Расійскае ўварванне ў Крым

Уварванне Расійскай Федэрацыі ў Крым было здзейсненае расійскімі войскамі без знакаў адрознення на тэрыторыі Крыма з 20 лютага 2014 года з мэтай анексіі Крымскага паўвострава ад Украіны і акупацыі яго Расійскай Федэрацыяй.

Расійскае ўварванне ў Крым
Частка расійска-ўкраінскай вайны
Крым •      Украіна •      Расія
Дата 21 лютага — канец сакавіка 2014 года[1] (ваенная аперацыя — з 26 лютага па 28 сакавіка 2014 года)[2] Месца Крым да 17 сакавіка 2014 года — АР Крым і горад з асаблівым статусам Севастопаль (Украіна); 17—18 сакавіка — часткова прызнаная Рэспубліка Крым  (руск.); з 18 сакавіка — спрэчная тэрыторыя, якая дэ-факта кантралюецца Расіяй як Рэспубліка Крым і горад федэральнага значэння Севастопаль Прычыны — паводле пазіцыі Украіны: узброеная агрэсія Расіі супраць Украіны, распачатая 20 лютага 2014 года[3] — паводле пазіцыі Расіі[4][5] і «прарасійскіх» крымскіх улад[6]: грамадская незадаволенасць дзеяннямі прыхільнікаў Еўрамайдана ў лютым 2014 года, адмова кіраўніцтва аўтаноміі прызнаваць легітымнасць ураду Украіны пасля самаадхілення Януковіча ад выканання сваіх абавязкаў Мэты заяўленыя: пашырэнне аўтаноміі Крыма, абарона рускай мовы і культуры, інтэграцыя з Расіяй, абвяшчэнне самастойнасці[7][8][9] з наступным далучэннем да РФ Статус усталяванне кантролю Расіі над большай часткай тэрыторыі Крыма[заўв 1] абсалютная большасць краін-членаў ААН абвясціла аб непрызнанні далучэння Крыма да Расіі Вярхоўная Рада Украіны прыняла закон  (руск.), які вызначыў Крым як «часова акупаваную тэрыторыю» «Крымскі пакет» санкцый  (руск.) з боку Захаду ў дачыненні да Расіі[10][11][12]. Выключэнне Расіі са складу «Вялікай васьмёркі»[13][14][заўв 2]
Бакі канфлікту
Расія УС Расіі Дзяржаўны рэестр казачых таварыстваў Расійскай Федэрацыі Кубанскае вайсковае казачае таварыства[15]  Аўтаномная Рэспубліка Крым (з 18 сакавіка 2014) ГФЗ Севастопаль (з 18 сакавіка 2014) Прарасійскія сілы: ПП «Рускае адзінства»[16] Партыя «Рускі блок»[17] «Атрады самаабароны»[18] Адзіны штаб казачых арганізацый[19] Аб’яднанне казакоў Крыма войска Запарожскага Крымскі казачы саюз Кардынацыйны савет казачых арганізацый Севастопаля Расійскія арганізацыі: УПП «Радзіма»[20] Партыя «Іншая Расія»[21] Байкерскі клуб «Начныя Ваўкі»[22] Замежныя арганізацыі: Рух чэтнікаў[23][24] Органы мясцовага самакіравання Севастопаля (з 23 лютага па 17 сакавіка 2014)[25] КССУЗЖ Севастопаля ПМСП «Беркут»[26] Севастопальскі гарсавет Органы мясцовага самакіравання АРК (з 27 лютага па 17 сакавіка 2014)[27] Савет міністраў АРК ПМСП «Беркут»[28] (з 28 лютага 2014) УС Крыма (са 2 сакавіка 2014) Вярхоўны савет АРК (з 17 па 18 сакавіка 2014) УС Крыма (да 18 сакавіка 2014) ПМСП «Беркут»	Украіна УС Украіны ДПС Украіны[29] ГУ СБ Украіны ў АРК[30] МУС Украіны КТК УВ МУС Украіны[31] Праўкраінскія сілы: Меджліс крымскататарскага народа[32] Атрады самаабароны[33] Усякрымская ўкраінская рада[34] КЦДКС «Украінскі дом»[35] Рух «Еўрамайдан-Крым»[16] Украінскія ультрас[36][37]
Ключавыя фігуры
Уладзімір Пуцін Дзмітрый Мядзведзеў Сяргей Шайгу Аляксандр Вітко Алег Белавенцаў → Сяргей Аксёнаў → Уладзімір Канстанцінаў  (руск.) → Рустам Тэміргаліеў  (руск.) Аляксей Чалы  (руск.) → Васві Абдураімаў	Аляксандр Турчынаў Арсеній Яцанюк Ігар Ценюх  (руск.) Андрэй Парубій Сяргей Куніцын  (руск.) Ільмі Умераў Рэфат Чубараў Мустафа Джэмілеў
Лік удзельнікаў
Пратэстуючыя: 20 000 (у Севастопалі)[38][39] 5 000 (у Сімферопалі)[40] УС Расіі: 18 000[41]—30 000 вайскоўцаў[42] (украінскія даныя)	Пратэстуючыя: 10 000 (у Сімферопалі)[43] УС Украіны: 18,8 тыс. (на тэрыторыі Крыма), у тым ліку 11,9 тыс. у складзе ВМС і 2,9 тыс. у складзе ВПС[44]
Страты
Актывісты: 2 загінулых[45][46] «Сілы самаабароны»: 1 забіты[47] 1 паранены[48]	Актывісты: 1 забіты[49][50][51] УС Украіны: 2 забітых[52][53] 1 паранены[52]

Падзеям непасрэдна папярэднічалі шматмесячныя пратэсты («Еўрамайдан»), якія завяршыліся ў лютым 2014 года самаухіленнем Прэзідэнтам Украіны ад выканання сваіх абавязкаў. Пасля гэтага распачалася актывізацыя дзеянняў рускіх грамадскіх арганізацый («Руская абшчына Крыма» і партыя «Рускае адзінства»), якія прыступілі да мабілізацыі сваіх прыхільнікаў яшчэ ў сярэдзіне студзеня 2014 года, у сувязі з супрацьстаяннем у Кіеве і шэрагу рэгіёнаў Украіны^{[54][55][56][57][58]}.

23—27 лютага была ажыццёўлена змена кіраўніцтва выканаўчай улады Севастопаля і Аўтаномнай Рэспублікі Крым. Новыя крымскія ўлады заявілі пра нелегітымнасць кіраўніцтва Украіны^[6][59] і звярнуліся па садзейнічанне і дапамогай да кіраўніцтва Расіі^[60], якая аказала крымскім уладам падтрымку. Украінскі ўрад, у сваю чаргу, заявіў пра нелегітымнасць новага кіраўніцтва ў Крыме.

16 сакавіка ў Крыме адбыўся рэферэндум пра магчымасць далучэння да Расіі^[61][62]. 17 сакавіка паводле вынікаў рэферэндуму і Дэкларацыі аб незалежнасці, прынятай 11 сакавіка, была ў аднабаковым парадку абвешчаная суверэнная Рэспубліка Крым  (руск.), у склад якой увайшоў Севастопаль. 18 сакавіка РФ і Рэспубліка Крым падпісалі дамову аб далучэнні Крыма да Расіі, у адпаведнасці з якім у складзе Расіі былі ўтвораны новыя суб’екты — Рэспубліка Крым і горад федэральнага значэння Севастопаль^[63].

На момант пачатку крымскіх падзей ва ўкраінскім заканадаўстве адсутнічалі нарматыўныя прававыя акты, якія тычацца правядзення рэферэндумаў аб статусе часткі тэрыторыі Украіны. Згодна з Канстытуцыяй Украіны, пытанні змены тэрыторыі краіны вырашаюцца выключна на ўсеўкраінскім рэферэндуме (артыкул 73), а ўлічваючы ўнітарны дзяржаўны лад, усе пытанні па арганізацыі і працэдуры выбараў і рэферэндумаў вызначаюцца толькі законамі Украіны^[64].

15 сакавіка сабраўся Савет Бяспекі ААН для галасавання па праекце рэзалюцыі супраць рэферэндуму ў Крыме, які прадугледжваў абвясціць будучы рэферэндум у Крыме такім, «што не мае сілы» і заклікаў усе краіны не прызнаваць яго вынікі. У праекце рэзалюцыі падкрэслівалася прыхільнасць СБ ААН прынцыпам адзінства, суверэнітэта і тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны. 13 з 15 краін-членаў Савета Бяспекі падтрымалі праект рэзалюцыі. Аднак ён не быў прыняты, бо Расія, як пастаянны член Савета Бяспекі ААН, скарысталася правам вета і заблакіравала зацвярджэнне рэзалюцыі. Кітай устрымаўся пры галасаванні^[65].

Большасць^{[заўв 3]} краін-членаў ААН не прызнае крымскі рэферэндум^[66]. Украіна, ЗША^[67][68], дзяржавы Еўрасаюза^[69][70] і шэраг іншых краін^[71][72], а таксама шэраг міжнародных арганізацый і аб’яднанняў, уключаючы НАТА, ПАСЕ  (руск.)^[73][74], ПА АБСЕ^[75][76], ахарактарызавалі дзеянні Расіі як агрэсію, акупацыю і анексію часткі ўкраінскай тэрыторыі, падрыў тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны. Расія, са свайго боку, спасылаецца на замацаванае ў статутных дакументах ААН права народаў на самавызначэнне^[4][77], якое, згодна з пазіцыяй РФ, і было рэалізавана насельніцтвам Крыма, «паўсталым» супраць змены ўлады ў краіне^[78].

На думку шэрагу экспертаў, слабая рэакцыя Захаду на вайну ў Грузіі падштурхнула расійскае кіраўніцтва да захопу Крыма, а таксама да наступнай акупацыі Данецкай і Луганскай абласцей^{[79][80][81][82]}.

Перадгісторыя

Стаўленне рэгіянальных улад Крыма і мясцовых грамадскіх арганізацый да Еўрамайдана

З канца лістапада 2013 года ва Украіне праходзілі акцыі пратэсту, справакаваныя адмовай урада падпісваць Пагадненне аб асацыяцыі з ЕС. Некалькі разоў яны перарасталі ў масавыя беспарадкі. У Крыме, аднак, антыўрадавыя акцыі не знайшлі шырокай падтрымкі сярод насельніцтва, а Вярхоўны Савет АР Крым неаднаразова выказваў сваё рэзкае непрыманне дзеянняў апазіцыі і патрабаваў ад прэзідэнта Януковіча прыняцця рашучых мер па падтрыманні парадку.

22 лістапада прэзідыум Вярхоўнага Савета АРК  (руск.) падтрымаў рашэнне прэм’ер-міністра Украіны прыпыніць працэс еўраінтэграцыі, выказаўшы пры гэтым сур’ёзную занепакоенасць у сувязі з «дэструктыўнымі дзеяннямі апазіцыйных палітычных сіл»^[83]. 27 лістапада прыпыненне працэсу еўраінтэграцыі падтрымаў і парламент Крыма, які заклікаў крымчан «умацоўваць сяброўскія сувязі з рэгіёнамі Расійскай Федэрацыі»^[84].

1 снежня прэзідыум Вярхоўнага Савета АРК заявіў, што апазіцыйныя выступленні ў Кіеве «ставяць пад пагрозу палітычную і эканамічную стабільнасць ва Украіне» і «кучка палітыканаў спрабуе пад выглядам барацьбы за еўрапейскі вектар развіцця захапіць уладу ў краіне»^[85].

2 снежня крымскі парламент звярнуўся да прэзідэнта Віктара Януковіча з просьбай прыняць меры для аднаўлення грамадскага парадку ў краіне, а таксама ўвесці надзвычайнае становішча, калі гэтага запатрабуе сітуацыя. Зварот падтрымалі 76 дэпутатаў з 78, якія прынялі ўдзел у галасаванні^[86][87]. Як сказана ў заяве, «пазіцыя кожнага павінна быць пачутая. Інакш можа паўстаць ілюзія, што сваё меркаванне маюць толькі людзі, якія апанавалі плошчы і вуліцы Кіева…». Улада, гаворыцца ў звароце, «абавязаная не дапусціць антыканстытуцыйнага шляху рэваншу збанкрутавалых палітычных сіл, якія вызнаюць крайні нацыяналізм. Гэта яны здзекуюцца са святых пачуццяў ветэранаў Вялікай Айчыннай вайны…»^[85].

3 снежня прэзідыум ВС АРК прапанаваў прэзідэнту і Кабінету міністраў разгледзець пытанне аб магчымасці ўступлення Украіны ў Мытны саюз ЕўрАзЭС^[85], а 11 снежня заклікаў насельніцтва Крыма «быць гатовымі ўстаць на абарону аўтаноміі»^[88].

