысынан шамамен алты есе көп. Путин кейде мыңдаған долларға бағаланған сағаттарды сыйлыққа бергені белгілі болды, мысалы, 2009 жылы демалыста кездескен сібірлік балаға Blancpain деп танылған сағатты және сол жылы зауыт жұмысшысына осыған ұқсас тағы бір сағат сыйлады.[307]
Ресейлік оппозициялық саясаткерлер мен журналистердің пікірінше,[308][309] Путин бірқатар ресейлік компаниялар акцияларының бірізді иеленуі арқылы жасырын түрде бірнеше миллиард долларлық байлыққа ие болды.[310][311] The Washington Post газетінің бір редакциялық мақаласына сәйкес, «Путин бұл 43 ұшақты техникалық түрде иеленбесе де, ол Ресейдегі жалғыз саяси билік ретінде оларды өз қалауынша қолдана алады».[312] РИА Новости журналисі «Батыстың барлау агенттіктері... ештеңе таба алмады». Бұл қарама-қайшы пікірлерді Polygraph.info талдады да,[313] Батыс (Андерс Ослундтың бағалауы 100–160 миллиард доллар) және ресейлік (Станислав Белковскийдің 40 миллиард долларға бағаланған) сарапшылары, ОББ (2007 жылғы бағалауында 40 миллиард доллар шықты) бірқатар есептерін қарап, салыстырды және нәтижесінде осындай қорытынды жасады:
|
Путин байлығының нақты сомасына қатысты белгісіздік бар және АҚШ Ұлттық барлау директорының бағалауы әлі аяқталмаған сияқты. Дегенмен, Панама құжаттарында және Дауиша келтірген тәуелсіз тергеушілердің қолында көптеген дәлелдер мен құжаттар болғандықтан, Polygraph.info Даниловтың Батыс барлау агенттіктері Путиннің байлығы туралы айғақ таба алмады деген мәлімдемесі алдамыш. Түпнұсқасы (ағыл.)
There is uncertainty on the precise sum of Putin's wealth, and the assessment by the Director of U.S. National Intelligence apparently is not yet complete. However, with the pile of evidence and documents in the Panama Papers and in the hands of independent investigators such as those cited by Dawisha, Polygraph.info finds that Danilov's claim that Western intelligence agencies have not been able to find evidence of Putin's wealth to be misleading
|
|
Панама құжаттары тараған мәліметтерге сәйкес, Путиннің жақын сенімді серіктері жалпы құны 2 миллиард АҚШ долларын құрайтын оффшорлық компанияларға иелік етеді.[314] Ақша ізінің едәуір бөлігі Путиннің ең жақын досы Сергей Ролдугинге әкеледі. Музыкант және өз сөзімен айтқанда, бизнесмен болмаса да, оның 100 миллион долларға, не одан да көп ақшаға бағаланған активтері бар. Бұл рөлге ол өзінің төмен бейіні үшін таңдалды деген болжам бар.[315] Путин, шын мәнінде, қаражатты иеленеді,[316] ал Ролдугин жай ғана сенімді өкіл ретінде әрекет етеді деген болжамдар бар.[317] Гарри Каспаров «[Путин] адамзат тарихындағы кез келген басқа адамнан артық ақшаны басқаратыны әбден мүмкін» деді.[318]
Президент және премьер-министр ретінде Путин бүкіл ел бойынша көптеген ресми резиденцияларда тұрды.[319] Бұл резиденциялар қатарында: Мәскеу Кремлі, Мәскеу облысындағы Ново-Огарёво, Мәскеу маңындағы Горки-9, Сочидегі Бочаров Ручей, Новгород облысындағы Долгие Бороди және Сочидегі Ривьера.[320] 2012 жылғы тамызда Путинді сынаушылар 20 вилла мен сарайдың меншігінің тізімін атады, оның тоғызы Путиннің билікте болған 12 жылында салынған.[321]
