Яўрэі ў Беларусі — адна з найбольш старажытных этнічных меншасцей на тэрыторыі Беларусі, якая здолела практычна да апошняга часу зберагчы сваю спецыфічную культуру. Паводле перапісу 2019 г., на тэрыторыі Беларусі пражывала 13 705 яўрэяў (0,1 %).
| Яўрэі ў Беларусі | |
|---|---|
| Усяго: 12 926 (0,1 %) (2009)[1], паводле некаторых даных — 30-50[2], 60[3] ці 70 (2014)[4] тысяч | |
|
|
|
| Этнічныя мовы |
руская — 11 126 (86,1 %) беларуская — 1 175-3 691 (~9,1 %) іўрыт і ідыш — 245-544 (~1,9 %) |
| Традыцыйныя рэлігіі (канфесіі) | іўдаізм, рэфармісцкі іўдаізм, артадаксальны іўдаізм, хасідызм, праваслаўе |
| Блізкія этнасы | яўрэі, літвакі, галіцыйскія яўрэі |
| Этна-моўная супольнасць | ашкеназы |
На думку некаторых даследчыкаў, яўрэі з’явіліся на Беларусі яшчэ ў IX—XI ст. Аднак гістарычных дакументаў аб гэтым не захавалася.
Вялікае Княства Літоўскае
Першая зафіксаваная гістарычнымі дакументамі міграцыйная хваля яўрэяў на тэрыторыю Беларусі (на ідыш Райсн) назіралася ў другой палове XIV — пачатку XV стст. з Германіі, Польшчы і Украіны. Многія з аселых на тэрыторыі Беларусі яўрэяў былі выгнаныя з краін Заходняй Еўропы. Менавіта ў гэты час з’яўляюцца першыя яўрэйскія абшчыны ў Брэсце (1388) і Гродне (1389).
З XIV ст. па XVII ст. Брэст быў галоўным цэнтрам яўрэяў княства, і абшчына Брэста грала кіруючую ролю ў жыцці яўрэйства ўсёй Літвы. Ужо з XV ст. яўрэі Брэста граюць важную ролю ў гандлі ВКЛ. Яны вядуць буйныя фінансавыя аперацыі і атрымліваюць на водкуп пошліны, падаткі і іншыя дзяржаўныя абкладанні. Некаторыя з іх валодалі зямельнымі надзеламі. Гандлёвыя сувязі яўрэяў Брэста распаўсюджваліся па ўсім княстве і за яго межамі. У 1483 г. яўрэі Брэста ўсталявалі гандлёвыя сувязі з Венецыяй.
У Гродна яўрэі з’явіліся, на думку даследчыкаў[5], яшчэ ў канцы XII ст. На момант атрымання ў 1389 прывілея Вітаўта яўрэям, у горадзе ўжо існавалі сінагога і яўрэйскія могілкі.
Першы дакумент, які сведчыць аб пражыванні яўрэяў на тэрыторыі сучаснай Беларусі адносіцца да 24 чэрвеня 1388, калі літоўскі князь Вітаўт выдаў у Луцку[6] прывілей яўрэям Брэста з мэтай заахвочвання іх далейшага перасялення. Прывілей падобны да дакумента, выдадзенага князем Баляславам Калішскім ў 1264 годзе. Прывілей Вітаўта ўсталёўваў прынцыпы пражывання яўрэяў у Вялікім княстве Літоўскім. За забойства яўрэя належала такое ж пакаранне як і за забойства шляхціца. Яўрэям дазвалялася свабоднае выкананне абрадаў, а таксама дазвалялася займацца маёмаснымі і залогавымі аперацыямі. Пад заклад дазвалялася браць любыя рэчы, акрамя хрысціянскага рэлігійнага начыння і «скрываўленых» (знятых з забітага) рэчаў. Акрамя таго, прытрымліваючыся дэкрэта рымскіх пап, Вітаўт у гэтым дакуменце забараняў вінаваціць яўрэяў ва ўжыванні хрысціянскай крыві. Былі ўсталяваныя і асновы аўтаноміі яўрэйскай абшчыны[7].
18 чэрвеня 1389 г. Вітаўтам быў выдадзены прывілей яўрэям Гродна. Гэты дакумент вызначаў межы паселішчаў яўрэйскай абшчыны, вызваляў ад падаткаў сінагогу і могілкі, а таксама рэгуляваў гандлёвыя адносіны ў горадзе[7].
Прычынай з’яўлення яўрэяў на Беларусі, на думку даследчыкаў, сталі масавыя пагромы яўрэйскіх абшчын Цэнтральнай Еўропы падчас так званай чорнай чумы. Важную ролю ў фарміраванні і падтрыманні сацыяльна-эканамічнага становішча яўрэяў ВКЛ традыцыйна выконвалі вялікія князі літоўскія. Яны разглядалі яўрэяў як уплывовую фінансавую супольнасць, падтрымка якой была эканамічна выгаднай. Яўрэі ВКЛ мелі права свабодна гандляваць і займацца рамяством. Недатыкальнасць асобы і прыватнай уласнасці ахоўвалася вялікакняжацкай уладай і законамі дзяржавы.
У XV ст. яўрэйская абшчына Гродна была малаважная. Яўрэі жылі на адмысловай вуліцы і займаліся гандлем. У 1495 г. яны, як і іншыя яўрэі ВКЛ, былі выгнаныя з краіны, іх маёмасць канфіскавана і раздадзена гараджанам, а даўгі хрысціян прызнаныя несапраўднымі. У 1503 г. ім было дазволена вярнуцца і патрабаваць вяртання маёмасці.
Маюцца звесткі аб тым, што яўрэі займаліся зборам падаткаў у Наваградку (1445), Мінску (1489) і Смаленску (1489).
У 1495 г. усе яўрэі, якія адмовіліся перайсці ў хрысціянства, былі выгнаныя з ВКЛ. У Брэсце толькі адзін яўрэй прыняў хрышчэнне і быў пакінуты ў горадзе. Буйным духоўным аўтарытэтам яўрэяў Брэста ў гэты перыяд быў Іехіэль Лурыя, дзед Шлома Лурыі. У 1503 яўрэям было дазволена вярнуцца, і абшчына хутка дасягнула ранейшага росквіту. У XVI ст. яўрэі Брэста гулялі значную ролю ў экспартна-імпартнай гандлі Польска-Літоўскай уніі з Германіяй і Аўстрыяй, і ім належала 16 % зямельнай уласнасці ў горадзе і ваколіцах. Значную ролю ў жыцці абшчыны згулялі Міхаэль (Міхель) Юзэфовіч, буйны адкупшчык, прызначаны ў 1514 «старэйшым» усіх літоўскіх яўрэяў, і Саўл Валь, фактычна кіраўнік абшчыны ў канцы XVI ст.
У 1506 г. была заснавана абшчына ў Пінску. Каля 1539 яўрэі пасяліліся ў Наваградку, а затым (паслядоўна) у Мінску, Полацку, Віцебску, Магілёве і Оршы.
У 1551 беларускія яўрэі атрымалі права абрання рабінаў. Цяжбы паміж яўрэямі вырашаліся яўрэйскімі судамі (Бэйт-дзін) на аснове яўрэйскага права. Абшчыннае самакіраванне захоўвалася ў Беларусі і пад уладай Расіі ў канцы XVIII ст. і было ліквідавана толькі ў 1844 г.
У сярэдзіне XVI ст. 60 з 543 гарадскіх участкаў Гродна былі забудаваны яўрэйскімі дамамі. У канцы XVI ст. у Гродне існавала некалькі бет-мідрашаў і ешыботаў. Доўгі час Гродна лічыўся адным з цэнтраў духоўнага жыцця польскага яўрэйства. Сярод буйных талмудыстаў, якія займалі пасаду рабіна ў Гродне, асабліва вядомы Мардэхай Яфе (XVI ст.).
Яўрэйская меншасць ВКЛ мела вельмі добра распрацаваную сістэму абшчыннага самакіравання (кагал), якая закранала і кантралявала амаль усе аспекты жыцця яўрэяў. Яўрэйская меншасць моцна адрознівалася ад мясцовага насельніцтва веравызнаннем. Асновай яўрэйскай рэлігіі — іудаізму — з’яўляецца вера ў Адзінага Бога-тварца, які абраў яўрэяў у якасці сваіх місіянераў і слуг. Адзіны кодэкс жыцця яўрэяў — Талмуд. Талмудычная традыцыя вызначала статус кожнага яўрэя ў адпаведнасці з паходжаннем, адукацыяй і багаццем. Да заможных людзей яўрэйская абшчына адносілася з павагай. Здольнасць зарабляць грошы лічылася праявай мудрасці і Боскай міласці.
Адзенне
Яўрэі адчувальна адрозніваліся ад беларусаў адзеннем. Мужчыны насілі доўгі чорны сюртук (лапсярдак) з шырокім поясам. Галаўным уборам была ярмолка (цюбецейка). З непакрытай галавой яўрэям забаранялася маліцца да Бога і нават вымаўляць гэта Святое Імя. Да абрадавага адзення адносіўся кіцель — кашуля з доўгімі рукавамі і шырокім каўняром, які падаравала нявеста свайму нарачонаму падчас шлюбу. Значным элементам культуры з’яўляліся традыцыйныя прычоскі. Мужчыны насілі пышныя бароды і стрыглі валасы на галаве, адпускаючы доўгія косы (пэйсы) на скронях. Жанчыны насілі парыкі, а дзяўчаты косы, але толькі да шлюбу, а потым адразалі (каб не ўводзіць у спакусу іншых мужчын).