У пачатку студзеня 2014 года актывісты рускіх арганізацый Крыма накіравалі зварот да прэзідэнта Украіны Віктара Януковіча з патрабаваннем даць самую сур’ёзную ацэнку бяздзейнасці кіеўскіх улад і праваахоўных органаў, якія дапусцілі 1 студзеня правядзенне ў Кіеве факельнага шэсця актывістаў партыі «Свабода» і футбольных фанатаў. У звароце ад прэзідэнта запатрабавалі забараніць «прапаганду неанацызму і фашызму, нацысцкай атрыбутыкі і сімвалаў, гераізацыю злачынных фарміраванняў АУН-УПА», прыняць закон, які забараняе «палітычныя партыі і арганізацыі з неанацысцкай і экстрэмісцкай ідэалогіяй» і ўстанаўлівае крымінальную адказнасць за «адмаўленне ці абразу Вялікай перамогі савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне»^[89].

У сярэдзіне студзеня 2014 года, у сувязі з абвастрэннем супрацьстаяння ў Кіеве і кампаніяй захопаў адміністрацыйных будынкаў у шэрагу рэгіёнаў Украіны, «Руская абшчына Крыма» і партыя «Рускае адзінства», сумесна з прадстаўнікамі казацтва і арганізацый ветэранаў-афганцаў, узялі на сябе ініцыятыву ў фарміраванні «народных дружын самаабароны», сіл народнага супраціву на выпадак спробаў пранікнення ў Крым экстрэмістаў і неанацыстаў^{[54][55][56][57][58]}.

22 студзеня Вярхоўны Савет АРК прыняў заяву, у якой гаварылася, што калі «злачынны сцэнарый» «каляровай рэвалюцыі» будзе рэалізаваны, то Крым апынецца перад пагрозай страты «усіх заваяванняў аўтаноміі і яе статусу». Парламент заявіў, што не аддасць Крым «экстрэмістам і неанацыстам», якія імкнуцца «захапіць уладу» ў краіне і «крымчане ніколі не будуць удзельнічаць у нелегітымных выбарах <…> і не будуць жыць у „бандэраўскай“ Украіне»^[90].

24 студзеня 2014 года партыя «Рускі блок» абвясціла аб наборы ў атрады самаабароны^[91]. Гарадскі кіраўнік Уладзімір Яцуба  (руск.) заклікаў мясцовых жыхароў быць гатовымі абараніць горад^[92]. Адначасова звыш дзесяці грамадскіх арганізацый падрыхтавалі зварот да гараджан, у якім гаварылася, што ў выпадку дзяржаўнага перавароту «Севастопаль, выкарыстоўваючы сваё права на самавызначэнне, выйдзе з прававога поля Украіны». Ініцыятарам звароту стаў Севастопальскі каардынацыйны савет, актывісты якога таксама выступалі за стварэнне на паўднёвым усходзе і ў цэнтры Украіны Федэратыўнай дзяржавы Маларосія з арыентацыяй на Расію^[93]. Першы прэзідэнт Рэспублікі Крым Юрый Мяшкоў  (руск.) заклікаў да абвяшчэння самастойнасці Крыма, назваўшы палітычны крызіс ва Украіне «чужой для крымчан вайной» і заявіў, што паўвостраў «знаходзіцца ў стане акупацыі»^[94].

24 студзеня прэзідыум ВС АРК заклікаў Януковіча ўвесці надзвычайнае становішча і спыніць фінансаванне з дзяржаўнага бюджэту «рэгіёнаў, якія абвясцілі сябе па-за законам, дзе ўлада зрушаная гвалтоўным шляхам, да аднаўлення ў іх канстытуцыйнага парадку»^[95], а праз тры дні забараніў на тэрыторыі рэгіёну дзейнасць нацыяналістычнай партыі «Свабода»^[96], якая прымае актыўны ўдзел у пратэстных акцыях, аднак пазней па патрабаванні пракуратуры зняў дадзеную забарону^[97].

27 студзеня на пасяджэнні Асацыяцыі органаў мясцовага самакіравання АРК і Севастопаля пад старшынствам спікера крымскага парламента Уладзіміра Канстанцінава было прынята рашэнне аб стварэнні Крымскіх добраахвотных дружын з мэтай аказання садзейнічання праваахоўным органам у ахове грамадскага парадку^[98]. З рэзкімі пратэстамі супраць стварэння добраахвотных дружын выступіў крымскататарскі Меджліс, расцаніўшы гэта рашэнне як праяву сепаратызму ў АРК^[99][100].

4 лютага на пасяджэнні прэзідыума АРК прапаноўвалася «ва ўмовах імкнення да ўлады груп нацыянал-фашысцкага толку» ініцыяваць правядзенне агульнакрымскага апытання аб статусе паўвострава, а таксама абмяркоўвалася магчымасць звароту да прэзідэнта і Дзярждумы Расіі з заклікам выступіць гарантам непахіснасці статусу аўтаноміі Крыма^[101]. СБУ ў сувязі з падзеямі ў крымскім парламенце адкрыла крымінальную вытворчасць па факце крымінальнага правапарушэння, прадугледжанага ч. 1 арт. 14, ч. 1 арт. 110 Крымінальнага кодэкса Украіны (падрыхтоўку да замаху на тэрытарыяльную цэласнасць і недатыкальнасць Украіны)^[102]. У сваю чаргу, некаторыя прадстаўнікі ўкраінскай парламенцкай апазіцыі выступілі з рэзкай крытыкай гэтых заяў і заклікалі пакараць парламент Крыма. З пагрозай распусціць гэты заканадаўчы орган выступіў дэпутат Вярхоўнай Рады ад апазыцыйнай «Бацькаўшчыны» Мікалай Таменка  (руск.)^[103], а дэпутат ад нацыяналістычнай партыі «Свабода» Аляксандр Шаўчэнка запатрабаваў прыцягнуць крымскіх парламентарыяў да крымінальнай адказнасці^[104].

12 лютага старшыня Вярхоўнага савета АРК Уладзімір Канстанцінаў, выступаючы на ​​Усеўкраінскім форуме абласных саветаў і ВС Крыма, які праходзіў у Лівадыйскім палацы, заявіў, што мадэль крымскай аўтаноміі, закладзеная ў Канстытуцыі Украіны і Канстытуцыі АРК 1998 года, «цалкам сябе вычарпала» і «мы хочам зусім іншай аўтаноміі. Нам варта вярнуцца да шэрагу параметраў першай паловы 90-х гадоў»^[105]. У форуме прынялі ўдзел прадстаўнікі 18 абласцей Украіны (за выключэннем заходніх — Валынскай, Закарпацкай, Івана-Франкоўскай, Львоўскай, Ровенскай, Цярнопальскай, Чарнавіцкай, Вінніцкай і Кіева)^[106]. Паводле слоў Канстанцінава, у ходзе падзей на Майдане «высветлілася, наколькі слабымі апынуліся пазіцыі цэнтральнай улады… Вядома, не будзь памылак улады, раздзьмуць пажар пратэстаў ніхто б не змог. Але не будзь замежнага ўмяшання — крызіс не зайшоў бы так глыбока». На яго думку, дапамагчы ў сітуацыі, якая склалася, можа дэцэнтралізацыя ўлады^[105].

18 лютага, у сувязі з абвастрэннем сітуацыі ў Кіеве, Прэзідыум Вярхоўнага савета АРК накіраваў зварот да прэзідэнта Украіны Віктара Януковіча, апублікаваўшы яго на сваім афіцыйным сайце: «Сёння мы патрабуем ад Вас як кіраўніка дзяржавы рашучых дзеянняў і прыняцця надзвычайных мер. Гэтага чакаюць і сотні тысяч крымчан, якія галасавалі за Вас на прэзідэнцкіх выбарах у надзеі на стабільнасць у краіне». Прэзідыум заявіў, што ў выпадку «далейшай эскалацыі грамадзянскага супрацьстаяння» Вярхоўны савет АРК «пакідае за сабой права заклікаць жыхароў аўтаноміі ўстаць на абарону грамадзянскага міру і спакою на паўвостраве»^[107].

19 лютага Вярхоўны Савет АРК «палічыў мэтазгодным актыўны ўдзел рэгіёнаў Украіны ў рабоце па падрыхтоўцы змяненняў у Канстытуцыю Украіны» і падтрымаў ініцыятыву аб правядзенні ўсеўкраінскага рэферэндуму па «ключавых пытаннях» дзяржаўнага ладу^[108]. Шэраг дэпутатаў парламента падтрымаў ініцыятыву дэпутата Мікалая Каліснічэнкі (Партыя рэгіёнаў), які прапанаваў, у выпадку калі ва Украіне ў бліжэйшы час не будзе ўрэгуляваны крызіс, падняць пытанне аб далучэнні Крыма да Расіі. Спікер крымскага парламента Уладзімір Канстанцінаў, аднак, перапыніў выступ Каліснічэнкі, заявіўшы, што галоўная задача, якая стаіць перад дэпутатамі на дадзены момант, — «дапамагчы Кіеву адстаяць уладу»^[109]. Тым не менш ужо на наступны дзень, знаходзячыся ў Маскве, дзе ён правёў сустрэчы з лідарамі парламенцкіх фракцый Дзярждумы, Уладзімір Канстанцінаў заявіў у інтэрв’ю «Інтэрфаксу», што не выключае аддзялення Крыма ад Украіны ў выпадку абвастрэння сітуацыі ў краіне. Адказваючы на ​​пытанне, ці трэба пры неспрыяльным развіцці сітуацыі ва Украіне праводзіць рэферэндум з нагоды аддзялення Крыма, ён сказаў, што аддае перавагу «не жаваць» гэтую тэму, паколькі Крым — гэта адна з апор цэнтральнай улады і «калі мы пачнем гэтым займацца, мы проста загубім гэтую цэнтральную ўладу». Пры гэтым Уладзімір Канстанцінаў дадаў, што барацьба ідзе не за Крым, а за Кіеў. Аднак, калі ўсё-такі пад ціскам гэтая цэнтральная ўлада будзе зламана, Вярхоўны савет Крыма будзе прызнаваць легітымнымі для аўтаноміі толькі свае рашэнні. «І тады ў нас будзе адзіны шлях — гэта дэнансацыя рашэння Прэзідыума ЦК КПСС ад 1954 года… З гэтай хвіліны мы будзем прызнаваць тыя рашэнні, якія лічым патрэбнымі»^[110]. Прэм’ер-міністр крымскага ўрада Анатоль Магілёў, каментуючы зробленую заяву, заклікаў палітыкаў «узважваць кожнае слова, асабліва тыя, якія могуць трактавацца як пагроза тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны»^[111].

Змена ўлады ва Украіне

21 лютага пад ціскам масавых пратэстаў у краіне, а таксама дзякуючы дыпламатычнай дапамозе апазіцыі з боку Захаду^[112] прэзідэнт Януковіч пайшоў на саступкі і падпісаў з апазіцыяй пагадненне аб урэгуляванні крызісу ва Украіне, якое прадугледжвала, у прыватнасці, неадкладнае (на працягу 2 сутак) вяртанне да Канстытуцыі ў рэдакцыі 2004 года, канстытуцыйную рэформу і правядзенне датэрміновых прэзідэнцкіх выбараў не пазней снежня 2014 года^[113]. У той жа дзень Януковіч пакінуў Кіеў.

На наступны дзень выйшаў у тэлеэфір відэазапіс інтэрв’ю з Януковічам, дзе ён заявіў, што не мае намеру ні падаваць у адстаўку, ні падпісваць рашэнні Вярхоўнай Рады, якія ён лічыць супрацьзаконнымі, а тое, што адбываецца ў краіне, ён кваліфікаваў як «вандалізм, бандытызм і дзяржаўны пераварот»^[114]. Праз некалькі гадзін Вярхоўная Рада прыняла пастанову^[115], у якой сцвярджалася, што Януковіч «неканстытуцыйным чынам самаўхіліўся ад ажыццяўлення канстытуцыйных паўнамоцтваў» і не выконвае свае абавязкі, а таксама прызначыла датэрміновыя прэзідэнцкія выбары на 25 мая 2014 года^[116].

23 лютага Вярхоўная Рада ўсклала абавязкі прэзідэнта Украіны на старшыню Вярхоўнай Рады Аляксандра Турчынава^[117].

Бакі канфлікту

Рускія Крыма

23 лютага ў ходзе акцыі перад будынкам Вярхоўнага Савета АР Крым у Сімферопалі, прысвечанай Дню абаронцы Айчыны, партыя «Рускае адзінства» і «Руская абшчына Крыма» абвясцілі аб мабілізацыі крымчан у народныя дружыны для аховы міру і спакою ў Крыме. Паводле звестак прэс-службы партыі «Рускае адзінства», у народныя дружыны запісаліся больш за дзве тысячы мужчын. З ліку жанчын, якія прыйшлі на мерапрыемства, быў сфарміраваны атрад медыцынскай дапамогі^[118].

У той жа дзень на мітынгу ў Севастопалі, на якім фактычным кіраўніком горада быў абвешчаны Аляксей Чалы, дэпутат гарадскога савета Севастопаля і лідар партыі «Рускі блок  (руск.)» Генадзь Басаў абвясціў аб стварэнні атрадаў самаабароны з ліку добраахвотнікаў^[18].