Путин Шығыс Германияның Дрезден қаласындағы КГБ қызметінен оралған соң көп ұзамай Санкт-Петербургке жақын Ленинград облысының Приозерск ауданындағы Карель мойнағындағы Комсомольское көлінің шығыс жағалауындағы Соловьевкада дача салды. 1996 жылы дача өртенгеннен кейін Путин түпнұсқаға ұқсас жаңа үй салды және оған жеті досы қосылды, олар жақын жерде саяжайлар тұрғызды. 1996 жылы топ ресми түрде өздерінің бауырластығын кооперативтік қоғам ретінде тіркеп, оны Озеро («Көл») деп атады және оны жабық қауымдастыққа айналдырды.[322]
Қара теңіздегі Прасковеевка ауылының маңында құны 1 миллиард АҚШ долларын құрайтын[323] және «Путин сарайы» деп аталып кеткен үлкен зәулім үй салынып жатыр. 2012 жылы Путиннің бұрынғы іскер серіктесі Сергей Колесников оған BBC Newsnight бағдарламасына премьер-министрдің орынбасары Игорь Сечиннің сарайдың құрылысын қадағалауды тапсырғанын айтты.[324] Ол сондай-ақ үкімет жерінде салынған және үш тікұшақ алаңы бар бұл зәулім үйдің сонымен қатар мемлекет қаражаты есебінен төленген және Кремльдің ресми күзет қызметінің формасын киген шенеуніктер күзететінін және Путиннің жеке пайдалануына салынғанын айтты.[325]
2021 жылғы 19 қаңтардағы Алексей Навальный қамауынан кейін оның және Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес қорының (ФБК) Путинді алаяқтық жолмен алынған қаражатты өзіне үй салу үшін пайдаланды деп айыптаған видео тергеуі жарияланды; видеода ол бұл резиденцияның құрылуын «әлемдегі ең үлкен пара» деп атаған. Тергеу барысында Навальный бұл жылжымайтын мүлік Монакодан 39 есе үлкен және құрылысына 100 миллиард рубльден (1,35 миллиард доллар) астам қаржы жұмсалғанын айтты. Ол сондай-ақ дрон арқылы жер учаскесінің әуеден түсірілген түсірілімін және Навальныйдың айтуынша, мердігер берген сарайдың егжей-тегжейлі жоспарын көрсетті, ол оны 2011 жылы интернетке тараған сарай ішіндегі фотосуреттермен салыстырды. Бейнеде Путиннің жылжымайтын мүліктерін салу үшін миллиардтаған долларды жасыруға мүмкіндік берген Путиннің айналасындағыларға қатысты сыбайлас жемқорлық схемасы туралы да айтылды.[326][327]
Путиннің діні — орыс православие христианы. Оның анасы орыс православие шіркеуіне барған болса, әкесі атеист болған.[328] Анасы үйде иконалар сақтамаса да, сол кездегі үкіметтің дінін қудалауына қарамастан, ол шіркеуге үнемі баратын. Анасы оны сәби кезінде жасырын шомылдыру рәсімінен өткізіп, оны үнемі шіркеуге апарып жүретін.[9]
Путиннің айтуынша, оның «діни оянуы» 1993 жылы әйелі ұшыраған ауыр көлік апатынан және 1996 жылғы тамызда дачасының өртенуінен кейін басталды.[328] Израильге ресми сапары алдында Путиннің анасы оған крест сыйлап, оған батасын алуын бұйырды. Путин: "Мен оның айтқанын орындадым, сосын мойныма крест тағып қойдым. Содан бері оны ешқашан шешкен емеспін" дейді.[9] Оның діншілдігінің шынайылығын оның бұрынғы кеңесшісі Сергей Пугачёв жоққа шығарды.[329]