Кухня
Ежа, па талмудысцкай традыцыі, падзялялася на кашэрную (дазволеную) і трэфную (забароненую). Забаранялася свініна, зайчаціна і рыба без лускі (уюн, вугор). Існавала павер’е, што душа знаходзіцца ў крыві ўсялякай істоты, таму мяса павінна быць без крыві. Яўрэі пазбягалі таксама ўжываць мяса жывёл, забітых неасвячоным нажом. Мясная і малочная ежа лічылася несумяшчальнай, і яе ўжывалі паасобку (посуд для прыгатавання павінен быць асобны). Абрадавая ежа — маца (тонкія праснакі з пшаніцы) — была абавязковай на яўрэйскую Пасху. Шырока выкарыстоўвалася садавіна, гародніна, а таксама розныя спецыі.
Гаспадарчыя заняткі
Пераважная колькасць яўрэйскай меншасці займалася дробным гандлем і рамяством. Асабліва значную ролю яўрэі адыгрывалі ў сталярным, шавецкім і ювелірным рамёствах. Вельмі распаўсюджаны былі сярод яўрэяў фактарства, шынкарства, дробны гандаль, арандатарства. Большасць найбуйнейшых фінансавых аперацый у ВКЛ і ў Рэчы Паспалітай у XV—XVI ст. кантралявалася групай заможных яўрэяў-адкупшчыкаў, якія падтрымлівалі сувязі з еўрапейскім гандлем.
Рэч Паспалітая
Актыўнае асваенне ўнутраных і знешніх рынкаў ВКЛ выклікала незадавальненне мясцовых гандляроў. Магістраты таксама негатыўна адносіліся да пашырэння правоў яўрэйскай меншасці ў гарадах і мястэчках. Такая незадаволенасць прыводзіла да ўзнікнення канфрантацый і канфліктаў паміж яўрэямі і мясцовым насельніцтвам. Значная роля ў гэтых стасунках належала сялянству, якое ўспрымала яўрэйскае арандатарства як галоўную прычыну свайго цяжкага эканамічнага становішча. У канфліктах заўсёды эксплуатаваўся негатыўны стэрэатып яўрэя, створаны яшчэ ў Сярэднявеччы (забойца Хрыста і спажывец хрысціянскай, пераважна дзіцячай, крыві). Падчас казацкіх выступленняў і шматлікіх войнаў з Маскоўскай дзяржавай яўрэйская меншасць заўсёды падвяргалася шматлікім пагромам.
У першай палове XVII ст. абшчына Гродна лічылася адной з трох галоўных яўрэйскіх абшчын Літвы (нараўне з абшчынамі Брэста і Пінска) і мела сваіх прадстаўнікоў у літоўскім ваадзе. Драўляная сінагога Гродна (др. пал. XVIII ст.; разбурана нацыстамі ў 1941 г.) славілася памерамі і архітэктурнымі плюсамі.
У 1637 г. яўрэі Брэста падвергліся пагрому, многія яўрэйскія крамы былі спаленыя ці разрабаваныя; аднак улады загадалі вярнуць яўрэям скрадзеныя ў іх тавары, і ў пазбяганне паўтарэння беспарадкаў была арганізавана змяшаная яўрэйска-хрысціянская варта. Вельмі варожа ставілася да яўрэяў каталіцкае і праваслаўнае духавенства. Студэнты езуіцкай калегіі часта нападалі на яўрэяў; асабліва сур’ёзны напад адбыўся ў 1636 г.
У час паўстання Б. Хмяльніцкага ў 1648—1649 гг. многія яўрэі Брэста беглі ў Польшчу і Данцыг; тыя, што засталіся ў горадзе, былі выразаныя. Па некаторых звестках, колькасць забітых даходзіла да 2 тыс. Аднак неўзабаве яўрэі зноў пасяліліся ў Брэсце і ў 1655 г. атрымалі ахоўную грамату. Цяжкія страты панесла абшчына ў 1660 г., калі шмат яўрэяў было знішчана рускімі войскамі, якія ўступілі ў Брэст. К канцу XVIII ст., асабліва ў 1792, адбываліся новыя сутыкненні паміж яўрэямі і хрысціянамі.
Абшчына Гродна не пацярпела ад пагромаў і разні ў часы Б. Хмяльніцкага і нават прытуліла бежанцаў з Украіны, але пасля пакутавала ад уварванняў рускіх войскаў (1655—1657) і шведаў (1658—1660).
Хрысціяне перашкаджалі пасяленню яўрэяў у гарадах, якія знаходзіліся пад юрысдыкцыяй гарадскіх упраў. У Віцебску, напрыклад, яўрэям да 1627 не дазвалялі пабудаваць сінагогу.
Большасць яўрэйскіх абшчын Беларусі знаходзілася пад кіраваннем брэст-літоўскай абшчыны і толькі некалькі — у падпарадкаванні пінскай абшчыны. У 1692 адной з галоўных стала таксама слуцкая абшчына. Раслі і дробныя абшчыны, якія знаходзіліся пад заступніцтвам польскіх магнатаў, якія здавалі яўрэям у арэнду свае маёнткі, вёскі, карчмы і заезныя двары. Новыя абшчыны імкнуліся вызваліцца ад падпарадкавання старым.
На працягу стагоддзяў Беларусь была адным з буйных цэнтраў яўрэйскай вучонасці. У канцы XVI ст. былі заснаваныя першыя ешыботы ў Брэсце і Гродне, а ў 1685 рабін Мошэ бен Мардэхай адкрыў ешыву ў Мінску, дзе з 1722 выкладаў выбітны талмудыст і гістарыёграф І. Гейлпрын (1660?-1746?); у 1733 талмудыст А. Л. Гінцбург (1695—1785) заснаваў у Мінску другую ешыву. У Беларусі зарадзіліся некаторыя хасідскія напрамкі, у прыватнасці, Хабад. У той жа час у Беларусі было вельмі моцны ўплыў мітнагдым.
У другой палове XVII—XVIII ст. колькасць яўрэяў значна павялічылася: ад 40 да 80 % у розных гарадах і мястэчках Беларусі. У канцы XVIII ст. на землях былога ВКЛ пражывала больш за 300 тыс. яўрэяў-іудзеяў.
Па дадзеных перапісу 1766, у Беларусі было 62800 яўрэяў-падаткаплацельшчыкаў (40 % усяго літоўскага яўрэйства). Найбуйнейшымі былі мінская (1396 чалавек) і пінская (1350 чалавек) абшчыны. Да падзелу РП яўрэйскія абшчыны часта знаходзіліся пад пагрозай набегаў рускіх войскаў, якія суправаджаліся разнёй яўрэяў і іх гвалтоўным зваротам у хрысціянства.
У XVIII ст. роля асноўнага цэнтра яўрэйства ў Літоўскім княстве перайшла ад Брэста да Вільні.
У XVIII ст. у Гродне жыў вядомы рабін і каббаліст Зіскінд (Аляксандр) бен Мошэ (памёр у 1794 г.). Першая кніга, выдадзеная на іўрыце ў Літве, была надрукаваная ў Гродне ў 1788 г.
Расійская імперыя
У 1791 годзе, калі адбываўся працэс далучэння Беларусі да Расійскай імперыі, была створана мяжа аселасці, замацоўваецца магчымасць пражывання яўрэяў толькі ў межах заходніх губерняў. Яўрэі ў гэты перыяд складалі абсалютную альбо адносную большасць практычна ва ўсіх гарадах і мястэчках Беларусі.
Пасля ўключэння Брэста ў склад Расійскай імперыі яго эканамічнае значэнне ўпала. У 1830-я гг. па распараджэнні рускіх уладаў была зроўненая з зямлёй значная частка гістарычнага яўрэйскага квартала ў Брэсце (у тым ліку старажытная сінагога і яўрэйскія могілкі) і на яго месцы стала будавацца Брэсцкая крэпасць. З пабудовай канала Днепр-Буг ў 1841 эканамічнае становішча Брэста зноў палепшылася, што прывяло таксама да ажыўлення гаспадарчай і эканамічнай жыцця яўрэйскай абшчыны і да яе павелічэння. У XIX ст. — пач. XX ст. ў руках яўрэяў былі засяроджана амаль уся рамесная вытворчасць у Брэсце, асноўнымі галінамі якой з’яўляліся абутковая і швейная справа. У руках яўрэяў знаходзілася таксама значная частка гандлю. У 1905 г. некалькі яўрэяў было забіта падчас пагромаў.
Пасля таго як Гродна адышоў да Расіі, яўрэі складалі большасць насельніцтва горада. У XIX ст. — пач. XX ст. працягваўся рост колькасці яўрэйскага насельніцтва Гродна, але працэнт яўрэяў сярод жыхароў горада паменшыўся. Так, у 1816 г. у Гродне жылі 8 422 яўрэя (85 % ад усяго насельніцтва), у 1859 г. — 10 300 (53 %), у 1887 г. — 27 343 (68,7 %), у 1897 г. — 22 684 (48,4 %), у 1910 г. — 31 055. У 1790 годзе і 1816 яўрэям Гродна прыйшлося перажыць крывавыя паклёпы. Традыцыйнымі крыніцамі даходу гродзенскіх яўрэяў былі гандаль (галоўным чынам сельскагаспадарчымі прадуктамі і лесам), рамёствы, а ў другой палове XX ст. — прамысловасць. У 1887 г. яўрэям Гродна належалі 88 % камерцыйных прадпрыемстваў, 76 % фабрык і майстэрняў, 65,2 % нерухомай маёмасці.