25 лютага лідар «Рускай абшчыны Крыма» Сяргей Цэкаў  (руск.) на пасяджэнні прэзідыума Вярхоўнага Савета АР Крым выступіў адным з ініцыятараў адстаўкі ўрада Крыма на чале з Анатолем Магілёвым, які заявіў пра гатоўнасць выконваць указанні новай улады Украіны^[119]. На пасаду прэм’ер-міністра ён прапанаваў кандыдатуру Сяргея Аксёнава, лідара партыі «Рускае адзінства».

27 лютага Сяргей Аксёнаў рашэннем дэпутатаў Вярхоўнага Савета АРК быў прызначаны на пасаду старшыні Савета міністраў АРК  (руск.)^[27]. Рашэнне не было прызнана новымі ўкраінскімі ўладамі^[120]. Як Сяргей Аксёнаў, так і старшыня Вярхоўнага савета Крыма Уладзімір Канстанцінаў, заявілі, што па-ранейшаму лічаць Віктара Януковіча юрыдычна абраным прэзідэнтам Украіны, праз якога крымскім уладам удалося дамовіцца аб дапамозе з боку Расіі^[121].

12 сакавіка ў Крым вярнуўся першы і адзіны прэзідэнт Рэспублікі Крым Юрый Мяшкоў. Ён знаходзіўся на пасадзе прэзідэнта Рэспублікі Крым з лютага 1994 года па сакавік 1995 года, калі паводле рашэння Вярхоўнай Рады Украіны гэты пост быў скасаваны. Мяшкоў з’ехаў у Расію, але ў 2011 годзе вярнуўся і быў высланы з Украіны рашэннем суда па прадстаўленні СБУ. У аэрапорце Сімферопаля Мяшкоў сказаў: «Народ Крыма вярнуў мне Радзіму»^[122].

18 сакавіка 2014 года ў сваім звароце да Федэральнага сходу прэзідэнт РФ Уладзімір Пуцін заявіў: «Мы ішлі насустрач Украіне не толькі па Крыме… З чаго мы тады зыходзілі? Зыходзілі з таго, што добрыя адносіны з Украінай для нас галоўнае і яны не павінны быць закладнікам тупіковых тэрытарыяльных спрэчак. Але пры гэтым, вядома, разлічвалі, што Украіна будзе нашым добрым суседам, што рускія і рускамоўныя грамадзяне ва Украіне, асабліва на яе паўднёвым усходзе і ў Крыме, будуць жыць ва ўмовах дружалюбнай, дэмакратычнай, цывілізаванай дзяржавы, што іх законныя інтарэсы будуць забяспечаны у адпаведнасці з нормамі міжнароднага права. Аднак сітуацыя стала развівацца па-іншаму. Раз за разам прадпрымаліся спробы пазбавіць рускіх гістарычнай памяці, а часам і роднай мовы, зрабіць аб’ектам прымусовай асіміляцыі. І вядома, рускія, як і іншыя грамадзяне Украіны, пакутавалі ад пастаяннага палітычнага і дзяржаўнага перманентнага крызісу, які скалынае Украіну ўжо больш за 20 гадоў»^[4].

Украінцы Крыма

27 лютага прадстаўнікі ўкраінскай абшчыны Крыму раскрытыкавалі «безадказных палітыкаў АРК», «якія паставілі Крым на грань міжнацыянальнага канфлікту» і «правакуюць узброенае сутыкненне» паміж Украінай і Расіяй, а таксама «замежных палітыкаў», якія займаюцца «адкрытым правакацыйным умяшаннем у палітычнае жыццё неад’емных складнікаў Украіны — АРК і г. Севастопаля». Аўтары звароту заклікалі ўкраінскія ўлады «неадкладна прыняць меры для забеспячэння міру, спакою і бяспекі крымчан», а «ядзерныя дзяржавы-гаранты тэрытарыяльнай цэласнасці і бяспекі Украіны — Вялікабрытанію, ЗША, Францыю і Кітай, згодна з Будапешцкім мемарандумам, прыняць меры для прадухілення замежнага ўмяшання ва ўнутраныя справы нашай дзяржавы; ААН, АБСЕ, ЕС і Савет Еўропы — паўплываць на пазіцыю Расіі з пункту гледжання недапушчальнасці правакавання сепаратызму ў рэгіёнах Украіны, у прыватнасці, у АРК і г. Севастопаль».

Пад заявай падпісаліся лідар грамадскай арганізацыі «Крымскі цэнтр дзелавога і культурнага супрацоўніцтва „Украінскі дом“» Андрэй Шчакун і арцыбіскуп Сімферопальскі і Крымскі Украінскай праваслаўнай царквы Кіеўскага патрыярхату Клімент^[35].

2 сакавіка для «абароны ўкраінскай этнічнай меншасці ва ўмовах расійскай акупацыі і сепаратысцкага рэжыму», збору інфармацыі аб парушэнні правоў украінскіх грамадзян розных нацыянальнасцей на тэрыторыі Крыма і прадастаўлення яе міжнародным грамадскім арганізацыям і міждзяржаўных структурам, каардынацыі дзейнасці ўкраінскіх і праўкраінскіх арганізацый паўвострава шэрагам грамадскіх арганізацый была створана «Усекрымская Украінская Рада», яе каардынатарам стаў Андрэй Шчакун^[34].

Паведамляецца, што актывісты руху «Еўрамайдан. Крым» прымалі ўдзел у акцыях пратэсту супраць блакавання ўкраінскіх вайсковых частак^[123].

9 сакавіка Андрэй Шчакун і старшыня апякунскай рады Украінскай школы-гімназіі ў Сімферопалі Анатоль Кавальскі былі затрыманы і выкрадзены людзьмі, якія назваліся дружыннікамі і членамі партыі «Рускае адзінства»^{[124][125][126]}.

10 сакавіка ўдзельніка Еўрамайдана, кіраўніка Крымскага аддзялення Украінскай рэспубліканскай партыі  (бел. (тар.)) Ігара Кірушчанку і яго жонку выслалі з Крыма^[127]

15 сакавіка ў Севастопалі невядомымі ўзброенымі людзьмі быў выкрадзены і вывезены ў невядомым кірунку настаяцель парафіі Унебаўзяцця Найсвяцейшай Багародзіцы і галоўны ваенны капелан Украінскай Грэка-Каталіцкай Царквы ў Крыме айцец Любамір Яворскі^[128].

20 сакавіка восем затрыманых украінскіх актывістаў, уключаючы Андрэя Шчакуна, Анатоля Кавальскага і актывістаў кіеўскага Аўтамайдана, былі вызвалены крымскімі ўладамі і высланы з Крыма^[129][130].

Крымскія татары

Вялікае значэнне ў сітуацыі, якая складвалася, мела пазіцыя крымскататарскай абшчыны, трэцяй па колькасці ў Крыме, якую ў значнай меры вызначала стаўленне Меджліса крымскататарскага народа — грамадскай арганізацыі (прадстаўнічага органа) крымскіх татараў. У перыяд Еўрамайдана Меджліс выступіў у падтрымку еўраінтэграцыі і супраць «ўстанаўлення аўтарытарнага рэжыму» ва Украіне, гэта значыць з пазіцый, прама процілеглых Вярхоўнаму Савету АР Крым.

Пасля сілавога разгону Еўрамайдана ў ноч на 30 лістапада 2013 года прэзідыум Меджліса афіцыйна асудзіў дзеянні ўлад, заявіў аб сваёй салідарнасці з патрабаваннямі неадкладнай адстаўкі ўрада Азарава і правядзення пазачарговых выбараў Вярхоўнай Рады Украіны: «Сёння сітуацыя ва Украіне стала набываць характар, які пагражае тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны і яе суверэнітэту. Такому развіццю падзей спрыяюць мясцовыя саветы часткі рэгіёнаў Украіны, у тым ліку і Вярхоўнай Рады Крыма, якія прымаюць па ўказцы кіруючай партыі рашэнні, якія змяшчаюць у сабе патрабаванні аб увядзенні надзвычайнага становішча і падаўленні сілай мірных акцый грамадзян Украіны»^[131].

Меджліс рэгулярна накіроўваў у Кіеў для ўдзелу ў Еўрамайдане арганізаваныя групы крымскіх татараў^[132][133].

У той жа час, у крымскататарскай абшчыне не ўсе падтрымлівалі Меджліс. У апазіцыі да Меджліса знаходзілася партыя «Мілі Фірка  (руск.)». Паводле ацэнкі намесніка старшыні Кенеша (Рады) партыі «Мілі Фірка» Васві Абдураімава, сярод крымскіх татараў за Еўрамайдан выступаў выключна Меджліс, які падчас выбараў 2012 года падтрымалі 18 % крымскататарскага насельніцтва, а астатнія, на яго думку, альбо апалітычныя, занятыя праблемамі выжывання (да 60—70 %), альбо актыўна выступалі супраць Еўрамайдана (да 10—15 %)^[134].

23 лютага на плошчы Леніна ў Сімферопалі прайшоў арганізаваны Меджлісам мітынг, прысвечаны дню памяці вядомага крымскататарскага грамадскага і палітычнага дзеяча Нома Чэлебіджыхана, падчас якога старшыня Меджліса Рэфат Чубараў запатрабаваў ад крымскіх членаў Партыі рэгіёнаў выйсці з партыі, а таксама запатрабаваў ад гарадскіх улад у дзесяцідзённы тэрмін знесці помнік Леніну^[135].

26 лютага Меджліс арганізаваў мітынг ля будынка Вярхоўнага Савета Крыма з мэтай заблакаваць яго і не дапусціць прыняцця рашэння аб уваходжанні ў склад Расіі^[136]. У ходзе мітынгу Рэфат Чубараў заявіў, што крымскія татары не дадуць адарваць Крым ад Украіны^[137]. Адначасова тут жа праходзіў мітынг «Рускай абшчыны Крыма». Паміж удзельнікамі двух мітынгаў успыхнуў канфлікт, у выніку якога 30 чалавек атрымалі траўмы і раненні і двое чалавек загінулі: мужчына, які памёр ад сардэчнага прыступу, і жанчына, якую затапталі ў цісканіне^[138].

Гэта была апошняя масавая акцыя пратэсту з удзелам крымскіх татараў. Крымскія і расійскія ўлады распачалі актыўныя дзеянні для таго, каб калі не схіліць іх на свой бок, то хаця б дамагчыся іх нейтралітэту ў сітуацыі, якая склалася. Тым не менш Меджліс адмовіўся прызнаць ўрад Сяргея Аксёнава, які змяніў Анатоля Магілёва, якога Вярхоўны Савет Крыму адправіў у адстаўку 27 лютага^[32].

1 сакавіка тэлеканал «ATR» паведаміў, што ў месцах кампактнага пражывання крымскіх татараў пачалося фарміраванне атрадаў самаабароны — як мяркуецца, для патрулявання месцаў кампактнага пражывання крымскіх татараў і недапушчэння правакацый. Паведамлялася, што фарміраванні будуць дзейнічаць да заканчэння палітычных ускладненняў у Крыме. Было заяўлена, у прыватнасці, аб намеры ажыццяўляць сталую ахову будынка тэлеканала «ATR» ў Сімферопалі, каб не дапусціць яго сілавога захопу^[139].

Яшчэ 26 лютага прэзідэнт Татарстана Рустам Мініханаў, Дзяржсавет Татарстана і Сусветны кангрэс татараў звярнуліся да крымскім татараў з заклікам да міру і згоды з рускім насельніцтвам Крыма^[140]. У пачатку сакавіка Крым наведалі дэпутаты Дзяржсавета Татарстана і муфтый рэспублікі Каміль Самігулін, 5 сакавіка тут пабываў Рустам Мініханаў, які правёў сустрэчы са старшынёй савета Меджліса Рэфатам Чубаравым і старшынёй савета старэйшын крымскіх татар Гільшатам Ільясавым і з дэпутатамі парламента Крыма. Было падпісана пагадненне аб супрацоўніцтве паміж Рэспублікай Татарстан і Аўтаномнай Рэспублікай Крым у сферы медыцыны, турызму, інвестыцый і інавацый^[141].

6 сакавіка намеснік старшыні Савета Міністраў Крыма Рустам Тэміргаліеў заявіў на прэс-канферэнцыі, што пасля далучэння Крыма да Расіі татары атрымаюць роўныя правы з рускімі і ўкраінцамі на паўвостраве. Паводле слоў Тэміргаліева, «новыя крымскія ўлады гатовыя ўзяць на сябе абавязацельствы перад крымскімі татарамі пра ўключэнне адпаведных пунктаў у раздзелы новай канстытуцыі Крыма як часткі Расіі»^[142]. У гэты ж дзень Рэфат Чубараў у эфіры «Громадського ТБ» заявіў, што крымскія татары не прызнаюць вынікі рэферэндуму, які рыхтаваўся, і асудзіў рашэнне крымскага парламента аб уваходжанні ў склад Расіі. 8 сакавіка ён звярнуўся да прэзідэнта ЗША Барака Абамы з просьбай абараніць Крым ад этнічных чыстак^[143].