Путин футбол көреді және «Зенит Санкт-Петербург» футбол клубына қолдау көрсетеді.[330] Ол шайбалы мен допты хоккейге де қызығушылық танытады.[331]
Путин бала кезінен дзюдомен айналысқан,[19] он төрт жасында ол самбомен де айналысып кетті.[332] Ленинградта (қазіргі Санкт-Петербургте) екі спорт түрінен де жарыстарда жеңіске жетті. Ол 2012 жылы қара белдіктің сегізінші данымен марапатталды да, бұл мәртебеге қол жеткізген алғашқы ресейлік болды.[333] Ол 2014 жылы каратэден сегізінші дәрежелі қара белбеумен марапатталды.[334]
Таэквондо мен айкидодан қара белбеу иегері, Lawfare журналының редакторы Бенджамин Уиттес Путиннің жекпе-жек өнеріндегі шеберлігіне күмән келтіріп, Путиннің дзюдодан қандай да бір назар аударарлық шеберлігін көрсеткені туралы бейне дәлелдер жоқ екенін айтты.[335][336]
2022 жылғы наурызда Путин Ресейдің Украинадағы соғысына байланысты Халықаралық дзюдо федерациясындағы (IJF) барлық лауазымдарынан шеттетілді.[337]
2001 жылдан бері кемінде он бес ел Владимир Путинге азаматтық марапаттар берді. Путинге әлемнің түкпір-түкпіріндегі ұйымдардың құрметті докторлық және басқа да марапат-дәрежелері берілді, бірақ олардың кейбіреулері Украинадағы соғыс себебінен алып тасталды.
| Күні | Марапат | Қосымша ақпарат | Дереккөзі | |
|---|---|---|---|---|
| КСРО
| ||||
| 1998 | 
|
Құрмет Белгісі ордені | [338] | |
| Ресей
| ||||
| 12 наурыз 1996 | 
|
Құрмет ордені | мемлекетке сіңірген еңбегі және Балтық жағалауы елдерімен кедендік шекараны реттеуге қосқан зор үлесі үшін | [339] |
| 30 наурыз 1998 | 
|
Ресей Федерациясы Президентінің Алғысы | Ресей президентінің Федералдық Жиналысқа 1998 жылғы Жолдауын дайындауға белсенді қатысқаны үшін | [340] |
| 22 ақпан 1999 |
|
Ресей Федерациясы Президентінің Алғысы | еліміздің қорғаныс қабілетін нығайтуға қосқан зор үлесі үшін және Отан қорғаушылар күніне байланысты | [341] |
| 30 шілде 1999 |
|
Ресей Федерациясы Президентінің Алғысы | Югославия Федеративтік Республикасы мен НАТО арасындағы жанжалды саяси реттеу жоспарын іске асыруға белсенді қатысқаны және Югославия Федеративтік Республикасының халқына гуманитарлық көмек көрсеткені үшін | [342] |
| 2000 | Атаулы теңіз наркескені | Ресей Қара теңіз флотының қолбасшысы адмирал Владимир Комоедов пен Украина Әскери-теңіз күштерінің қолбасшысы Михайло Єжельден | [343] | |
| қаңтар 2001 | А.М. Горчаков естелік медалі | Сыртқы істер министрлігінен | [344] | |
| 2007 | 
|
Ахмат Қадыров ордені (Шешенстан) |
2023 жылы табыс етілді | [345] |
| 13 қыркүйек 2014 | 
|
Дағыстан Республикасы алдындағы қызметі үшін ордені | конституциялық құрылысты қорғауды қамтамасыз етуге қосқан зор жеке үлесі үшін және Дағыстан Республикасының аумағына басып кірген халықаралық террористердің талқандалуының 15 жылдығына байланысты | [346] |
| Күні | Мемлекет | Марапат | Табыстаушы | Қосымша ақпарат |
Дереккөзі | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 7 наурыз 2001 | Вьетнам | 
|