У час Айчыннай вайны 1812 г. яўрэі Беларусі аказалі вялікую дапамогу рэгулярнай арміі Расіі і партызанам.
Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай рассяленне яўрэяў было абмежавана тэрыторыямі беларускіх губерняў (мяжа аселасці). Гэта садзейнічала павелічэнню яўрэйскага насельніцтва з 350 тыс. чалавек у 1863 г. да 890 тыс. чалавек у 1897 г. і 1250 тыс. чалавек у 1914 г. (каля 14 %). Прыблізна 50—60 % яўрэяў у канцы XIX — пачатку XX ст. пражывала ў гарадах, што паўплывала на складанне асаблівасцей гарадской культуры на Беларусі. Гэта былі, у большасці, прадстаўнікі артадаксальнага іудаізму. Частка яўрэяў спавядала хасідызм.
Першапачаткова ўваход у Расійскую імперыю не аказаў моцнага ўплыву на традыцыйны ўклад жыцця яўрэяў. Яны працягвалі жыць кагаламі, зберагаючы ўсе рэлігійныя традыцыі. Істотныя культурныя змены пачаліся пасля адмены кагальнай сістэмы кіравання ў 1844 г. Значная частка яўрэяў адыходзіць ад старажытных традыцыйных норм жыцця і ўспрымае еўрапейскія нормы гарадской культуры (Гаскала).
Пагромы 1881 і 1883 на Беларусь не распаўсюдзіліся. Яўрэі займаліся лесапільным і гарбарным промысламі, рознічным гандлем, скупкай сельскагаспадарчай прадукцыі (лёну, пянькі, шчаціння), якую яўрэі-скупшчыкі прадавалі яўрэям-купцам, якія гандлявалі з замежжам.
Пасля пераходу Беларусі да Расеі Шклоў стаў важным гандлёвым цэнтрам на шляху паміж Расіяй і Заходняй Еўропай. Невялікая група яўрэяў — буйныя аптовыя гандляры, будаўнічыя падрадчыкі і пастаўшчыкі арміі — хутка багацела, але большасць яўрэяў Беларусі жылі ў нястачы. Ратуючыся ад галечы, многія перасяляліся на Украіну, на поўдзень Расіі, а з 1880 г. — у ЗША. Тым не менш яўрэйскае насельніцтва расло. У 1847 г. у Беларусі жылі 225727 яўрэяў, а ў 1897 г. — 724548 (13,6 % усяго насельніцтва). У Мінску жылі 47560 яўрэяў (52 % усяго насельніцтва), у Віцебску — 34420 (52,4 %), у Магілёве — 21539 (50 %), у Пінску — 21065 (74,2 %), у Бабруйску — 20759 (60,5 %), у Гомелі — 20385 (54,8 %).
Заснаваныя ў XIX ст. «Літоўскія» ешывы ў Валожыне, Іўі, Міры і Ружанах далі нямала выбітных навукоўцаў і рабінаў. У мястэчках Беларусі сфармаваўся ўклад жыцця, які меў мясцовыя асаблівасці, і адмысловы паўночна-заходні дыялект мовы ідыш.
На пачатку XX ст. колькасць яўрэяў дасягала мільёна чалавек. Яўрэйская меншасць складала да 60 % гарадскога насельніцтва Беларусі. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. «мяжа аселасці» была адменена, і яўрэі ў вялікай колькасці рассяліліся па ўсёй тэрыторыі былой Расійскай імперыі. З гэтага часу колькасць яўрэйскай меншасці Беларусі працягвала зніжацца:
- 1914 г. — 1125 тыс. (~14 %);
- 1926 г. — 407 тыс. (8,2 %);
- 1939 г. — 375 тыс. (6,7 %)[8];
- 1959 г. — 150 тыс. (1,9 %);
- 1970 г. — 148 тыс. (1,6 %);
- 1979 г. — 135,5 тыс. (1,4 %);
- 1989 г. — 112 тыс. (1,1 %);
- 1999 г. — 27,8 тыс. (0,3 %);
- 2009 г. — 12,9 тыс. (0,1 %).
У час Першай сусветнай вайны яўрэяў двойчы высялялі з Брэста. З пераходам Брэста да Польшчы (1919) жыццё яўрэйскай абшчыны аднавілася. Разам з рэлігійнай актыўнасцю значнае месца надавалася свецкай культурнай дзейнасці. У горадзе былі дзве яўрэйскія гімназіі, чатыры сінагогі, каля 30 малітоўных дамоў, яўрэйскія прафсаюзы, жаночыя і моладзевыя арганізацыі; 12 з 44 членаў гарадскога савета былі яўрэямі, у тым ліку і віцэ-мэр Брэста. Аднак уплывовыя былі і заўзятыя антысеміты, якія зладзілі пагром у 1937 г.
Нягледзячы на частыя вайны (Беларусь была арэнай мноства бітваў, у тым ліку бітваў Першай і Другой сусветных войнаў) і антырэлігійных акцый савецкіх уладаў, у рэспубліцы захавалася нямала будынкаў сінагог.
Выхадцамі Беларусі былі пісьменнік Мендэле Мойхер-Сфорым, мастак М. Шагал, гісторык і мысліцель С. Дубнаў, дырыжор Б. Хайкін (1904—1978), будучыя прэзідэнты і прэм’ер-міністры Ізраіля Х. Вейцман, І. Шамір, Ш. Перэс, публіцыст і грамадскі дзеяч А. Ахімеір, рабін і актыўны ўдзельнік сіянісцкага руху І. Нісенбаум і многія іншыя. Тут заснаваў знакамітую мастацкую школу І. Пэн. У Полацку вучыўся Э. Бэн-Іехуда, які адрадзіў у Эрэц-Ісраэль сучасны іўрыт. У Гомелі з’явіўся адзін з першых атрадаў яўрэйскай самаабароны (1903), удзельнікі якога, якія перасяліліся неўзабаве ў Эрэц-Ісраэль, паклалі пачатак другой Аліі і заснавалі арганізацыю Ха-Шамэр. Беларусь стала таксама першым і найбольш значным цэнтрам яўрэйскага рабочага руху. У 1902 г. у Мінску адбыўся II З’езд расійскіх сіяністаў; буйнымі цэнтрамі яўрэйскага рабочага руху былі таксама Бабруйск, Гомель і Віцебск. Прыхільнікамі Бунда былі рамеснікі, рабочыя і частка інтэлігенцыі. У 1905 г. Бунд узначальваў рэвалюцыйны рух у Беларусі. Разам з сіянісцкім рабочым рухам ён арганізаваў у кожным горадзе яўрэйскую самаабарону, дзякуючы якой большасць яўрэйскіх суполак Беларусі не пацярпелі ад пагромаў. У пачатку Першай сусветнай вайны ўцекачы з Польшчы і Літвы былі сардэчна прынятыя яўрэямі Беларусі.
Выхадцамі з Брэста былі яўрэйскі паэт і журналіст М. Барэйша, амерыканскі прафсаюзны лідар Д. Дубінскі, савецкі ваеначальнік генерал-маёр танкавых войскаў М. В. Рабіновіч (1901—1977), дзяржаўны дзеяч Ізраіля М. Бегін. Адным з кіраўнікоў гераічнай абароны Брэсцкай крэпасці быў яўрэй Яфім Фамін (1909—1941 гг.; пасля вайны на месцы яго расстрэлу ля Холмскіх варот ўстаноўлена мемарыяльная дошка, на Алеі памяці усталяваны барэльефны партрэт героя, адна з вуліц горада носіць яго імя).
У Гродне доўгі час жылі рэдактар выданняў на іўрыце і перакладчык Аўрахам Шалом Фрыдберг (1838—1902) і паэт Л. Найдус. Родам з Гродна былі прыдворны фатограф і аўтар вершаў на іўрыце Аба Ашэр (Канстанцін Аляксандравіч) Шапіра (1839—1900), мастак Л. Бакст і скульптар І. Гінцбург. Адна з першых у Расіі кааператыўных пазыка-ашчадных кас была заснавана ў Гродне ў 1898 г. У Гродне дзейнічаў адзін з першых яўрэйскіх сацыялістычных гурткоў (1875—1876). З канца 1890-х гг. у горадзе існавалі розныя групоўкі яўрэйскага рабочага руху, сярод якіх вылучаліся актыўнасцю члены Бунда. Удзельнікі рабочага руху згулялі важную ролю ў арганізацыі яўрэйскай самаабароны.
У 1906 г. у Гродне функцыянавалі 100 хедэраў (1200 навучэнцаў), сем пачатковых мужчынскіх школ (566 навучэнцаў), пяць жаночых школ (527 вучняў). У 1907 г. у Гродне былі адкрыты Гродзенскія педагагічныя курсы — адзінае ў Расіі навучальная ўстанова для падрыхтоўкі яўрэйскіх настаўнікаў. Курсы былі заснаваны Таварыствам для распаўсюджвання асветы паміж яўрэямі ў Расіі. Пры курсах мелася бібліятэка.
Палестынафільскі і сіянісцкі рухі мелі ў Гродне глыбокія карані. У 1872 г. у Гродне было заснавана таварыства для перасялення ў Палестыну; іншае аналагічнае таварыства набыло ўчастак зямлі ў Пэтах-Тыкве пры заснаванні гэтага паселішча (1880). Адным з першых пасяленцаў Пэтах-Тыквы быў Мардэхай Дыскін (1844—1914) з Гродна. Таварыства Хавевей Цыён у Гродне аказала ў 1890 г. шчодрую падтрымку ў пабудове яўрэйскай жаночай школы ў Яффе. Актыўнымі ўдзельнікамі сіянісцкага руху былі выхадцы з Гродна браты Бецалель і Лейб Яфе.