10 сакавіка Сяргей Аксёнаў прапанаваў прадстаўнікам крымскіх татараў заняць месцы ў органах улады Крыма. Крымскім татарам прапаноўвалася вылучыць пасады аднаго віцэ-прэм’ера, двух міністраў, а таксама пасады намесніка міністра ў кожным міністэрстве. Сяргей Аксёнаў заявіў таксама, што крымскататарская будзе адной з афіцыйных моў у Крыме^[144].

11 сакавіка Вярхоўны савет Крыма аднагалосна прыняў пастанову «Аб гарантыях аднаўлення правоў крымскататарскага народа і яго інтэграцыі ў крымскую супольнасць». Пастанова гарантуе, што пры зацвярджэнні новай Канстытуцыі Рэспублікі Крым крымскататарскай мове будзе прысвоены статус афіцыйнай мовы нароўні з рускай і ўкраінскай мовамі. Акрамя таго, Вярхоўны Савет і органы выканаўчай улады рэспублікі будуць выбірацца і фарміравацца з гарантаваным прадстаўніцтвам крымскіх татараў у 20 % ад колькасці. Пастанова прадугледжвае прызнанне курултая крымскататарскага народа і органаў, што фарміруюцца ім. Сярод гарантый таксама зацвярджэнне пяцігадовых і штогадовых планаў уладкавання крымскіх татар, якія вярнуліся ў Крым, з адпаведным фінансавым забеспячэннем, рашэнне ўсіх пытанняў пры вяртанні крымскіх татараў у Крым з месцаў дэпартацыі, захаванне і аднаўленне помнікаў гісторыі і культуры крымскіх татараў, садзейнічанне развіццю сістэмы дашкольнай, школьнай і вышэйшай адукацыі на крымскататарскай мове, садзейнічанне развіццю СМІ на крымскататарскай мове і раўнапраўнае функцыянаванне ў Крыме рэлігійных канфесій. «Нічога падобнага крымскататарскі народ ніколі не атрымліваў ні ад кіраўніцтва Савецкага Саюза, ні ад улад незалежнай Украіны. Гэта тое, за што народ змагаўся многія дзесяцігоддзі. І гэта тое, што дазволіць крымчанам усіх нацыянальнасцей паспяхова развівацца і адчуваць сябе бяспечна і камфортна на нашай крымскай зямлі», — падкрэсліў старшыня Вярхоўнага савета Крыма Уладзімір Канстанцінаў^[145]. Ён выказаў удзячнасць за пасрэдніцкія намаганні і ўсебаковую дапамогу ў дасягненні «дамоўленасці, якая ляжа ў аснову міжэтнічнага міру і спакою ў Крыме», прэзідэнту Рэспублікі Татарстан Рустаму Мініханаву, які прысутнічаў на пасяджэнні крымскага парламента^[143].

Старшыня Дзярждумы Расіі Сяргей Нарышкін заявіў, што, калі насельніцтва Крыму на маючым адбыцца рэферэндуме прыме рашэнне аб уступленні рэспублікі ў склад Расіі, расійскі парламент падтрымае і пацвердзіць гарантыі крымскататарскага народа^[146].

Старшыня дзяржадміністрацыі Бахчысарайскага раёна Ільмі Умераў звярнуўся да кіраўнікоў органаў выканаўчай улады і органаў мясцовага самакіравання Крыму з заклікам не выконваць «злачынныя ўказанні» ўрада Сяргея Аксёнава^[147].

Былы савецкі дысідэнт і праваабаронца, былы кіраўнік Меджліса крымскататарскага народа, народны дэпутат Украіны Мустафа Джамілеў заявіў, што Расія рызыкуе атрымаць паўтор крывавых чачэнскіх канфліктаў у выпадку «анексіі Крыма»^[148].

12 сакавіка Мустафа Джамілеў сустрэўся ў Маскве з былым прэзідэнтам Татарстана Мінцімерам Шайміевым^[149]. Джамілеў меў таксама тэлефонную размову з прэзідэнтам Расіі Уладзімірам Пуціным^[150], пасля якога распавёў, што Уладзімір Пуцін не абвяргаў прысутнасць расійскіх войскаў у Крыме і заявіў, што самаабвяшчэнне незалежнай Украіны не адпавядала нормам, якія прадугледжваюць працэдуру выхаду са складу СССР. Паводле слоў Джамілева, Пуцін паведаміў таксама, што даў распараджэнне пазбегнуць якіх бы там ні было не было эксцэсаў з крымскімі татарамі^[151].

14 сакавіка Мустафа Джамілеў, які сустрэўся ў штаб-кватэры НАТА з прадстаўнікамі Еўрапейскай службы знешніх дзеянняў і лідарамі НАТА, заклікаў увесці міратворчыя войскі ААН у Крым і заклікаў еўрапейскіх дыпламатаў і прадстаўнікоў НАТА не прымаць пад увагу вынікі маючага адбыцца рэферэндуму^[152].

15 сакавіка Меджліс выступіў са зваротам да Вярхоўнай Рады Украіны і да ўсяго народа Украіны, у якім ён пацвердзіў сваё прызнанне Украіны як суверэннай і незалежнай дзяржавы ў існуючых межах і заявіў аб непрызнанні рэферэндуму, «які праводзіцца з мэтай змяніць тэрытарыяльную прыналежнасць Крыма», легітымным і адпаведным міжнароднаму праву і Канстытуцыі Украіны. Меджліс заявіў, што «катэгарычна адхіляе любыя спробы вызначыць будучыню Крыму без свабоднага волевыяўлення крымскататарскага народа — карэннага народа Крыма» і што толькі крымскім татарам належыць права вырашаць, у якой дзяржаве жыць крымскататарскаму народу. Паводле пераканання Меджліса, «аднаўленне правоў крымскататарскага народа і рэалізацыя ім права на самавызначэнне на сваёй гістарычнай Радзіме павінны ажыццяўляцца ў складзе суверэннай і незалежнай Украінскай дзяржавы».

Меджліс заклікаў Вярхоўную Раду «далучыцца да Дэкларацыі ААН аб правах карэнных народаў, а таксама прызнаць і замацаваць законамі і іншымі прававымі актамі Украіны статус крымскататарскага народа як карэннага народа Крыма»^[153].

17 сакавіка Мустафа Джамілеў сустрэўся ў Ізміры з прэм’ер-міністрам Турцыі Рэджэпам Эрдаганам. Эрдаган, выказаўшы занепакоенасць у сувязі з апошнімі падзеямі і напружанасцю, падкрэсліў, што намаганні Турцыі накіраваны на стабілізацыю абстаноўкі, прадухіленне канфлікту і страт крымскіх татараў у Крыме^[154].

18 сакавіка прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін заявіў у сваім звароце да Федэральнага сходу Расійскай Федэрацыі, што «крымскія татары вярнуліся на сваю зямлю» і павінны быць прыняты «ўсе неабходныя рашэнні», якія «завершаць працэс рэабілітацыі крымскататарскага народа, <…> адновяць іх правы, добрае імя ў поўным аб’ёме»^[4].

У той жа дзень Меджліс заявіў аб непрызнанні дамовы аб далучэнні Крыму да Расіі^[155].

20 сакавіка Вярхоўная Рада Украіны прыняла заяву «Аб гарантыях правоў крымскататарскага народа ў складзе ўкраінскай дзяржавы». Дакумент гарантуе «захаванне і развіццё этнічнай, культурнай, моўнай і рэлігійнай самабытнасці крымскататарскага народа як карэннага народа і ўсіх нацыянальных меншасцей Украіны». Паводле заявы, Украіна таксама прызнае Меджліс як выканаўчы орган курултая крымскататарскага народа і Курултай як вышэйшы прадстаўнічы орган гэтага народа. Вярхоўная Рада даручыла ўраду пачаць працэс далучэння Украіны да Дэкларацыі ААН аб правах карэнных народаў. Акрамя таго, парламент даручыў ураду неадкладна падрыхтаваць праекты законаў і іншых нарматыўна-прававых актаў, якія вызначаюць і замацоўваюць статус крымскататарскага народа як карэннага народа Украіны^[156]. Мустафа Джамілеў заявіў, што гэтую пастанова трэба было прымаць да эскалацыі канфлікту з Расіяй. «Гэта дае вялікія магчымасці, бо без згоды карэннага народа на яго тэрыторыі не могуць размяшчацца ваенныя базы і не могуць весціся ваенныя дзеянні… Рашэнне прынята позна, але мы спадзяемся выкарыстоўваць гэты механізм, бо гэта рашэнне мае значэнне для міжнародных структур»^[157].

28 сакавіка намеснік старшыні Дзяржаўнага Савета Крыма і кіраўнік Канстытуцыйнай камісіі Рыгор Іофе заявіў, што новая канстытуцыя Крыма не прадугледжвае раней абяцаных квот для ўдзелу ва ўладных органах прадстаўнікоў крымскіх татар: «Гэта было рашэнне Вярхоўнага Савета Аўтаномнай Рэспублікі Крым да абвяшчэння незалежнасці і ўз’яднання з Расіяй. У Расійскай Федэрацыі няма прававых падстаў для ўвядзення якіх-небудзь квот. У РФ выбары ў органы ўлады праходзяць на роўнай аснове, якіх-небудзь пераваг па нацыянальных прыкметах не прадугледжваецца… Мы будзем дабіраць гэтыя працэнты, пра якія казалі, відавочна, з дапамогай прызначэнняў, там, дзе не праходзяць выбары. Але галоўным крытэрыем будуць не нацыянальная прыналежнасць, а прафесійныя якасці»^[158].

29 сакавіка Курултай крымскататарскага народа на пазачарговай сесіі пастанавіў пачаць стварэнне ў Крыме нацыянальна-тэрытарыяльнай аўтаноміі і даручыў Меджлісу ўвайсці ў адносіны з міжнароднымі арганізацыямі — ААН, Саветам Еўропы, ЕС, АБСЕ, Арганізацыяй ісламскага супрацоўніцтва, парламентамі і ўрадамі дзяржаў па ўсіх пытаннях забеспячэння права крымскататарскага народа на самавызначэнне. Кіраўнік Меджліса Рэфат Чубараў заявіў, што дадзеным дакументам Курултай не прызнаў анексію Крыма і страту Украінай тэрыторыі паўвострава, а таксама выказаў дапушчэнне, што крымскія татары могуць правесці нацыянальны рэферэндум, каб пацвердзіць сваё імкненне мець аўтаномію^[159]. Пастанова курултая аб нацыянальным самавызначэнні не канкрэтызуе, у якой краіне будзе створана крымскататарская аўтаномія^[160].

Прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін з прадстаўнікамі крымскататарскай абшчыны. 16 мая 2014 года.

31 сакавіка, выступаючы на ​​нефармальнай сустрэчы Савета Бяспекі ААН, скліканай па ініцыятыве Літвы і Украіны, Мустафа Джамілеў заявіў, што толькі карэннае насельніцтва мае права вырашаць пытанне самавызначэння той ці іншай тэрыторыі, і назваў крымскі рэферэндум цынічным і абсурдным. Спасылаючыся на неназваныя крыніцы, ён заявіў, што рэальная яўка на рэферэндум у Крыме склала не 82 %, як сцвярджалася ўладамі, а ўсяго 32,4 %^[161].

1 красавіка Меджліс прыняў рашэнне супрацоўнічаць з крымскімі ўладамі. «Цяпер мы прынялі рашэнне дэлегаваць паўнамоцтвы для супрацоўніцтва з уладамі Крыма Лянуру Іслямаву і Зауру Смірнову», — заявіў Рэфат Чубараў. У той жа час ён падкрэсліў, што рашэнне Меджліса не азначае прызнання палітычных, прававых, эканамічных і іншых змяненняў, якія ажыццяўляюцца ў Крыме без згоды і акрамя волі крымскататарскага народа — карэннага народа Крыма. Кандыдатура Іслямава была прапанавана на пасаду першага намесніка старшыні Савета міністраў Крыма. Смірноў прэтэндаваў на пасаду старшыні Рэспубліканскага камітэта па справах нацыянальнасцей і дэпартаваных грамадзян^[162].

Ультрас «Таўрыі»

Яшчэ да пачатку крызісу ў Крыме ультрас  (руск.) сімферопальскага футбольнага клуба «Таўрыя» выступілі ў абарону крымскага Еўрамайдана, таксама падтрымаўшы акцыі пратэсту ў Кіеве^[163]. У адказ на гэта яны падвергліся пераследу з боку мясцовых улад і прарасійскіх актывістаў^[164], аднак працягнулі свой удзел у праўкраінскіх акцыях і пасля пачатку супрацьстаяння ў Крыме^[36].