Хо Ши Мин ордені | Президент Чан Дык Лыонг | Вьетнамның екінші ең жоғарғы марапаты | [347] |
| 6 қаңтар 2004 | Қазақстан | 
|
Алтын Қыран ордені | Президент Нұрсұлтан Назарбаев | Қазақстанның ең жоғарғы марапаты | [348] |
| 22 қыркүйек 2006 | Франция | 
|
Құрмет легионы орденінің Үлкен кресті | Президент Жак Ширак | фр. Grand-Croix (Үлкен крест) дәрежесі — Францияның ең жоғарғы марапаты | [349] |
| 6 қазан 2007 | Тәжікстан | 
|
Исмаил Самани ордені | Президент Эмомали Рахмон | Тәжікстанның ең жоғарғы марапаты | [350] |
| 12 ақпан 2007 | Сауд Арабиясы | 
|
Король Әбд әл-Ғазиз ордені | Король Абдулла | Сауд Арабиясының ең жоғарғы азаматтық марапаты | [351] |
| 10 қыркүйек 2007 | БАӘ | 
|
Зәйд ордені | Шейх Халифа | Біріккен Араб Әмірліктерінің ең жоғарғы азаматтық марапаты | [352] |
| 2 сәуір 2010 | Венесуэла | 
|
Азаткер ордені | Президент Уго Чавес | Венесуэланың ең жоғарғы марапаты | [353] |
| 14 наурыз 2013 | Беларусь | 
|
Халықтар Достығы ордені | Президент Александр Лукашенко | [354] | |
| 4 қазан 2013 | Монако | 
|
Әулие Карл ордені | Альбер ханзада | Монаконың ең жоғарғы марапаты | [355] |
| 11 шілде 2014 | Куба | 
|
Хосе Марти ордені | Президент Рауль Кастро | Кубаның ең жоғарғы марапаты | [356] |
| 16 қазан 2014 | Сербия | 
|
Сербия Республикасының ордені | Президент Томислав Николич | Үлкен тізбегі, Сербияның ең жоғарғы марапаты | [357] |
| 28 қыркүйек 2017 | Гвинея | .png){kind=small}
|
Ұлттық қызмет орденінің үлкен кресті | Президент Альфа Конде | [358] | |
| 3 қазан 2017 | Түрікменстан | «Ынтымақтастықты дамытуға қосқан үлесі үшін» ордені | Президент Құрбанқұлы Бердімұхамедов | [359] | ||
| 24 қазан 2017 | Кипр | _-_ribbon_bar.svg){kind=small}
|
III Макариос орденінің тізбегі | Президент Никос Анастасиадис | [360] | |
| 22 қараша 2017 | Қырғызстан | 
|
Манас ордені | Президент Алмазбек Атамбаев | [361] | |
| 8 маусым 2018 | Қытай | .png)
|
Достық ордені | Президент Си Цзиньпин | Қытай Халық Республикасының ең жоғарғы марапаты | [362] |
| 4 сәуір 2019 | Ангола | 
|
Нето ордені | Президент Жуан Лоренсу | [363] | |
| 27 мамыр 2019 | Қазақстан | 
|
Назарбаев ордені | Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев | [364] | |
| Күні | Мемлекет | Марапат | Қосымша ақпарат |
Дереккөзі | |
|---|---|---|---|---|---|
| 24 тамыз 2018 | Оңтүстік Осетия | 
|
Уацамонга ордені | Абхазияның ең жоғарғы марапаты; Грузияның Оңтүстік Осетия Республикасына қарсы қарулы агрессиясын тойтарудағы, сондай-ақ Оңтүстік Осетия Республикасының егеменді мемлекеттілігін құрудағы айрықша жеке рөлін мойындай отырып | [365] |
| 24 тамыз 2018 | Абхазия | 
|
1-дәрежелі Абырой және даңқ ордені | Оңтүстік Осетияның ең жоғарғы марапаты; Ресей басшысының абхаз мемлекеттілігін дамытуға, мемлекетаралық қатынастарды нығайтуға, бейбітшілік пен тұрақтылықты қамтамасыз етуге қосқан зор жеке үлесі үшін, сондай-ақ Абхазияға әлеуметтік-экономикалық дамуда белсенді қолдау көрсеткені үшін | [366] |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