У пач. 1915 года казачыя часткі Расійскай арміі зладзілі ў Гродне пагром. У красавіку 1915 яўрэйскае насельніцтва з Гродзенскай губерні па распараджэнні вышэйшага ваеннага камандавання — галоўнакамандуючага вялікага князя Мікалая Мікалаевіча і начальніка штаба генерала Н. Янушэвіча — было выслана з губерні.
Лютаўская рэвалюцыя 1917 спарадзіла ў асяроддзі яўрэяў вялікія надзеі. Яўрэйскія партыі выйшлі з падполля. У Мінску пачалі выдавацца некалькі яўрэйскіх часопісаў, у тым ліку сіянісцкі «Дэр ід» і бундаўскі «Дэр Векер». На выбарах ва Устаноўчы сход у Мінскім павеце за сіяністаў прагаласавалі 65400 чалавек, за Бунд і меншавікоў — 16 270.
Кастрычніцкі пераварот 1917 ўнёс радыкальныя змены ў жыццё яўрэяў Беларусі. У ходзе грамадзянскай вайны сімпатыі яўрэйскага насельніцтва апынуліся на баку савецкай улады і Чырвонай арміі, якія змагаліся з антысемітызмам. У баях з белагвардзейцамі і палякамі загінулі тысячы маладых яўрэяў. У выніку эканамічных мерапрыемстваў бальшавіцкіх уладаў была разбурана гаспадарчая структура мястэчка, сотні тысяч былых рамеснікаў і гандляроў пазбавіліся не толькі заробку, але і грамадзянскіх правоў («лішэнцы»). Індустрыялізацыя, якая пачалася ў Савецкім Саюзе спрыяла масавым міграцыям, дысперснаму рассяленню яўрэяў і дала магутнае паскарэнне працэсу асіміляцыі. З іншага боку, 1920-я гг. і першая палова 1930-х гг. — час шырокага распаўсюджвання пэўных формаў культурнага жыцця і адукацыі на мове ідыш (літаратура, тэатр, фальклорная і прафесійная музыка).
СССР
.svg)
1920-1930-я гг.
БССР
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі, у межах працэсу «беларусізацыі» былі створаны ўмовы для развіцця нацыянальнай культуры яўрэяў. У ліпені 1924 г. яўрэйская мова (ідыш) стала адной з дзяржаўных у БССР. Пры Інбелкульце ў тым жа годзе быў адкрыты яўрэйскі аддзел. З 1925 г. у яго склад уваходзіла чатыры камісіі. Кіраўніком быў Б. Аршанскі. У 1928 г. яўрэйскі аддзел быў трансфарміраваны ў сектар пры АН БССР. Пры ім выдаваўся навуковы часопіс «Цайтшрыфт» (Штогоднік), у якім друкаваліся даследаванні супрацоўнікаў сектара. Актыўны ўдзел у працы сектара прынялі І. Сосіс, Г. Аляксандраў і Л. Галамшток. У 1932 г. на базе яўрэйскага сектара Інбелкульта быў заснаваны Інстытут яўрэйскай пралетарскай культуры пры АН БССР пад кіраўніцтвам І. Сосіса. У ім дзейнічала пяць камісій: лінгвістычная, гістарычная, літаратурная, сацыяльна-эканамічная і антырэлігійная. У сярэдзіне 1935 г. інстытуты і сектары, якія даследавалі гісторыю і культуру нацыянальных меншасцей на тэрыторыі Беларусі, былі аб’яднаны ў Інстытут нацыянальных меншасцей. Дырэктарам быў прызначаны Станіслаў Матулайціс. Аднак ужо ў маі 1937 г. Інстытут нацыянальных меншасцей быў ліквідаваны.
Па перапісу 1926, у Беларусі жылі 407 тыс. яўрэяў (8,2 % насельніцтва), у тым ліку ў Мінску — 53686 (40,8 %), у Гомелі — 37 475 (43,7 %), у Віцебску — 37013 (37,5 %), у Бабруйску — 21558 (42 %). Па перапісу 1939 г., у Беларусі засталося 375 тыс. яўрэяў (6,7 % насельніцтва). Яўрэйскія камуністы (Яўсекцыя) у Беларусі вялі асабліва актыўную прапаганду супраць іудаізму, яўрэйскага ўкладу жыцця і яўрэйскай нацыянальнай салідарнасці. Хедары і ешывы былі зачыненыя, а сінагогі былі выкарыстаныя для свецкіх патрэб. Усё ж да канца 1920-х гг. яўрэі змагаліся за права друкавання сідураў, календароў і іншых рэлігійных выданняў, а таксама за права ўтрымання сінагог. Былі створаны падпольныя хедары і ешывы. Улады бязлітасна змагаліся з сіянізмам. Аднак падпольныя сіянісцкія моладзевыя арганізацыі Ха-Шамэр ха-цаір, Кадзіма, Хе-Халуц дзейнічалі да канца 20-х гг., калі яны былі ліквідаваныя шляхам масавых арыштаў і іншых рэпрэсій.
Адначасова камуністы-яўрэі, якія падтрымлівалі уладу, імкнуліся стварыць у Беларусі новую, савецкую яўрэйскую культуру на ідыш. Была створана сетка школ з выкладаннем на гэтай мове; у 1932—1933 гг. іх наведвалі 36650 вучняў (55 % усіх яўрэйскіх дзяцей школьнага ўзросту). Пры Беларускім універсітэце існаваў інстытут для настаўнікаў яўрэйскіх школ. У 1931 годзе ў 10 судах судаводства вялося на ідыш. Некаторы час лозунг «Пралетарыі ўсіх краін, яднайцеся!» быў напісаны на гербе БССР на ідыш, разам з беларускай, польскай і рускай мовамі. У Мінску паўстаў адзін з цэнтраў яўрэйскай савецкай літаратуры, тут тварылі І. Харык, М. Кульбак, З. Аксельрод. У Беларусі працавалі яўрэйскія паэты М. Тэйф, Г. Камянецкі (1895—1957), рэжысёр Беларускага дзяржаўнага яўрэйскага тэатра (БелДзяржЯТа, 1926) М. Рафальскі, акцёры Юдзіф Арончык (1908—1993), А. Трэпель (1908—1969), тэатральныя мастакі Ц. Кіпніс (1905—1982), Б. Е. Малкін (1908—1972) і многія іншыя.
У 1920—30-х гг. на тэрыторыі БССР было створана больш за дзесяць яўрэйскіх нацыянальных местачковых Саветаў і сельскіх Саветаў. Да сярэдзіны 1930-х гг. дзейнічала Яўрэйскае бюро ЦК КП(б)Б. Яўрэйскія секцыі існавалі пры СНК БССР, народным камісарыяце асветы і інш. Для падрыхтоўкі нацыянальных кадраў былі адкрыты яўрэйскія секцыі пры БДУ, педагагічных і настаўніцкіх інстытутах. Былі заснаваны тры яўрэйскія педагагічныя тэхнікумы (у Мінску, Гомелі і Віцебску), Мінскі настаўніцкі інстытут нацыянальных меншасцей, яўрэйскія аддзяленні на педфаку БДУ і Магілёўскім тэхнікуме палітычнай асветы, у саўпартшколе і сельскагаспадарчым тэхнікуме.
Канец 1920-х — першая палова 1930-х гг. сталі перыядам росквіту яўрэйскай культуры БССР. Так, у 1926 годзе ў Мінску быў адкрыты Беларускі дзяржаўны яўрэйскі тэатр, яго першымі артыстамі сталі выпускнікі яўрэйскага сектара Беларускай драматычнай студыі ў Маскве. Тэатр знаходзіўся ў будынку былой Мінскай харальнай сінагогі, які цяпер належыць Рускаму драматычнаму тэатру. У 1949 г., паводле загада Саўміна БССР, яўрэйскі тэатр быў закрыты. У Мінску існавала гарадская яўрэйская бібліятэка імя І. Л. Перэца. (Была закрыта ў 1938 г.) Яе фонды (каля 40 тыс. кніг) былі перададзены ў Беларускую дзяржаўную бібліятэку імя У. І. Леніна, дзе быў створаны яўрэйскі аддзел. У гэты перыяд у БССР актыўна развіваўся яўрэйскі друк. Выдаваліся часопісы «Штэрн» («Зорка»), шматлікія газеты, напрыклад, «Дэр юнгер арбэтэр» («Малады рабочы»), штодзённая газета «Акцябэр» («Кастрычнік») і піянерская газета «Дэр юнгер ленінец» («Малады ленінец») на яўрэйскай мове (ідыш). Пры Саюзе пісьменнікаў БССР працавала яўрэйская секцыя. Яна налічвала больш за сорак пісьменнікаў. У 1931 годзе ў Мінску адбылася сусветная канферэнцыя яўрэйскіх пісьменнікаў.