«Правы сектар»

Асноўны артыкул: Правы сектар

25 лютага ў эфіры тэлеканала «112 Украіна» актывіст «Правага сектара» Ігар Масійчук, асуджаны за тэрарызм у студзені 2014 года, але амніставаны новымі ўкраінскімі ўладамі як палітвязень, выступіў з пагрозамі ў адрас крымскіх «сепаратыстаў»: «Спробы разарваць тэрытарыяльную цэласнасць Украіны будуць жорстка пакараныя. Калі ўлада на гэта не здольная, то „Правы сектар“ сфармуе „цягнік дружбы“. Мы, як у 90-м „УНСО“, паедзем у Крым. Тады публіка, падобная гэтай, як пацукі ўцякалі, калі калона ўнсоўцаў уваходзіла ў Севастопаль…„^[165]. Журналісты паказваюць, што, па ўсёй бачнасці, Масійчук меў на ўвазе падзеі вясны 1992 года, калі каля 700 актывістаў УНА-УНСО сумесна са святарамі УАПЦ выехалі на так званым «цягніку дружбы» на поўдзень Украіны (у тым ліку ў Крым) для падаўлення там сепаратысцкіх настрояў і, нягледзячы на ​​супрацьдзеянне мясцовых улад, прайшлі маршам па вуліцах Севастопаля^[166]. 26 лютага лідар фракцыі «Свабода» Алег Цягнібок запэўніў жыхароў Крыма, што «ўсе гэтыя паведамленні, што нейкія эшалоны „бандэраўцаў“ едуць цяпер у Крым, будуць нешта там разбураць, біць, забіваць — гэта поўныя глупства, гэта поўнае трызненне, каб нас пасварыць паміж сабой»^[167].

2 сакавіка, калі гаворка зайшла аб магчымым аб’яўленні мабілізацыі ва Украіне^[168], лідар «Правага сектара» Дзмітрый Яраш  (руск.) заявіў, што «Правы сектар» таксама праводзіць мабілізацыю, але ў Крым адправіцца толькі ў выпадку, калі будзе прынята афіцыйнае рашэнне прыступіць да «вызвалення Крыму» сумесна з іншымі сіламі^[169]. Яраш выступіў са зваротам, у якім заявіў, што «Правы сектар» расцэньвае дзеянні Расіі ў дачыненні да Украіны як ваеннае ўварванне. Ён паведаміў, што «Правым сектарам» створаны ваенны штаб, у задачу якога ўваходзіць «распрацоўка, дбайнае планаванне і далейшае камандаванне сваімі атрадамі ў барацьбе з расійскім агрэсарам» ва ўзаемадзеянні з СНБА Украіны^[170].

4 сакавіка камандуючы народнымі дружынамі Крыма Міхаіл Шарамет заявіў на прэс-канферэнцыі, што сябры руху «Правы сектар» стаялі за правакацыямі, якія мелі месца падчас мітынгу крымскіх татараў 26 лютага ля будынка Вярхоўнага Савета Крыма, і што менавіта іх дзеянні прывялі да супрацьстаяння крымскіх татараў і рускіх^[171].

6 сакавіка на прэс-канферэнцыі ў Кіеве Ігар Масійчук заявіў, што «Правы сектар» мае намер у выпадку адкрытага ўварвання расійскіх войскаў на тэрыторыю Крыма часткова перанесці сваю дзейнасць у Маскву: «Мы гатовыя ехаць туды і рабіць там рэвалюцыю». Паводле слоў Масійчука, «Правы сектар» падтрымлівае сувязі з рускімі нацыяналістамі: «Мы разлічваем, што сфарміруем на тэрыторыі РФ магутную пятую калону і пераможам крывавы рэжым Пуціна на яго ж зямлі»^[172].

11 сакавіка Вярхоўны Савет АРК забараніў на тэрыторыі рэспублікі дзейнасць ВА «Свабода», «Правага сектара» і нацыяналістычных груповак, якія ўваходзяць у яго склад, члены якіх «актыўна ўдзельнічалі ў масавых беспарадках у Кіеве», і даручыў службе бяспекі АРК «праводзіць неабходную працу па выяўленні і прыцягненні да крымінальнай адказнасці вінаватых у распальванні міжнацыянальнай варожасці і закліках да гвалту»^[173].

14 сакавіка сябра палітрады «Правага сектара» Алег Аднарожанка заявіў, што прадстаўнікі «Правага сектара» знаходзяцца ва ўсіх блакіраваных украінскіх вайсковых частках у Крыме^[174].

Крымскі «Беркут»

Асноўны артыкул: Беркут, спецпадраздзяленне

Атрад «Беркута» на падыходах да будынка кабінета міністраў Украіны. Кіеў, 24 лістапада 2013 года.

Байцы «Беркута» на блакпосце на ўездзе ў Крым. 10 сакавіка 2014 года.

Крымскі «Беркут» у складзе 150 байцоў прымаў актыўны ўдзел у сілавым супрацьстаянні ў Кіеве падчас Еўрамайдана. У ходзе беспарадкаў 32 байцы атрымалі раненні і адзін загінуў^[175]. Пасля таго як спецпадраздзяленні міліцыі і ўнутраныя войскі 22 лютага выйшлі з Кіева, 110 байцоў «Беркута» у поўным рыштунку прыбылі ў Севастопаль і Сімферопаль, дзе іх сустракалі як герояў і дзякавалі за забітых «майданаўцаў»^[176]. Пасля стварэння ў Вярхоўнай Радзе новай кааліцыі парламенцкай большасці пад в. а. кіраўніка МУС Украіны Арсен Авакаў у ноч на 26 лютага прыняў рашэнне аб расфармаванні спецпадраздзялення міліцыі «Беркут»^[177]. Аднак, як паведаміў дэпутат Вярхоўнай Рады Украіны, у мінулым начальнік крымскага МУС Генадзь Маскаль  (руск.), супрацоўнікі крымскага «Беркута» адмовіліся падпарадкавацца гэтаму загаду. 26 лютага ў Севастопалі^[26], а 28 лютага і ў АР Крым^[28] было абвешчана аб стварэнні спецпадраздзяленняў аховы грамадскага парадку «Беркут», якія падпарадкоўваліся выключна ўладам адпаведна Севастопаля і АР Крым. Да 27 лютага невядомыя ўзброеныя людзі без знакаў адрознення, пры ўдзеле «беркутаўцаў», усталявалі ўзброеныя блакпосты на мяжы з Херсонскай вобласцю, перакрыўшы дарогі, якія вядуць у Крым з кантынентальнай Украіны — на Перакопскім перашыйку і Чангарскім паўвостраве^{[178][179][180][181]}. Паводле інфармацыі дэпутата, байцы «Беркута» былі датычныя і да захопу будынкаў парламента і ўрада Крыма ў Сімферопалі 27 лютага^[182].

Аляксей Чалы, кіраўнік севастопальскага гарадскога кіравання — створанага 24 лютага новага органа выканаўчай улады Севастопаля, — запрасіў байцоў расфарміраванага спецпадраздзялення ў Севастопаль. Паводле яго заявы, байцы «Беркута» могуць стаць асновай створаных атрадаў самаабароны, а ў будучыні і муніцыпальнай міліцыі^[183].

1 сакавіка Генконсульства РФ у Сімферопалі распачала выдачу расійскіх пашпартоў былым супрацоўнікам спецназа «Беркут». У першы дзень іх выдачы, пашпарты Расіі з рук генеральнага консула Вячаслава Святлічнага атрымалі дзевяць байцоў падраздзяленняў «Беркут», а падача зваротаў аб іх выдачы працягвалася^[184].

20 сакавіка, пасля анексіі Крыму Расіяй, крымскі «Беркут» вярнуўся ў пастаянныя месцы сваёй дыслакацыі^[185].

УС Украіны

Паводле дадзеных прызначанага Вярхоўнай Радай на пасаду в. а. міністра абароны Украіны Ігара Ценюха, у Крыме і Севастопалі знаходзіліся 18,8 тыс. украінскіх вайскоўцаў, з іх прадстаўнікоў ваенна-марскіх сіл — 11,9 тыс., паветраных сіл — 2,9 тыс.^[44], астатніх вайсковых частак — 4 тыс.^[2].

Украінскія воінскія часткі і штабы на тэрыторыі Крыму з пачатку сакавіка былі заблакаваныя невядомымі ўзброенымі людзьмі без знакаў адрознення (т.зв. «ветлівыя людзі»), устрымліваліся ад якіх-небудзь дзеянняў і захоўвалі нейтралітэт да таго часу, пакуль Крым не быў цалкам анексаваны Расіяй і вайскоўцы былі пастаўленыя перад выбарам — эвакуявацца і працягваць службу ва Украіне ці прыняць расійскую прысягу.

2 сакавіка Сяргей Аксёнаў паведаміў аб падпісанні загаду аб прызначэнні камандуючым ВМС АРК контр-адмірала Дзяніса Бяразоўскага^[186], які напярэдадні (1 сакавіка) быў прызначаны новымі ўкраінскімі ўладамі камандуючым ВМС Украіны, а ўжо 2 сакавіка быў зняты з пасады новым міністрам абароны Ігарам Ценюхам «за няздольнасць арганізаваць кіраванне войскамі ў экстрэмальных умовах»^[187] — за аддадзены загад украінскім ваенным часткам у Крыме не аказваць супраціўлення расійскім войскам і скласці зброю ў выпадку блакавання воінскіх частак і ваенных гарадкоў. У гэты ж дзень Бяразоўскі прысягнуў на вернасць народу Крыма^[188]. Заява Аксёнава і прысяга Бяразоўскага былі зробленыя ў Севастопалі паводле вынікаў праведзенай трохбаковай сустрэчы з удзелам камандуючага Чарнаморскім флотам Расіі віцэ-адмірала Аляксандра Вітко, Бяразоўскага і Аксёнава. Пасля сустрэчы Сяргей Аксёнаў выдаў указ аб падпарадкаванні сабе як Вярхоўнаму галоўнакамандуючаму Крыма ўсіх воінскіх фарміраванняў Узброеных сіл Украіны, дыслакаваных на тэрыторыі АРК і горада Севастопаля^[189].

Ні новы камандуючы ВМС Украіны контр-адмірал Сяргей Гайдук  (руск.), прызначаны замест Бяразоўскага, ні афіцэры штаба ВМС Украіны не прынялі прапанову Бяразоўскага перайсці на бок новага крымскага ўрада^[190]. З 2 сакавіка перад будынкам штаба ВМС быў арганізаваны пастаянна дзеючы пікет «атрадаў крымскай самаабароны»^[191]. 6 сакавіка Сяргей Гайдук заявіў, што ўкраінскія вайскоўцы з усіх сіл імкнуцца не дапусціць кровапраліцця і ахвяр сярод мірнага насельніцтва^[192]. 16 сакавіка, у дзень агульнакрымскага рэферэндума, Сяргей Гайдук у адкрытым звароце да севастопальцаў і крымчан заявіў, што камандаванне ВМСУ, кіраўнікі ВС РФ і крымскіх органаў улады шляхам дыялогу знайшлі фармат, які дазволіў пазбегнуць узброеных сутыкненняў і чалавечых ахвяр. У сувязі з гэтым ён заклікаў да разважлівасці кіраўнікоў органаў улады і атрадаў самаабароны. Камандуючы ВМСУ звярнуў увагу ваеннаслужачых Украіны і Расіі на неабходнасць вытрымкі, разумення таго, што палітычныя рознагалоссі вырашаюцца толькі за сталом перамоваў^[193].

Групе караблёў Дзяржпагранслужбы Украіны атрымалася сысці з Балаклавы ў Адэсу, а карабельны склад ВМСУ быў з пачаткам аперацыі заблякаваны расійскімі плаўсродкамі ў трох бухтах Крыму: Стралецкай (тут базіраваліся ўкраінскія караблі «Славуціч» і «Цярнопаль», а таксама падраздзяленне спецыяльных марскіх аперацый^[194]) і Паўночнай бухтах Севастопаля і на базе возера Данузлаў^[2].

Контр-адмірал Сяргей Гайдук заставаўся ў Сімферопалі да 19 сакавіка, калі яго «ўзялі ў палон» «байцы самаабароны Крыма», якія захапілі штурмам штаб ВМСУ. На наступны дзень ён быў вызвалены пасля адпаведнага звароту расійскага міністра абароны Сяргея Шайгу і перададзены ўкраінскім ваенным на мяжы Крыма і Херсонскай вобласці Украіны^[188].

24 сакавіка Савет нацыянальнай бяспекі і абароны Украіны даручыў кабінету міністраў правесці «перадыслакацыю ўкраінскіх вайскоўцаў у Крыме»^[195]. Міністр абароны Расіі Сяргей Шайгу распарадзіўся даць усім украінскім ваенным магчымасць пакінуць Крым^[196]. Больш за 15 тыс. вайскоўцаў украінскіх частак, падраздзяленняў і ўстаноў, раней дыслакаваліся на тэрыторыі Крыма, выказалі жаданне працягнуць ваенную службу ў сілавых структурах Расіі^[44].