Аднак ужо ў 1930-х гг. назіраецца прыкметны заняпад яўрэйскай культуры, якая развівалася ў рамках камуністычнай ідэалогіі. Да канца 1930-х гг. большасць яўрэйскіх культурных і выхаваўчых устаноў была ліквідавана. Пачаліся сістэматычныя «чысткі» у колах яўрэйскай інтэлігенцыі Беларусі (у прыватнасці, у 1937 г. былі арыштаваныя І. Харык і М. Кульбак, а ў 1941 г. — З. Аксельрод). З другой паловы 1930-х гг. працэсы развіцця яўрэйскай культуры на Беларусі былі згорнуты. Значная міграцыя, асіміляцыя і этнацыд падчас Другой сусветнай вайны аказалі вялікі ўплыў на змяншэнне колькаснага складу беларускага яўрэйства.
Заходняя Беларусь
У Заходняй Беларусі, якая знаходзілася пад польскім кіраваннем, яўрэйскае жыццё працякала інакш. Па перапісу 1931 г., на тэрыторыі ваяводстваў, населеных беларусамі (Віленскага, Навагрудскага, Палескага і Беластоцкага), яўрэі складалі 9,7 % насельніцтва. Ранейшая эканамічная сістэма захавалася, яўрэі працягвалі займацца гандлем і рамёствамі, але большасць жыла ў крайняй нястачы. Аднак яўрэйская культура развівалася без прымусовай рэгламентацыі ідэй. Дзейнічалі хедары і ешывы. У адказ на дыскрымінацыйныя абмежаванні польскіх уладаў (тайная працэнтная норма) была створана сетка свецкіх школ на іўрыце (Тарбут, Яўне). Яўрэі былі актыўныя ў розных партыях — ад камуністычнай да артадаксальна — рэлігійнай Агудат Ісраэль; моцным быў уплыў сіяністаў. Моладзевыя сіянісцкія арганізацыі ад вельмі левых (Ха-Шамэра ха-цаір) і да вельмі правых (Бетар) налічвалі вялікую колькасць членаў. Ідыш заставаўся гутарковай мовай яўрэйскіх мас; шырока быў распаўсюджаны і іўрыт. Яўрэйскія абшчыны Заходняй Беларусі падтрымлівалі цесную сувязь з іншымі цэнтрамі яўрэйскай культуры ў Польшчы: Вільняй, Беластокам і Варшавай.
У 1939 г., пасля далучэння Заходняй Беларусі да Савецкага Саюза, у межах БССР апынулася каля 750 тыс. яўрэяў. Савецкая адміністрацыя прыступіла да ліквідацыі рэлігійных, сіянісцкіх і іншых яўрэйскіх арганізацый. Былі арыштаваныя і сасланыя «буржуазныя элементы». Большасць актывістаў ўсіх партый, уключаючы камуністычную, а таксама многія дзеячы адукацыі і культуры былі рэпрэсаваныя. Толькі нешматлікія з іх здолелі часова прыжыцца ў савецкай сістэме, напрыклад, былыя дзеячы камуністычнага падполля ў Польшчы Вера Харужая (1903—1942) і Х. Александровіч (1903—1945), музыканты Э. Рознер (1910—1976), М. Вайнберг і некаторыя іншыя.
Пасля Першай сусветнай вайны у Гродна актывізаваўся сіянісцкі рух. Праз вучэбную сетку Тарбут распаўсюджвалася веданне іўрыту, вялася падрыхтоўка моладзі да перасялення ў Эрэц-Ісраэль. У Гродне паўстала першая ў Заходняй Беларусі ячэйка Хе-Халуц. У 1920—1939 гг. выбітны талмудыст, рабін Шымон Іехуда Шкоп узначальваў вялікі ешыбот Шаарэй ха-Тора. Яўрэйскае насельніцтва Гродна амаль не расло, а адносная колькасць яго памяншалася (1921 г. — 53,9 %; 1931 г. — 42,6 %). Яўрэяў сістэматычна выцяснялі з займаных імі пазіцый, а з сярэдзіны 1930-х гг. польскія шавіністы арганізавалі эканамічны байкот яўрэяў. Яўрэйскі працоўны рух у Гродна змагаўся супраць нацыянальнай дыскрымінацыі яўрэйскіх працоўных з боку польскага ўрада.
Немцы занялі Брэст 15 верасня 1939 года і адразу ж сагналі многіх яўрэяў на прымусовыя работы. Аднак па дамове паміж СССР і Германіяй аб падзеле Польшчы, 22 верасня Брэст перайшоў да СССР. Савецкія ўлады расфарміравалі супольныя ўстановы, забаранілі ўсялякую палітычную дзейнасць (за выключэннем камуністычнай) і арыштавалі яўрэйскіх кіраўнікоў. Дзесяткі яўрэяў былі высланы ў аддаленыя раёны СССР.
18-20 верасня 1939 г., пасля сыходу польскіх частак і перад уступленнем савецкіх войскаў, у Гродна ўспыхнуў буйны пагром. У 1939-40 гг. таемны сіянісцкі цэнтр у Гродне перапраўляў у Вільню яўрэяў, якія меліся перасяліцца ў Палестыну.
Другая сусветная вайна
З моманту ўварвання нямецкіх войскаў на тэрыторыю Савецкага Саюза Беларусь стала арэнай жорсткіх бітваў, апынуўшыся на галоўным, маскоўскім напрамку прасоўвання армій Гітлера. Імклівасць наступу нямецкіх войскаў прывяла да таго, што большасць яўрэйскага насельніцтва Беларусі не паспела эвакуіравацца. 24 чэрвеня 1941 года камуністычнае кіраўніцтва Беларусі таемна збегла са сталіцы, не абвясціўшы аб эвакуацыі. Нават з Віцебскай, Магілёўскай і Гомельскай абласцей, дзе ў насельніцтва быў час для збораў, эвакуіраваліся толькі каля траціны яўрэяў.
З яўрэяў Брэста амаль ніхто не паспеў эвакуіравацца. Неўзабаве пасля заняцця горада яўрэям было загадана насіць адметны знак — чырвона-белыя шасцікутныя зоркі, у пачатку восені форма знака была змененая — круглыя латы жоўтага колеру. 28-29 чэрвеня падраздзяленне эйнзацгруппен «У» разам з часткамі вермахта расстралялі ў Брэсце чатыры-пяць тыс. яўрэяў. 16 снежня 1941 г. яўрэйскае насельніцтва Брэста было складзена ў гета. Быў створаны юдэнрат і яўрэйская паліцыя (15 паліцэйскіх). У гета знаходзілася 18 000 чалавек (па іншых дадзеных, 27 000).
Нацысты акупавалі Гродна 23 чэрвеня 1941. Адразу пасля акупацыі яўрэям было загадана насіць адметны знак — блакітную шасціканцовую зорку. У лістападзе 1941 г. яўрэі былі заключаны ў два гета. Ад астатняга горада гета былі аддзеленыя драцянымі загародамі і вартавымі вышкамі. У гета было заключана каля дваццаці пяці тысяч яўрэяў. Па распараджэнні акупацыйных уладаў быў створаны юдэнрат, які налічваў 13 аддзелаў. У ліпені 1941 падраздзяленне эйнзацгруппен «Б» расстраляла ў Гродне каля 100 прадстаўнікоў мясцовай яўрэйскай інтэлігенцыі. У гета часта адбываліся расстрэлы груп яўрэйскага падполля. Член юдэнрата Г. А. Мадэра пакончыў з сабой, каб не браць удзелу ў складанні спісаў асуджаных на знішчэнне. Немцы актыўна займаліся рабаваннем яўрэйскага насельніцтва. У цэнтралізаваным парадку адбывалася адабранне золата і іншых каштоўных металаў. Юдэнрат спрабаваў аказаць дапамогу яўрэйскаму насельніцтву. У гета была арганізавана бальніца, адкрыты амбулаторый, аптэка. У абодвух гета дзейнічала сістэма санітарнай службы. Летам 1942 г. лекарам і медсёстрам цаной каласальных намаганняў удалося прадухіліць распаўсюджванне эпідэміі дызентэрыі. У гета было створана 19 прадпрыемстваў, якія пастаўлялі прадукцыю за межы гета, у тым ліку выконвалі заказы нямецкіх уладаў. Кіраўніцтва юдэнрата спадзявалася, што гэта можа дапамагчы яўрэям пазбегнуць знішчэння.
У Беларусь было накіравана падраздзяленне эйнзацгрупен «B» генерала паліцыі і брыгадэнфюрэр СС А. Няве — 655 афіцэраў і салдат. Актыўны ўдзел у знішчэнні беларускіх яўрэяў прыняў літоўскі батальён СД; дзейнічалі таксама латышскі і ўкраінскі батальёны і беларускія нацыяналісты. У Брэсце 28-29 чэрвеня 1941 года зондэркаманда СС зладзілі аблавы, падчас якіх было расстраляна пяць тысяч (з дваццаці шасці тысяч яўрэяў горада). У Пінску 5-7 жніўня немцы забілі 4,5 тыс. яўрэяў (з дваццаці тысяч). Усяго ў першыя тыдні вайны ў Заходняй Беларусі было знішчана не менш пяцідзесяці тысяч яўрэяў. 8 снежня былі расстраляныя дзевяць тысяч яўрэяў у Слоніме, 4,5 тыс. — у Наваградку. Тысячы яўрэяў загінулі ў Баранавічах, Лідзе, Вілейцы, Кобрыне, Міры і іншых гарадах. Хваля забойстваў хутка дасягнула і ўсходніх абласцей. У Магілёве на працягу верасня-кастрычніка гітлераўцы знішчылі каля дзесяці тысяч яўрэяў, у Віцебску — шаснаццаць тысяч, у Барысаве — дзве тысячы, у Рэчыцы — тры тысячы (лістапад). Яшчэ да канца 1941 г. было цалкам знішчана насельніцтва мястэчак Парычы, Зембін, Лагойск, Чашнікі і іншых.
Летам і восенню 1941 па распараджэнні акупацыйных уладаў адбывалася адабранне золата і іншых каштоўных металаў у яўрэйскага насельніцтва. Толькі з сінагог Брэста было вывезена 100 кг срэбра. Пасля канфіскацыі, як гаворыцца ў справаздачы Надзвычайнай дзяржаўнай камісіі, «…усе сінагогі і малітоўныя дамы былі занятыя пад стайні і гаражы».
Тых, хто застаўся ў жывых, ізалявалі ў гета. За гады вайны ў Беларусі было створана сто адзінаццаць гета. Іх тэрыторыі абнасілася калючым дротам і ахоўвалася войскамі, самавольны выхад караўся смерцю; вязні абавязаны былі насіць адметны знак. У беларускія гета былі дастаўлены дзесяткі тысяч яўрэяў Германіі, Польшчы, Чэхіі і Славакіі, Аўстрыі, Венгрыі, Нідэрландаў. Самыя вялікія гета былі ў Мінску (сто тысяч чалавек), Брэсце (сорак тры тысячы), Бабруйску, Віцебску (па дваццаць тысяч), Барысаве, Ваўкавыску (па дзесяць тысяч), Слуцку (пяць тысяч), Гомелі (чатыры тысячы), Гродна, Жлобіне (па дзве тысячы). Сорак пяць гета ва Усходняй Беларусі праіснавалі некалькі месяцаў. У кастрычніку 1941 г. былі праведзены «акцыі» ў гета Слуцка і Шклова, у лістападзе — у Бабруйску, Оршы, у снежні — у Віцебску, Полацку, Гомелі, Сянно, Чачэрску і іншых. У другой палове 1942 нацысты знішчылі амаль усе гета ў Заходняй Беларусі. 15 кастрычніка 1942 г. загінулі яўрэі Брэста, 27 кастрычніка па асабістым распараджэнні Гімлера былі расстраляныя ацалелыя яўрэі Пінска. Затым надышла чарга гета Журавічаў, Дзярэчына, Галынкі і многіх іншых; ў кастрычніку 1943 г. было знішчана Мінскае гета. Апошнімі 17 снежня 1943 г. загінулі вязні гета ў Баранавічах. Па прыблізных ацэнак, у гета Беларусі было знішчана больш за пяцьсот тысяч яўрэяў, у тым ліку каля пяцідзесяці тысяч яўрэяў з іншых краін.
У лістападзе — снежні 1942 гродзенскае гета № 2 было ліквідавана. Частка яўрэяў была адпраўлена ў перасыльны лагер у вёсцы Калбасіна недалёка ад горада. Многія былі забітыя ў гэтым лагеры, а астатнія накіраваны ў лагеры смерці на тэрыторыі Польшчы і знішчаны там. У лютым-сакавіку 1943 г. было ліквідавана гета № 1. Апошні старшыня юдэнрата доктар Бравер быў забіты. Частка зняволеных гета была расстраляна, а астатнія вывезены ў Трэблінку.
З 15 па 18 кастрычніка 1942 г. каля 17 тыс. яўрэяў Брэста былі вывезены на чыгуначную станцыю Бронная Гара і расстраляныя.
У 1942 г. яўрэі ў брэсцкім гета атрымлівалі 150 г хлеба ў дзень. Для таго, каб выратаваць яўрэйскае насельніцтва ад голаду і хвароб, юдэнрат Брэста ўтрымліваў дзіцячы дом на 80 чалавек, дзіцячы сад (135 дзяцей), бальніцу (75 ложкаў), дом састарэлых (80 месцаў), начлежны дом (150—200 чалавек). У Брэсце функцыянавала грамадская кухня, якая абслугоўвала бясплатнымі абедамі да 3800 вязняў. Па ініцыятыве акупацыйных уладаў у канцы чэрвеня 1942 года ў Брэсце былі адкрыты арцелі, у іх працавала 7994 чалавека.
У гета Брэста дзейнічалі яўрэйскія падпольныя арганізацыі: з канца снежня 1941 падпольная арганізацыя «Вызваленне», з пачатку 1942 — «Некама» («Помста») пад кіраўніцтвам Фрумкі Патніцкай. У сяр. 1942 падпольны рух у гета ўзначаліў Ар’е Шейнман. Падпольшчыкі выраблялі ў майстэрнях гета зброю, стваралі таемныя зброевыя склады. У раёне Брэста дзейнічаў партызанскі атрад імя Шчорса пад камандаваннем П. Пранягіна, куды ахвотна прымалі яўрэяў, у тым ліку шматлікіх уцекачоў з гета. Па ініцыятыве камандавання атрада пры ім быў створаны яўрэйскі сямейны лагер.
Гета Беларусі былі агменямі антынацысцкага супраціву. Адна з першых падпольных груп на чале з Г. Смолярам узнікла ў мінскім гета. Падпольныя арганізацыі вязняў існавалі таксама ў гета Баранавічаў, Бабруйска, Брэста, Гродна і іншых гарадоў і мястэчак: напрыклад, у Красным група моладзі запасалася зброяй і выводзіла людзей у партызаны[9]. У шэрагу гета напярэдадні масавых расстрэлаў ўспыхвалі паўстання: у Нясвіжы (22 ліпеня 1942), Міры (9 жніўня 1942 г.), Камянцы (9 верасня 1942), Тучына (23 верасня 1942), Клецку (21 ліпеня 1943 г.). Узброены супраціў аказалі таксама вязні гета ў Глыбокім, Кобрыне, Наваградку. У Лахве 3 верасня 1942 выведзеная на расстрэл калона вязняў кінулася на канвой: загінула каля двух тысяч яўрэяў, але шэсьцьсот чалавек здолелі сысці ў лес, каб далучыцца да партызанаў. Некаторыя яўрэі знайшлі прытулак у сяброў і знаёмых — беларусаў і палякаў, якія з рызыкай для жыцця хавалі уцекачоў.
Групы супраціву ў гета мелі сувязь з партызанскімі атрадамі; сувязныя збіралі падрыхтаваныя для партызан медыкаменты, зброю, боепрыпасы, выводзілі ў лес людзей. Уцекачы з Мінскага гета арганізавалі або папоўнілі дзевяць партызанскіх атрадаў і адзін батальён. 106-ы партызанскі атрад (пазней — атрад імя Калініна; каля ста пяцідзесяці чалавек), якім камандаваў былы вязень гета Ш. Зорын, забяспечваў харчаваннем многія іншыя атрады і групы. Атрад прыняў шмат уцекачоў з гета. У Налібоцкай пушчы блізу Навагрудку дзейнічаў яўрэйскі партызанскі атрад імя Кутузава пад камандаваннем Т. Бельскага (пры атрадзе існаваў так званы «сямейны лагер» — каля 1,2 тыс. яўрэяў). Аднак антысемітызм не быў чужы шматлікім партызанам; нярэдка яны праганялі уцекачоў-яўрэяў, адабраўшы прынесеную імі зброю, харчаванне і грошы, а часам і расстрэльвалі.
Па-за гета яўрэі Беларусі таксама прымалі ўдзел у антынацысцкім супраціве. У кастрычніку 1941 г. карнікі павесілі юную мінскую падпольшчыцу Машу Брускіну (1924—1941). Камуністычным падполлем ў Мінску кіраваў І. П. Казінец (1910—1942; пасмяротна ўдастоены звання Героя Савецкага Саюза). Намеснікам камандзіра вялікага партызанскага атрада быў яўрэй Д. Кеймах. Адным з арганізатараў партызанскага руху ў Пінскай вобласці стаў Ш. І. Бярковіч (1918—1942). У баях на тэрыторыі Беларусі вызначыліся: адзін з арганізатараў абароны Брэсцкай крэпасці Я. Фамін (1909—1941); Героі Савецкага Саюза артылерыст капітан Б. Хігрын (1909—1941), генерал-лейтэнант танкавых войскаў С. Крывашэін (1899—1978), пяхотнікі маёр М. Шварцман (1911—1944) і старэйшы лейтэнант А. Панціелеў (1919—1944). Палі на франтах Другой сусветнай вайны ўраджэнцы Беларусі Героі Савецкага Саюза М. Співак (1919—1943), Ю. Шандалаў (1923—1945), І. Катунін (1908—1944), А. Смалякоў (1908—1943) і многія іншыя. Вядомыя сямнаццаць яўрэяў-камандзіраў і 32 камісара партызанскіх атрадаў, чацвёра камандзіраў брыгад, сямёра намеснікаў начальнікаў штабоў брыгад, пятнаццаць начальнікаў штабоў партызанскіх атрадаў у Беларусі.
У гродзенскім гета дзейнічала яўрэйская падпольная арганізацыя. У канцы 1942 г. яна надрукавала ўлётку з заклікам да ўзброенага супраціву. У майстэрнях гета выраблялі зброю. Невялікай колькасці яўрэяў ўдалося бегчы ў лясы і далучыцца да партызанскіх атрадаў. 20 тыс. яўрэяў Гродна загінулі. Каля 180 яўрэям горада і навакольных паселішчаў удалося выратавацца і хавацца ад немцаў, пакуль Гродна не быў вызвалены савецкай арміяй 16 ліпеня 1944.