26 сакавіка начальнік Генштаба Узброеных сіл Расіі Валерый Герасімаў паведаміў журналістам, што расійскія сцягі паднятыя ва ўсіх 193 воінскіх падраздзяленнях і ўстановах УС Украіны, дыслакаваных на тэрыторыі Крыма, а «ўсе вайскоўцы, якія выказалі жаданне працягнуць службу ва ўкраінскіх Узброеных сілах, здаўшы зброю пад ахову, знаходзяцца па-за воінскімі часткамі і рыхтуюцца да арганізаванага выезду з асабістымі рэчамі ва Украіну». Паводле слоў Герасімава, у адпаведнасці з дамоўленасцю міністэрстваў абароны Расіі і Украіны, украінскія вайскоўцы і члены іх сем’яў «будуць вывозіцца чыгуначным транспартам»^[197]. Расійскія і андрэеўскія сцягі былі ўзняты на ўсіх караблях ВМС Украіны да вечара 22 сакавіка. Апошнім караблём, які перайшоў пад кантроль расійскіх вайскоўцаў, стаў ваенны карабель кіравання «Славуціч»^[198]. Як паведаміла прэс-служба Міністэрства абароны Украіны, па стане на 10 красавіка на мацерыковую частку Украіны з Крыма прыбылі 923 афіцэры, 103 курсанты, 1374 сяржанты і салдаты-кантрактнікі і 307 членаў іх сем’яў^[199][200]

8 красавіка стала вядома аб дасягненні прынцыповай дамоўленасці паміж Расіяй і Украінай аб вывадзе ўсіх украінскіх караблёў і самалётаў з Крыма^[201]. Усяго ВМС Украіны планавалася вярнуць каля 70 баявых караблёў і судоў^[202]. 5 ліпеня 2014 года Расія прыпыніла перадачу ваеннай тэхнікі з Крыма Украіне, спасылаючыся на дзеянні ўкраінскіх сілавікоў на ўсходзе Украіны^[203][204]. Па стане на чэрвень 2015 года, у Крыму ўсё яшчэ заставаліся 35 украінскіх караблёў, катэраў і судоў забеспячэння, у тым ліку карветы «Цярнопаль», «Луцк», «Хмяльніцкі», ракетны карвет «Прыдняпроўе», карабель кіравання «Славуціч», марскія тральшчыкі «Чарнігаў» і «Чаркасы», вялікі дэсантны карабель «Канстанцін Альшанскі», падводная лодка «Запарожжа». Таксама на тэрыторыі Крыму засталіся самалёт БЕ-12 і верталёт Мі-9^[205].

Асноўныя пункты дыслакацыі воінскіх частак і органаў кіравання Узброеных сіл Украіны:

• Балаклава — Севастопальскі атрад марской абароны пагранвойск.
• Бельбек  (руск.) — база Севастопальскай брыгады тактычнай авіяцыі (в/ч 4515)^[206][207]
• Бахчысарай — в/ч А-2904 (аўтамабільны батальён ВМС Украіны)^[208][209].
• Еўпаторыя — ваенная база (24-ы ваенны гарадок)^[210]
• Керч — керчанскі батальён марской пяхоты, памежная застава^[211], в/ч А0669, в/ч А0833^{[212][213][214][215]}
• Наваазёрнае — Паўднёвая ваенна-марская база Украіны, база 5-й брыгады надводных караблёў Украіны: вялікі дэсантны карабель «Канстанцін Альшанскі», сярэдні дэсантны карабель (СДК) «Кіраваград», супрацьлодкавы карвет «Вінніца», марскі тральшчык «Чаркасы», марскі тральшчык «Чарнігаў», рэйдавы тральшчык «Кахоўка» і супрацьдыверсійны катэр «Феадосія»^[216]
• Навафёдараўка — в/ч А1100 (10-я Сакская марская авіябрыгада ВМС Украіны), аэрадромны комплекс НИТКА^[217]
• Перавальнае — гарнізон 36-й брыгады берагавой абароны ВМСУ^[218]
• Сакі  (бел. (тар.)) — аэрапорт^[219].
• Севастопаль (вуліца Руднева) — штаб Ваенна-марскіх Сіл Украіны^[220], камандны пункт «Крым» СПА Украіны^[221].
• Феадосія — база батальёна марской пяхоты^[222].

УС Расіі

Прамая лінія з Уладзімірам Пуціным  (руск.), 17 красавіка 2014 года.

На канец лютага 2014 года расійскія войскі дыслакаваліся на тэрыторыі Крымскага паўвострава ў адпаведнасці з расійска-ўкраінскімі дамовамі па Чарнаморскім флоце ад 28 мая 1997 года, дзеянне якіх было падоўжанае ў 2010 годзе.

Паводле Пагадненняў аб статусе і ўмовах знаходжання Чарнаморскага флоту Расійскай Федэрацыі на тэрыторыі Украіны, Расіі на правах 20-гадовай арэнды перайшлі: галоўная бухта горада — Севастопальская  (руск.) з прычаламі для стаянкі больш чым 30 баявых караблёў, бухта Каранцінная з брыгадай ракетных катэраў Чарнаморскага флоту і вадалазным палігонам, Казачая бухта, дзе была размешчана брыгада марской пяхоты, Паўднёвая бухта. У Стралецкай бухце сумесна базіраваліся караблі расійскага і ўкраінскага флатоў. Расія атрымала таксама ў арэнду асноўны арсенал боепрыпасаў, ракетную базу Чарнаморскага флоту, дэсантны палігон і два аэрадромы: Гвардзейскае  (руск.) пад Сімферопалем і Севастопаль (Кача). Украіна згаджалася на выкарыстанне Чарнаморскім флотам у Крыме, за межамі Севастопаля, расійскіх флоцкіх аб’ектаў: ​​31-га выпрабавальнага цэнтра ў Феадосіі, пунктаў ВЧ-сувязі ў Ялце і Судаку і крымскага ваеннага санаторыя. Згодна з дамоўленасцямі Расія магла мець ва Украіне не больш за 25 тысяч чалавек асабістага складу, 24 артылерыйскія сістэмы калібра больш за 100 мм, 132 бронемашыны, 22 баявыя самалёты марской авіяцыі наземнага базіравання, а колькасць расійскіх караблёў і судоў не павінна была перавышаць 388 адзінак. На аэрадромах у Гвардзейскім і Севастопалі (Качы) можна было размяшчаць 161 лятальны апарат^[223]. Расійскі бок абавязаўся не мець ядзернай зброі ў складзе Чарнаморскага флоту РФ на тэрыторыі Украіны^[224].

Паводле расійскіх дадзеных, на пачатак сакавіка 2014 года кантынгент расійскіх войскаў на тэрыторыі Украіны складаў каля 16 тысяч чалавек^[225]. Украіна не дэнансавала пагадненне з Расіяй, а перавышэння гранічнай колькасці расійскіх войскаў, якая вызначаецца гэтым дакументам, зафіксавана не было, што дазволіла расійскаму кіраўніцтву адпрэчваць абвінавачванні ў «акупацыі» Крыма^[2].

Нягледзячы на ​​прынятае 1 сакавіка рашэнне Савета Федэрацыі аб выкарыстанні расійскіх войскаў ва Украіне, расійскае кіраўніцтва аж да сярэдзіны красавіка не прызнавала^{[77][226][227]}, што Узброеныя сілы РФ сапраўды датычныя да падзей па блакаванні і захопу стратэгічных аб’ектаў, украінскіх воінскіх частак і штабоў, распачатым яшчэ ў ноч з 26 на 27 лютага з захопу будынкаў парламента і ўрада Крыма ў Сімферопалі. Факт ваеннага ўмяшання быў прызнаны толькі пасля далучэння Крыма да Расіі^{[5][228][229]}.

19 красавіка Уладзімір Пуцін заявіў, што расійскія вайскоўцы, якія забяспечвалі бяспеку пры правядзенні рэферэндуму ў Крыме, атрымаюць дзяржузнагароды, але іх імёны пакуль не будуць агалошвацца^[230]. Таксама, як пазней было паведамлена «Новай газетай»  (руск.), яшчэ 25—31 сакавіка дзяржаўныя ўзнагароды Расіі, ведамасныя медалі Міністэрства абароны РФ «За вяртанне Крыму» і ганаровыя граматы за дзеянні ў Крыме атрымаў і цэлы шэраг грамадзянскіх асоб^[231].

Грамадскія арганізацыі Расіі

Дзеянні расійскага кіраўніцтва ў Крыме пад лозунгам «абароны суайчыннікаў» атрымалі шырокую падтрымку з боку насельніцтва і розных грамадскіх арганізацый Расіі. На думку віцэ-прэзідэнта Цэнтра палітычных тэхналогій Аляксея Макаркіна, вобраз бандэраўца як небяспечнага і жорсткага ворага фармаваўся яшчэ з савецкіх часоў, і людзі, якіх прыцягваюць да ўдзелу ў акцыях падтрымкі, часцяком самі лічаць неабходным «абараніць суайчыннікаў» у Крыме, так што падобныя ініцыятывы могуць узнікаць і без падказкі ўлад. У расійскіх СМІ з першых дзён сакавіка паведамлялі аб шматтысячных мітынгах «у падтрымку Крыму» практычна ва ўсіх рэгіёнах Расіі, у якіх удзельнічалі арганізацыі Агульнарасійскага народнага фронту, прафсаюзы, усе парламенцкія партыі, патрыятычныя рухі і разнастайныя грамадскія арганізацыі. Паўсюдна быў арганізаваны збор гуманітарнай дапамогі — медыкаментаў, намётаў, прадуктаў і інш^[20].

У Крым «для абароны крымскіх рускіх ад прыгнёту»^[232] адправіліся рэестравыя казакі расійскага Кубанскага казацкага войска на чале з атаманам Мікалаем Далудай^[15]. Паводле дадзеных расійскіх СМІ, іх колькасць дасягала некалькіх соцень^[233], пры гэтым у Крыме «невядомыя ўзброеныя людзі» ўзброілі іх агнястрэльнай зброяй^[20].

Таксама ў Крым выязджалі актывісты усерасійскай палітычнай партыі «Радзіма», якія прынялі тут удзел у фарміраванні «атрадаў самаабароны» і арганізавалі юрыдычныя прыёмныя для аказання дапамогі ўсім жадаючым у атрыманні расійскага грамадзянства^[20].

Жыхароў Крыма падтрымаў байкерскі клуб «Начныя Ваўкі»  (руск.). Яго ўдзельнікі ўзялі пад ахову адміністрацыйныя будынкі Севастопаля, Сімферопаля і Керчы^[22], а таксама прывезлі, паводле заявы іх лідара Аляксандра «Хірурга» Залдастанава  (руск.), «усё, што неабходна блакпостам, бальніцам на выпадак непрадбачаных абставінаў, на выпадак бандэраўскага ўварвання»^[234].

Украінскія СМІ паведамляюць, што ў падзеях, якія адбываюцца, на баку крымскіх улад прынялі ўдзел актывісты расійскай партыі «Іншая Расія»  (руск.) Эдуарда Лімонава. Сама партыя афіцыйна заявіла набор добраахвотнікаў для паездкі ў Крым^[21].

Крымская аперацыя

Украінскія эксперты і чыноўнікі сцвярджалі, што Масква на працягу многіх гадоў таемна рыхтавала план па анексіі Крымскага паўвострава, які і быў рэалізаваны ў самы цяжкі момант для Украіны, калі адбылося крывавае супрацьстаянне на Еўрамайдане^[235].

Самай ранняй датай пачатку ўварвання называецца 20 лютага 2014 года^[236], пазначанае на расійскім медалі «За вяртанне Крыма». 20 лютага і расійскія, і ўкраінскія падраздзяленні былі прыведзены ў стан гатоўнасці. 22 і 23 лютага батальёны спецназу і ПДВ выйшлі са сваіх месцаў дыслакацыі, іншыя былі перакінутыя бліжэй да Керчанскага праліва^[237]. Пуцін у апублікаваным у 2015 годзе тэлеінтэрв’ю сцвярджаў, што даручэнне «пачаць працу па вяртанні Крыма ў склад Расіі» аддаў пасля начной нарады 22—23 лютага 2014 г.^[238]

Як стала вядома ў ноч з 20 на 21 лютага^[239], прэзідыум Вярхоўнага савета Крыма спрабуе склікаць 21 лютага пазачарговую сесію парламента для абмеркавання пытання «Аб грамадска-палітычнай сітуацыі ва Украіне». Калі ж прыхільнікі Еўрамайдана паспрабавалі раніцай 21 лютага правесці каля будынка парламента акцыю-пікет «супраць аддзялення Крыма ад Украіны»^[240], ім перашкодзілі каля ста маладых людзей, якія назваліся актывістамі «Народна-вызвольнага руху»^{[241][242][243]}.

За дзень да гэтага ў Чаркаскай вобласці (Корсунь-Шаўчэнкаўскі раён) падвергліся нападу восем аўтобусаў з крымскімі антымайданаўцамі, што вярталіся з Кіева. Іх спынілі групы ўзброеных прыхільнікаў Майдана, пасля чаго чатыры аўтобусы былі спалены, дзясяткі крымчан атрымалі ўдары, пераломы, апёкі і чэрапна-мазгавыя траўмы, людзей падвяргалі зневажанням і здзекаванням^[244]. У шэрагу СМІ было апублікавана зацвярджэнне, што падчас нападу каля трыццаці жыхароў паўвострава з розных раёнаў прапалі без вестак і як мінімум сямёра былі забітыя^[245]. Ужо раніцай 21 лютага галоўнае ўпраўленне МУС Украіны ў АР Крым заявіла, што паводле дадзенага выпадку быў зроблены афіцыйны запыт і праведзена «старанная праверка», вынікі якой, як сказана ў паведамленні ГУ МУС, «сведчаць аб адсутнасці фактаў смерці жыхароў АР Крым на тэрыторыі Корсунь-Шаўчэнкаўскага раёна Чаркаскай вобласці»^[246]. Ніякага расследавання непасрэдна пасля інцыдэнту не праводзілася, а па стане на канец ліпеня 2014 года якіх-небудзь звестак пра асобу людзей, пра гібель якіх заяўлялася раней, выяўлена не было^[247].

24 лютага Севастопальскі гарсавет прызначыў грамадзяніна Расіі Аляксея Чалага мэрам Севастопаля. Некалькі атрадаў 810-й брыгады марской пяхоты РФ занялі гарадскую плошчу, парушыўшы Пагадненне аб знаходжанні флоту РФ на тэрыторыі Украіны. 25 лютага БДК «Мікалай Фільчанкаў» даставіў 200 вайскоўцаў сіл спецыяльных аперацый Расійскай Федэрацыі, верагодна з камандавання. Магчыма, што «Мікалай Фільчанкаў» пазней перавёз Януковіча з Крыма ў Расію^[237].

У той жа дзень, 23 лютага, у ходзе акцыі перад будынкам Вярхоўнага Савета АР Крым у Сімферопалі, прысвечанай Дню абаронцы Айчыны, партыя «Рускае адзінства» і «Руская абшчына Крыму» абвясцілі аб мабілізацыі крымчан у народныя дружыны для аховы міру і спакою ў Крыме. Паводле звестак прэс-службы партыі «Рускае адзінства», у народныя дружыны запісалася больш за дзве тысячы мужчын. З ліку жанчын, якія прыйшлі на мерапрыемства, быў сфармаваны атрад медыцынскай дапамогі^[118].

Крымскататарскі Меджліс правёў у гэты дзень у Сімферопалі свой уласны мітынг, падчас якога старшыня Меджліса Рэфат Чубараў запатрабаваў ад крымскіх членаў Партыі рэгіёнаў выйсці з партыі, а таксама заявіў, што крымскія ўлады павінны на працягу 10 дзён вынесці рашэнне аб зносе помнікаў Леніна ў гарадах і раёнах Крыма, уключаючы Сімферопаль. Паводле яго слоў, у выпадку невыканання патрабаванні крымскіх татар, яны распачнуць актыўныя дзеянні^[135][248].

Днём 23 лютага старшыня Савета міністраў АРК Анатоль Магілёў  (руск.) заявіў журналістам на спецыяльна скліканым брыфінгу, што выканаўчыя органы ўлады АРК маюць намер выконваць рашэнні Вярхоўнай Рады Украіны, прынятыя пасля зрушэння Віктара Януковіча, а яе сілавыя структуры будуць падпарадкаваныя новым кіраўнікам адпаведных ведамстваў Украіны^[249][250].

У ноч з 23 на 24 лютага ў пасёлку Зуя Белагорскага раёна быў знесены помнік Леніну. У сувязі з гэтым старшыня Савета міністраў АРК Анатоль Магілёў правёў экстраныя тэлефонныя перамовы са старшынёй Меджліса Рэфатам Чубаравым і кіраўніком крымскай арганізацыі ВА «Батьківщина» Андрэем Сенчанкам. Акрамя таго, па ініцыятыве Магілёва перамовы былі праведзены з лідарам ВА «Свабода» Алегам Цягнібокам, лідарам партыі «Рускае адзінства» Сяргеем Аксёнавым, першым сакратаром Крымскага рэспубліканскага камітэта КПУ Алегам Саламахіным. Магілёў акцэнтаваў увагу прадстаўнікоў палітычных і нацыянальных арганізацый на крайняй сур’ёзнасці палажэння і выбуханебяспечнасці сітуацыі ў выпадку далейшага разагрэву канфлікту. Магілёў заявіў, што падобныя дзеянні «ў абставінах глыбокага сацыяльнага катаклізму, у якім знаходзіцца краіна», могуць мець непрадбачаныя наступствы для Крыму, і заклікаў вырашаць пытанні дэмантажу помнікаў цывілізаваным шляхам^[251][252].

24 лютага кіраўнік Севастопальскай гарадской адміністрацыі Уладзімір Яцуба  (руск.) абвясціў аб сваёй адстаўцы^[253]. Пры гэтым Севастопальская гарадская дзяржаўная адміністрацыя (СГГА) выступіла са зваротам, назваўшы «спробу шэрагу радыкальных арганізацый звярнуцца да майданнай дэмакратыі, абраць нелегітымныя органы ўлады» незаконнай^[254][255]. Абавязкі старшыні СГГА пасля адстаўкі Яцуба часова выконваў яго намеснік Фёдар Рубанаў.

Каля будынка СГГА адбыўся мітынг, удзельнікі якога запатрабавалі ўзаконіць прызначэнне Аляксея Чалага. Усе ўваходы і выхады ў адміністрацыю былі перакрытыя прысутнымі. Пасля перамоваў з гараджанамі Рубанаў паабяцаў перадаць справы Чаламу^[256]. Падчас перамоваў аб перадачы паўнамоцтваў у будынку адміністрацыі з’явіліся супрацоўнікі СБУ і пракуратуры з ордэрам на арышт Чалага, але прысутныя ля будынка севастопальцы вымусілі сілавікоў парваць ордэр і пакінуць будынак^[257]. Адначасова Севастопальскі гарадскі савет на пазачарговым пасяджэнні прыняў рашэнне аб стварэнні выканаўчага органа гарсавета — Севастопальскага гарадскога ўпраўлення па забеспячэнні жыццядзейнасці горада. Кіраўніком гарадскога кіравання і старшынёй гарадской каардынацыйнай рады, паўнамоцтвы якога вызначаны не былі, стаў Аляксей Чалы — за гэта прагаласавалі ўсе 49 прысутных дэпутатаў з 75 па спісе. Рашэнне апынулася кампрамісам паміж мясцовай уладай і пратэстоўцамі, якія патрабавалі прызначыць Чалага старшынёй гарвыканкама. Удзельнікі мітынгу вывесілі на абодвух флагштоках побач з адміністрацыяй расійскія сцягі^[258][259].

24 лютага прэзідыум ВС АРК прыняў заяву аб сітуацыі ў краіне, у якім адзначыў, што ў Крыме чакаюць хутчэйшага вырашэння крызісу, «якія падрываюць эканамічную бяспеку дзяржавы». Прызнаўшы важнасць пераходу палітычнага працэсу «з вуліц і плошчаў у сцены Вярхоўнай Рады Украіны» прэзідыум заявіў, што «не менш важна, каб парламентарыі дзейнічалі строга ў рамках існуючага прававога поля, не пераходзячы тую грань, за якой легітымнасць рашэнняў, якія прымаюцца імі, можа быць пастаўлена пад сумнеў», што, на думку прэзідыума нд АРК, «пакуль ім удаецца не ў поўнай меры»^[260].

Позна ўвечары 24 лютага ў Сімферопаль прыбыла група дэпутатаў расійскай Дзярждумы на чале са старшынёй камітэта па справах СНД, еўразійскай інтэграцыі і сувязях з суайчыннікамі Леанідам Слуцкім. У Сімферопалі іх сустракалі Сяргей Аксёнаў і Сяргей Цэкаў. Расійскія дэпутаты заявілі, што маюць намер правесці шэраг сустрэч з прадстаўнікамі крымскай улады па палітычнай сітуацыі на паўвостраве. Старшыня крымскага ўрада Анатоль Магілёў негатыўна адрэагаваў на мінулыя перамовы расійскіх і крымскіх дэпутатаў, заявіўшы, што любыя кантакты з замежнымі дыпламатамі і грамадзянамі на афіцыйным узроўні — гэта, паводле дзейснага заканадаўства, прэрагатыва МЗС Украіны^{[261][262][263]}. Паводле версіі «Цэнтра журналісцкіх расследаванняў», Леанід Слуцкі заявіў сваім суразмоўцам у Крыме, што Дзярждума гатовая падумаць аб далучэнні Крыму да Расіі, і паведаміў аб пачатку выдачы расійскіх пашпартоў па спрошчанай працэдуры^[264][265].

Як паведаміў карэспандэнт «Цэнтра журналісцкіх расследаванняў», 25 лютага на пасяджэнні прэзідыума Вярхоўнага Савета Крыма Сяргей Цэкаў падняў пытанне аб адстаўцы крымскага ўрада на чале з Анатолем Магілёвым у сувязі з тым, што ён выказаў гатоўнасць выконваць указанні Вярхоўнай Рады Украіны, і заявіў, што плануе «вырашыць пытанне» на працягу двух дзён^[264]. Прэзідыум прыняў рашэнне аб скліканні на наступны дзень пазачарговага пленарнага пасяджэння нд АРК. Га пасяджэнні, у прыватнасці, чакаўся разгляд справаздачы аб дзейнасці крымскага ўрада ў 2013 годзе і пытання аб грамадска-палітычнай сітуацыі ў АРК^[266]. У падрыхтаваным да пасяджэння праекце заявы ВС АРК абвяшчалася падтрымка суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны, але ў той жа час выяўлялася «катэгарычная нязгода» з «ушчамленнем правоў і свабод крымчан, гарантаваных дзяржавай» і «заганнай практыкай» заканадаўчага зніжэння статусу аўтаноміі, а таксама прапаноўвалася запатрабаваць ад новых улад Украіны «няўхільна выконваць канстытуцыйныя паўнамоцтвы» АРК, уключаючы ўзгадненне прызначэння і вызвалення кіраўнікоў сілавых структур аўтаноміі^[267].

26 лютага Меджліс крымскататарскага народа арганізаваў у цэнтры Сімферопаля мітынг крымскіх татар з мэтай блакаваць будынак Вярхоўнага Савета Крыма і не дапусціць прыняцце рашэння аб уваходжанні ў склад Расіі^{[136][268][269]}. Адначасова тут жа праходзіў мітынг «Рускай абшчыны Крыму»^[270]. Паміж удзельнікамі двух мітынгаў успыхнуў канфлікт, у выніку якога 30 чалавек атрымалі траўмы і раненні і двое чалавек загінулі: мужчына, які памёр ад сардэчнага прыступу, і жанчына, якую затапталі ў цісканіне^{[45][138][271]}. У выніку сутыкненняў пазачарговае пасяджэнне Вярхоўнага Савета аўтаноміі аказалася сарваным^[268].

Расійскія вайскоўцы з АК-74М у форме без знакаў адрознення патрулююць сімферопальскі аэрапорт  (руск.) 28 лютага 2014 года.

Як пішуць журналісты расійскай «Новай газеты», расійская ваенная аперацыя ў Крыме была праведзена ў перыяд з 26 лютага па 28 сакавіка 2014 года^[2].

Ацэньваючы імавернага праціўніка, спецыялісты Мінабароны РФ мелі на ўвазе не толькі патэнцыял украінскіх УС, але і магчымае з’яўленне ў Крыме актывістаў паўвайсковых фарміраванняў. У прыватнасці, мелася аператыўная інфармацыя аб размяшчэнні ў Крыме групы «Правага сектара» і планах арганізацыі дыверсій на аб’ектах Чарнаморскага флоту. Чакаліся таксама акцыі, разлічаныя на прыцягненне ўвагі сусветных СМІ, — захоп баявымі групамі закладнікаў і паланенне расійскіх вайскоўцаў. Улічвалася і імавернасць прымянення зброі з боку крымскіх татар. Апошніх атрымалася нейтралізаваць шляхам прыцягнення да актыўнага дыялогу бачных прадстаўнікоў мусульманскай абшчыны Расіі^[2].

Пачынаючы з 27 лютага на тэрыторыі Крыму разгортваюцца дзеянні шматлікіх узброеных фарміраванняў — з аднаго боку, гэта атрады самаабароны з мясцовых жыхароў, «беркутаўцаў», казакоў і прадстаўнікоў розных расійскіх грамадскіх арганізацый, якія прыбылі ў Крым па ўласнай ініцыятыве для «абароны суайчыннікаў»; з другога боку — групы добра ўзброеных і экіпіяваных людзей у вайсковай форме без знакаў адрознення, якія дзейнічалі аўтаномна, паводле загадаў уласнага кіраўніцтва, і не падпарадкоўваліся мясцовай уладзе. Аж да заканчэння крымскіх падзей гэтыя фарміравання забяспечвалі кантроль над стратэгічнымі аб’ектамі і мясцовымі органамі ўлады, іх ахову і функцыянаванне, блакавалі ўкраінскія ваенныя аб’екты, воінскія часткі і штабы. Украінскія і заходнія СМІ, украінскія ўлады і кіраўніцтва заходніх дзяржаў з першых жа дзён з упэўненасцю гаварылі аб тым, што гаворка ідзе пра дзеянні падраздзяленняў расійскіх войскаў, кваліфікуючы тое, што адбываецца, як агрэсію, ваеннае ўварванне і акупацыю. Расійскія афіцыйныя асобы аж да красавіка 2014 года адмаўляліся гэта прызнаваць публічна.