Пасляваенны час
_rv.gif)
Пасля вызвалення Брэста 28 ліпеня 1944 у жывых засталося 19 чалавек, 6 з іх былі выратаваны Палінай Макаранка-Галоўчанка. У 1946 г. на месцы расстрэлу пяці тысяч яўрэяў Брэста быў пастаўлены помнік з надпісам на ідыш. У 1947 г. помнік быў знесены. У 1959 г. апошняя у Брэсце сінагога была ператворана ў кінатэатр. Трагедыя брэсцкіх яўрэяў замоўчвалася ўвесь савецкі перыяд. На месцах масавых пахаванняў будавалі хаты, пракладалі дарогі. У 1974 г. быў знесены і адзіны помнік ахвярам гета ў раёне вуліцы Куйбышава (адноўлены ў 1992 г. на сродкі яўрэяў з ЗША, Аргенціны і Ізраіля).
У першыя гады пасля вызвалення Гродна каля двух тысяч яўрэяў вярнуліся ў горад, аднак супольнае жыццё не было адноўлена. Да 1960-х гг. у Гродне не было сінагогі. Яўрэйскія могілкі былі ўзараныя ў сяр. 1950-х гг., а надмагіллі выкарыстаны пры пабудове помніка Леніну.
У пасляваеннай Беларусі шырока распаўсюдзіўся антысемітызм як вынік нацысцкай прапаганды перыяду акупацыі; вялікі размах набыла дзяржаўная юдафобія. Не аднаўляліся ўстановы яўрэйскай культурнай аўтаноміі (школы, перыядычны друк); некаторы час працягваў існаваць толькі БелДзяржЯТ. Толькі нешматлікія дзеячы навукі і культуры яўрэйскага паходжання паспяхова працавалі ў народнай гаспадарцы, у сферы рускага і беларускага мастацтва, былі афіцыйна адзначаны (напрыклад, Н. Лойтэр, рэжысёр Віцебскага беларускага тэатра імя Я. Коласа; у 1945 г. быў удастоены звання заслужанага дзеяча мастацтваў БССР, у 1946 г. — Сталінскай прэміі); рэпрэсіўная палітыка ўладаў набывала антысеміцкі характар. 19-ы з’езд кампартыі Беларусі (люты 1949 г.) пачаў ініцыяваную з Масквы кампанію барацьбы з «касмапалітамі». Артыстаў і пісьменнікаў абвінавацілі ў «ідэалізацыі побыту яўрэйскай дробнай буржуазіі». У 1949 г. быў зачынены БелДзяржЯТ, ашэльмаваны яго галоўны рэжысёр В. Галаўчынер. Выганяліся яўрэі, якія працавалі ў неяўрэйскай культуры (галоўны рэжысёр Беларускага тэатра імя Я. Купалы ў Мінску Л. Літвінаў (Гурэвіч; 1899—1963), фалькларыст Л. Бараг і многія іншыя). Антысемітызм у Беларусі ўзмацніўся ў перыяд справы лекараў. Пасля смерці І. Сталіна галосныя антысеміцкія кампаніі ў Беларусі аціхлі, але працэнтная норма выконвалася няўхільна.
Дзяржаўных ушанаванняў ўдастоіліся скульптар З. Азгур (1908—1995), драматург А. Маўзон (Маўшэнзон; 1918—1977), літаратуразнаўца Н. С. Перкін (1912—1976) і іншыя. Аднак беларускія ўлады ўпарта замоўчвалі халакост, на помніках яго ахвярам не згадвалася слова «яўрэі» і часта прыбіраліся надпісы яўрэйскімі літарамі. Вялося наступленне на яўрэйскае рэлігійнае жыццё, абцяжарвалася атрыманне афіцыйнага статусу рэлігійнай абшчынай.
Паводле перапісу 1959 г., у Беларусі жылі каля ста пяцідзесяці тысяч яўрэяў (1,9 % агульнага насельніцтва рэспублікі). Працягвалася міграцыя яўрэйскага насельніцтва ў буйныя прамысловыя цэнтры Беларусі, Расіі і іншых савецкіх рэспублік. Яўрэйская моладзь атрымлівала вышэйшую і спецыяльную адукацыю, сацыяльны статус яўрэйскага насельніцтва змяняўся, рамяство і гандаль перасталі быць яго пераважнымі заняткамі. У 1970 г., па дадзеных перапісу, у Беларусі налічвалася крыху больш за 148 тыс. яўрэяў.
У 1960-я гг. пачынае адраджацца яўрэйская нацыянальная самасвядомасць. Адным з відных дзеячаў яўрэйскага руху таго часу ў Мінску быў Анатоль Рубін[10]. Пасля ад’езду Рубіна ў Ізраіль у 1969 годзе рух за рэпатрыяцыю ў Ізраіль ўзначалілі былыя вайскоўцы Савецкай арміі мінчане Яфім Давідовіч (1924—1976), Леў Аўсішчар (1919—2007, у Ізраілі з 1987 г.), Навум Альшанскі (1917—1993 гг.; з 1974 г. жыў у Ізраілі). Штогод 9 траўня, у Дзень Перамогі над нацызмам, яўрэі Мінска, а затым і іншых гарадоў Беларусі сталі збірацца ля помнікаў ахвярам генацыду. Пачалі дзейнічаць нелегальныя гурткі па вывучэнні іўрыту, у Мінску праводзіўся культурна-гістарычны семінар, распаўсюджваўся самвыдат.
Улады Беларусі абмежавалі выезд у Ізраіль і ўзмацнілі «антысіянісцкую» прапаганду. Вядучым «тэарэтыкам» антысіянізму стаў навуковы супрацоўнік Інстытута філасофіі АН БССР Уладзімір Бягун, які развіваў ў сваіх кнігах тэорыю пра сусветную яўрэйска-масонскую змову. Афіцыйныя ўлады забаранілі згадваць імя Машы Брускінай, а пад фатаграфіяй, якая захавала яе пакаранне, значылася «невядомая беларуская партызанка». У 1970-я гг. шырока рэкламавалася карціна народнага мастака СССР М. А. Савіцкага «Летні тэатр» (1975; цыкл «Лічбы на сэрцы», 1974—1978), на якой яўрэй паказаны як саўдзельнік нацысцкіх злачынстваў.
Сучаснасць
У 1989 г. колькасць яўрэйскага насельніцтва Беларусі склала 112462 чалавек. У 1986 г. рэспубліка моцна пацярпела ад катастрофы на Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі. Гэта стымулявала эміграцыйныя працэсы, якія ўзмацніліся з пачатку палітыкі перабудовы.
Усяго за перыяд з 1989 па 2013 гг. алія ў Ізраіль склала 78859 чалавек[11].
Алія з Беларусі склала:
- у 1989 г. — 1121 чалавек,
- у 1990 г. — 23521,
- у 1991 г. — 15997,
- у 1992 г. — 3359,
- у 1993 г. — 2344,
- у 1994 г. — 2901,
- у 1995 г. — 4219,
- у 1996 г. — 4381,
- у 1997 г. — 3369,
- у 1998 г. — 2258,
- у 1999 г. — 2692,
- у 2000 г. — 2560,
- у 2001 г. — 2003,
- у 2002 г. — 974,
- у студзені-жніўні 2003 г. — 421.
Усяго за 1989—1994 гг. — 49243 чалавек, або 34 % ад агульнай колькасці яўрэйскага насельніцтва Беларусі ў 1989 г. За тыя ж гады яўрэйская эміграцыя з Беларусі ў іншыя краіны склала 21127 чалавек. Па перапісу 1999 г., яўрэйскае насельніцтва Беларусі складала 28 тыс. чалавек.
У перыяд перабудовы ў Брэсце аднавілася яўрэйская грамадская і культурная дзейнасць. У 1991 г. зарэгістраваная яўрэйская абшчына (старшыня Ш. Вайнштэйн). У 1992 г. улады вярнулі суполцы будынак сінагогі (рабін Х. Рабіновіч). У горадзе ёсць Таварыства яўрэйскай культуры «Тарбут» (з 1990 г. дзейнічае пры абласным Фондзе культуры), яўрэйская нядзельная і дзённая школы. У Брэсце актыўна дзейнічаюць брэсцкая арганізацыя Беларускага саюза яўрэяў-ветэранаў вайны, інвалідаў, партызан і падпольшчыкаў, брэсцкая арганізацыя Асацыяцыі яўрэяў-былых вязняў гета і канцлагераў, аддзяленне Міжнароднага асветніцкага цэнтра Халакост (Катастрофы), Цэнтр гісторыі і культуры яўрэяў Палесся. У 1995 Цэнтральнае тэлебачанне Расіі паказала дакументальны фільм пра трагедыі Брэсцкага гета.
У канцы 1980-х — пач. 2000-х гг. яўрэйскае насельніцтва Гродна рэзка скарацілася з-за выезду вялікай колькасці яўрэяў у Ізраіль, ЗША, Германію і іншыя краіны. У к. 1980-х — пач. 2000- х гг. у Гродне адбываецца працэс аднаўлення яўрэйскага супольнага і рэлігійнага жыцця. З 1989 г. у Гродне функцыянуе Гродзенскае абласное аб’яднанне яўрэйскай культуры, з 1992 г. — клуб яўрэйскай культуры імя Лейба Найдуса. У пачатку 1990-х гг. была ўтворана яўрэйская абшчына Гродна (старшыня Б. Квяткоўскі). Будынак сінагогі, пабудаваны ў канцы XVI ст., які выкарыстоўваўся на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў пад мастацкія майстэрні, быў вернуты абшчыне (рабін Гродна — М. Хофман).
Новы этап уздыму развіцця нацыянальнай яўрэйскай культуры ў Беларусі пачаўся ў канцы 1980-х гг. У 1988 г. было створана Мінскае таварыства аматараў яўрэйскай культуры. Яно ставіла сваёй мэтай адраджэнне нацыянальнай самасвядомасці яўрэяў. У 1991 г. было зарэгістравана Беларускае аб’яднанне яўрэйскіх арганізацый і абшчын, у нейкі час яно яднала звыш ста яўрэйскіх арганізацый Беларусі.
У перыяд перабудовы ў Мінску пачаў выходзіць альманах «Контакт» (1988—1989, 4 выпускі, рэдактар — Г. Хайтовіч), затым там жа выдаваўся бюлетэнь «Ренессанс» (1990, рэдактар — Я. Басін). У 1989—1991 гг. у Бабруйску і Гомелі выходзіў часопіс «Авив» («Вясна»). З 1992 г. у Мінску рэгулярна выходзіць аднайменная газета. У 1990-х гг. у Гомелі друкавалася газета «Ахдут» («Адзінства»), а ў Магілёве — «Яўрэйскі акцэнт». З 1995 г. у Віцебску выдаецца часопіс «Мишпоха». З 1997 г. да 2001 г. у Мінску публікаваліся зборнікі «Евреи Беларуси. История и культура» (адказны рэдактар — Іна Герасімава). З 2002 г. у Мінску выходзіла газета «Бецавта» (некалькі раз у год), орган Яўрэйскага агенцтва, а ў Пінску — газета «Карлин». У 2002 г. у Мінску штомесяц выдавалася невялікая газета «Анахну кан» («Мы тут») на беларускай, рускай і ідышы, у 2003—2009 гг. замест яе выходзіў беларуска-яўрэйскі бюлетэнь «Мы яшчэ тут!» (42 выпускі).
У 1990 г. адбыўся 1-ы з’езд Беларускага аб’яднання яўрэйскіх арганізацый і суполак; у 1993 г. — 2-і з’езд. Прэзідэнтам аб’яднання ў 1993 г. быў выбраны заслужаны архітэктар рэспублікі Л. М. Левін (1936—2014), ён жа кіраваў таварыствам дружбы «Беларусь — Ізраіль», віцэ-прэзідэнтам — А. Гальперын (1946—1997), старшыня Фонду захавання яўрэйскай гістарычнай і культурнай спадчыны Беларусі. Гродзенскай абшчыне ўлады вярнулі будынак харальнай сінагогі. У 1993 г. створана Іўдзейскае рэлігійнае аб’яднанне — ІРА (прэзідэнтам праўлення у 1993—1996 гг. быў Б. Мінкоў, да пачатку 2010-х гг. — Ю. Дорн, потым яго змяніў Г. Хайтовіч). Гэтыя арганізацыі падтрымліваюць шчыльныя кантакты з «Ізраільскім культурным цэнтрам» і прадстаўніцтвам Джойнта. У 1996—1999 гг. у Беларусі функцыянавала аддзяленне Сусветнай асацыяцыі беларускіх яўрэяў (штаб-кватэра ў Нью-Ёрку). У Мінску дзейнічае гістарычная генеалагічная група амерыканскай грамадскай арганізацыі JewishGen (узачальвае А. В. Перзашкевіч). У Брэсце дзейнічае аддзяленне міжнароднага асветніцкага цэнтра «Халакост». У ліку рэспубліканскіх таварыстваў, актыўных у 1990-х гг., — жаночая арганізацыя «Хава», моладзевыя аб’яднання «Макабі», Бетар і Кідма, Саюз беларускіх яўрэяў-ветэранаў вайны, партызан і падпольшчыкаў, Асацыяцыя яўрэйскіх музыкаў Рэспублікі Беларусь (прэзідэнт І. Райхлін) і іншыя.
Больш чым у 15 гарадах Беларусі дзейнічаюць яўрэйскія нядзельныя школы і ульпан (некалькі тысяч навучэнцаў). У 1990 г. у Мінску была адкрыта першая ў рэспубліцы нядзельная школа, дзе дзеці вывучалі іўрыт, яўрэйскія традыцыі, гісторыю і музыку. У верасні 1992 г. у Мінску адкрылася першая яўрэйская агульнаадукацыйная школа — Рэспубліканская школа — ліцэй імя Я. Корчака. У Гомелі працуюць яўрэйскі дзіцячы сад і пачатковая школа. З 19 па 22 кастрычніка 1993 г. у краіне прайшлі дні памяці, прысвечаныя 50-годдзю знішчэння Мінскага гета. У Асіповіцкім раёне жыхары пасёлка Лапічы і мясцовая воінская частка правялі перапахаванне на яўрэйскія могілкі рэшткаў яўрэяў, расстраляных у 1941 г. У лютым 1995 быў адкрыты Яўрэйскі ўніверсітэт у Мінску (рэктар — дацэнт З. Пінхасік). У студзені 1999 г. на яго базе быў створаны Міжнародны гуманітарны інстытут імя М. Шагала, які ўвайшоў у склад Беларускага дзяржаўнага універсітэта. (інстытут зачынены ў 2004 г.). У 1996 г. быў адкрыты народны яўрэйскі ўніверсітэт культуры (рэктар М. Рыўкін). Пры ІРА быў створаны Каледж яўрэйскіх ведаў у Мінску, актыўны ў канцы 1990-х — пачатку 2000-х гг.
У той жа час у Рэспубліцы Беларусь дзейнічалі нацыяналістычныя арганізацыі, якія выкарыстоўваюць антысеміцкія лозунгі (напрыклад, Славянскі Сабор — Белая Русь); выходзяць антысеміцкія выданні «Мы и время», «Славянские ведомости» і іншыя. Да 1994 г. выдаваўся часопіс антысеміцкай скіраванасці «Политический собеседник» — орган ЦК кампартыі Беларусі. Улетку 1994 г. у Дзень незалежнасці Беларусі ў Мінску адбыўся марш пад лозунгамі «Беларусь для беларусаў» і іншымі падобнымі. Нярэдкія выпадкі апаганьвання яўрэйскіх могілак і помнікаў ахвярам Халакоста.
З 1990-х гадоў назіраюцца адначасовае ўзмацненне актыўнасці жыцця яўрэйскіх абшчын і памяншэнне колькасці яўрэяў за кошт эміграцыі ў Ізраіль, а таксама ЗША і шэраг іншых краін Захаду і Расію. Колькасць яўрэяў па дадзеных перапісаў хутка скарачаецца, асабліва хутка лік яўрэяў скарачаўся ў перыяд незалежнасці краіны: да 1999 года іх колькасць скарацілася яшчэ ў 4 разы[12], а ў перыяд да 2009 года яшчэ больш чым у два разы[13]. Адначасова вырасла беларуская алія ў Ізраіль: беларускія ўрадавыя крыніцы ацэньваюць, што ў Ізраілі пражывае каля 130 тыс. выхадцаў з Беларусі[14]. Па інфармацыі з яўрэйскіх абшчын, да яўрэяў сябе адносяць ад 30 да 50 тысяч жыхароў Беларусі, аднак пераважная большасць яўрэяў не з’яўляюцца актыўнымі вернікамі[2]. Тым не менш ёсць крыніцы, якія называюць значна больш высокія лічбы колькасці асоб іудзейскага веравызнання: 60 тысяч[3].
Дзейнічаюць 6 сінагог (2 — у Мінску), працуе 19 рабінаў. Найбольшая колькасць прадстаўнікоў яўрэйскай абшчыны пражывае ў Мінску і абласных цэнтрах рэспублікі, а таксама ў Баранавічах, Бабруйску, Мазыры, Пінску і Полацку. Беларускія яўрэі жывуць не толькі ў самой Беларусі, але па ўсім свеце, і прытрымліваюцца як артадаксальнага, так і кансерватыўнага ды рэфармісцкага напрамкаў у іудаізме.
Характар рассялення яўрэяў дысперсны. Яны пражываюць у гарадах. Гутарковай мовай з’яўляецца пераважна руская. Прадстаўнікі гэтай меншасці, якія ведаюць ідыш ці іўрыт, сустракаюцца даволі рэдка. Але ў апошні час наладжана вывучэнне гэтых моў, асабліва іўрыта. Яўрэйская меншасць Беларусі характарызуецца вельмі высокім адукацыйным цэнзам. Сярод яўрэяў шмат інжынераў, медыкаў, настаўнікаў, юрыстаў і навукоўцаў. Падчас існавання СССР адбываліся моцныя русіфікацыйныя працэсы сярод яўрэяў. У апошні час назіраецца значны ўздым нацыянальных, рэлігійных і культурных традыцый яўрэяў.
 |
- Israel to sign a visa-waiver program with internationally ostracized Belarus By JTA | Sep. 13, 2014
- Шуман А. Ашкеназскія габрэі як адзін з карэнных народаў Беларусі Архівавана 6 ліпеня 2011. // Arche, 2009.
- Лазутка С. Привилегия-судебник 1388 года евреям великого князя Литовского Витаутаса // История евреев в России. Проблемы источниковедения и историографии: сборник научных трудов. — Серия «История и этнография». — Вып.1. — СПб., 1993.
- Беленькая, Лилия; Зингер, Борис. Белорусское еврейство в 1960—1967 гг. Портрет в интерьере // Białoruskie Zeszyty Historyczne — Беларускі Гістарычны Зборнік. № 45/2016. С. 141—157.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