27 лютага асноўныя падзеі адбываліся ў Сімферопалі^[272] і на адміністрацыйных межах паміж АР Крым і Херсонскай вобласцю.

Рана раніцай, у 4 гадзіны 20 хвілін па мясцовым часе дзве групы невядомых асоб (па 10—15 чалавек у кожнай) захапілі будынкі Вярхоўнага савета АР Крым і Савета міністраў аўтаноміі^[273]; паводле заявы дэпутата Сяргея Куніцына, будынак захапілі каля 120 аўтаматчыкаў^[274]; паводле дадзеных інтэрнэт-выдання Лента.ру, нападнікі былі ў поўнай баявой экіпіроўцы, але без знакаў адрознення^[275]. Над будынкамі былі паднятыя расійскія сцягі, а каля ўваходу з’явіліся барыкады. На думку ўкраінскага дэпутата, у мінулым намесніка міністра МУС Украіны і начальніка Галоўнага ўпраўлення МУС у Крыме Генадзя Маскаля^[182], будынка Вярхоўнага Савета і Савета міністраў Крыму былі занятыя байцамі «Беркута» з Крыма і іншых рэгіёнаў, пазней фактычна гэта ж выказаў намеснік старшыні вярхоўнага савета АР Крым Сяргей Цэкаў^[270]. Паводле дапушчэнняў, якія выказваліся непасрэдна па слядах падзей, у захопе будынкаў Вярхоўнага Савета і Савета міністраў Крыму ўдзельнічаў ваенны спецназ з Севастопаляя^[276], былыя вайскоўцы, якія праходзілі службу ў спецпадраздзяленнях^[277], расійскія ваенныя^[2][278].

Прэм’ер-міністр Анатоль Магілёў у эфіры ДТРК Крым заклікаў крымчан захоўваць спакой, запэўніўшы іх, што сітуацыя пад кантролем. Ён адзначыў, што невядомыя асобы вывелі на вуліцу людзей, якія на момант захопу знаходзіліся ў будынках, агрэсіі ў адносінах да іх не праяўлялі. Супрацоўнікам праваахоўных органаў, якія знаходзіліся на ахове будынкаў, было вернута табельную зброю. У сувязі з сітуацыяй, якая склалася ў Сімферопалі, быў абвешчаны выходны дзень, для ўрэгулявання сітуацыі ў Крыме быў створаны штаб. Анатоль Магілёў заклікаў крымчан не набліжацца да захопленых будынкаў і захоўваць спакой, а ўсе палітычныя сілы — не дапусціць агрэсіі на вуліцах горада^[279]. У Крыму быў спынены рух аўтобусаў міжгародняга і прыгараднага транспарту, які паведамляўся з Сімферопалем^[280]. Перастала працаваць Керчанская паромная пераправа^[281].

У сувязі з захопам адміністрацыйных будынкаў па трывозе быў узняты асабісты склад унутраных войскаў і міліцыі. Цэнтр горада быў ачэплены міліцыяй, якая не прадпрымала ніякіх актыўных дзеянняў (пазней, зрэшты, праз ачапленне да парламента прарвалася некалькі сотняў прарасійскіх актывістаў)^[282].

Камандзір групы, якая захапіла адміністрацыйныя будынкі ў Сімферопалі, адмовіўся весці перамовы з Магілёвым, заявіўшы, што ў яго на гэта няма паўнамоцтваў. Захопнікі (паведамлялася, што гэта прадстаўнікі «самаабароны рускамоўных грамадзян Крыму») пазней прапусцілі ў будынак парламента дэпутатаў, якія правялі пазачарговую сесію. Урад Анатоля Магілёва быў адпраўлены ў адстаўку^[283], а новым прэм’ер-міністрам Крыма быў прызначаны лідар «Рускага адзінства» Сяргей Аксёнаў^[284][285]. Паводле афіцыйных заяў крымскіх улад, прызначэнне Аксёнава прэм’ерам было ўзгоднена з Віктарам Януковічам^[286][287], а за само рашэнне прагаласавалі 53 дэпутаты^[288]. Парламент АРК таксама прыняў рашэнне аб правядзенні ў Крыме рэферэндуму «па пытаннях удасканалення статусу і паўнамоцтваў» рэгіёну^[285][289], на які меркавалася вынесці пытанне: «Аўтаномная Рэспубліка Крым валодае дзяржаўнай самастойнасцю і ўваходзіць у склад Украіны на аснове дагавораў і пагадненняў (за ці супраць)». Прэзідыум парламента заявіў, што ва Украіне адбыўся «неканстытуцыйны захоп улады радыкальнымі нацыяналістамі пры падтрымцы ўзброеных бандфармаванняў», і ў гэтай сітуацыі Вярхоўны Савет «прымае на сябе ўсю адказнасць за лёс Крыму»^[285].

Паводле паведамленняў шэрагу СМІ і народных дэпутатаў Украіны^[290][291], кворум на пасяджэнні адсутнічаў. Дэпутат крымскага парламента Мікалай Сумулідзі, значыцца як галасавалы за правядзенне рэферэндуму і змену ўрада АРК, заявіў, што не прысутнічаў на галасаванні і тры месяцы не з’яўляўся ў Вярхоўным Савеце (апошняе пацвердзіў і Рэфат Чубараў)^[292][293]. Паведамлялася, што пасля захопу будынкаў парламента і ўрада АРК іх афіцыйныя сайты былі адключаныя, а ў дэпутатаў, якія ўдзельнічалі ў пазачарговай сесіі, былі канфіскаваныя сродкі сувязі^[293][294].

Сяргей Аксёнаў і старшыня Вярхоўнага Савета Крыма Уладзімір Канстанцінаў заявілі, што па-ранейшаму лічаць Віктара Януковіча юрыдычна абраным прэзідэнтам Украіны, праз якога крымскім уладам удалося дамовіцца аб дапамозе з боку Расіі^[121].

У дакументальным фільме 2015 года «Крым. Шлях на Радзіму  (руск.)» Уладзімір Пуцін пракаментаваў змену ўрада АР Крым наступным чынам: «Нам трэба было забяспечыць працу прадстаўнічага органа ўлады, парламента Крыма. Для таго, каб гэты парламент мог сабрацца і ажыццявіць прадугледжаныя законам дзеянні, людзі павінны былі сябе адчуваць у бяспецы. Я хачу звярнуць вашу ўвагу на тое, што парламент Крыму быў абсалютна легітымным паўнавартасным прадстаўнічым органам улады Крыма, сфарміраваным задоўга да ўсялякіх складаных трагічных падзей. І вось гэтыя людзі сабраліся, прагаласавалі і абралі новага старшыні ўрада Крыму — Аксёнава Сяргея Валер’евіча. А юрыдычна дзеючы прэзідэнт Януковіч яго зацвердзіў <…> Вядома, усё, што заўгодна можна балбатаць языком і як заўгодна інтэрпрэтаваць ўсе гэтыя падзеі, але калі ўзяць і паглядзець з пункту гледжання прававога складніка, там камар носу не падточыць. Але для таго, каб стварыць умовы для людзей, каб яны не баяліся ні за сябе, ні за свае сем’і, трэба было забяспечыць іх бяспеку. І мы гэта зрабілі»^[295].

Перакопскі перашыек.

Раніцай 27 лютага^{[заўв 4]} адбылася і іншая важная падзея — блакпосты на Перакопскім перашыйку і на паўвостраве Чангар^[178], якія кантралююць аўтамабільны рух паміж Крымскім паўвостравам і Херсонскай вобласцю, былі занятыя байцамі крымскага «Беркута» і іх калегамі з іншых рэгіёнаў Украіны^[180]. Як сцвярджаў народны дэпутат Вярхоўнай Рады Украіны Генадзь Маскаль, там «выставілі бронетранспарцёры, выставілі гранатамёты, выставілі аўтаматы, кулямёты і таму падобнае[…] Прыехаць у аўтаномію іншымі сухапутнымі шляхамі немагчыма, толькі морам. Такім чынам, Крым цалкам заблакаваны»^[180].

У ноч з 27 на 28 лютага паступілі паведамленні пра тое, што ў міжнародныя аэрапорты Севастопаля і Сімферопаля прыбылі «атрады самаабароны Крыму»^[297]. Пры гэтым аэрапорт Севастопаля «Бельбек» быў заблакаваны ўзброенымі людзьмі^[298], тады як аэрапорт «Сімферопаль» працягваў працу ў штатным рэжыме^{[299][300][301][302]}. У абодвух аэрапортах з «атрадамі самаабароны» суседнічалі супрацоўнікі МУС Украіны, ніякіх сутыкненняў паміж імі не адбывалася, зброя не прымянялася. Захопнікі аэрапортаў не хаваюць, што іх мэта — не пусціць у Крым кіраўнікоў сілавых ведамстваў Украіны. Кіраўнік МУС Украіны Арсен Авакаў заявіў на сваёй старонцы ў сетцы Facebook, што аэрапорты захопленыя расійскімі ваеннымі, і абвінаваціў Расію ва ўзброеным уварванні і акупацыі Крыму^[303]. Сілавое супрацьстаянне на авіябазе Бельбек, дзе дыслакавалася в/ч № 4515 — авіябрыгада пад камандаваннем палкоўніка Юрыя Мамчура^{[304][305][306][307][308][309]}, — працягвалася аж да 22 сакавіка, калі авіябаза была ўзятая штурмам.

Авіябаза Бельбек.

Прэс-служба ЧФ РФ заявіла аб недатычнасці расійскіх вайскоўцаў да блакаванні аэрадрома «Бельбек», прызнаўшы пры гэтым, што, «з улікам нестабільнай абстаноўкі, якая складваецца вакол месцаў дыслакацыі частак Чарнаморскага флоту ў Крыме, а таксама месцаў кампактнага пражывання ваеннаслужачых і членаў іх сем’яў», «узмоцнена іх ахова падраздзяленнямі антытэрору са складу Чарнаморскага флоту»^[310][311].

Раніцай 28 лютага ўзброеныя людзі ў ваеннай форме захапілі дзяржаўнае прадпрыемства «Крымаэрарух», якая забяспечвае палёты самалётаў над тэрыторыяй паўвострава^[312][313]. У той жа час ракетны катэр ЧФ РФ стаў на стаянку на знешнім рэйдзе Балаклаўскай бухты пад Севастопалем, чым фактычна заблакаваў выхад з бухты ў моры караблям і катэрам брыгады Дзяржаўнай памежнай службы Украіны^[314]. Тады ж, паводле звестак украінскіх пагранічнікаў, вайскоўцы 810-й брыгады марской пяхоты  (руск.) Чарнаморскага флоту Расіі блакавалі Севастопальскі атрад марской аховы пагранвойскаў у Балаклаве. Як патлумачылі ваенныя, дзеянні зробленыя з мэтай спынення захопу зброі экстрэмістамі. Адбыўся таксама пералёт у Крым дзесяці расійскіх баявых верталётаў, якія прызямліліся ў раёне аэрапорта «Кача» (украінскі бок афіцыйна паведамілі толькі пра тры верталёты)^{[2][315][316]}. Адбыўся захоп ваеннага аэрадрома ў пасёлку гарадскога тыпу Навафёдараўка (Сакскі раён)^[317]. «Камазы» з узброенымі людзьмі без знакаў адрознення пачалі дзяжурства ў Сімферопалі ў вайсковай частцы на вуліцы Крэйзер і ў раёне размяшчэння палігона НИТКА і аэрадрома ВМСУ (Сакі)^[318].

Раніцай будынкі парламента і ўрада Крыму былі па-ранейшаму ачэпленыя міліцыяй. Ва ўрадавы квартал прапускалі толькі работнікаў крам і ўстаноў, якія размешчаны на прылеглых да будынка вуліцах. Прызначаны на пасаду прэм’ер-міністра АР Крым Сяргей Аксёнаў прыступіў да сваіх абавязкаў. Да вечара, на фоне ваеннай аперацыі і блакавання асноўных шляхоў, якія злучаюць Крым са знешнім светам, новы ўрад АР Крым быў сфарміраваны і зацверджаны парламентам^[319][320]; паводле афіцыйных дадзеных, за гэта рашэнне прагаласавала 68 дэпутатаў з 69 зарэгістраваных^[319].

Узброеныя людзі без знакаў адрознення з’явіліся ў раёне дзяржаўнай тэлерадыёкампаніі «Крым» і ўсталявалі ахову па перыметры тэрыторыі^[321]. Увечары узброеныя людзі занялі ДТРК «Крым», паведаміўшы персаналу, што яны будуць ахоўваць кампанію. Пазней тое ж адбылося ў тэлерадыёкампаніі «Ялта». Там у захопе ўдзельнічала 30 аўтаматчыкаў. З хвіліны на хвіліну чакаўся захоп тэлекампаніі «ATR»^[322].

У сувязі з захопам невядомымі асобамі некалькіх вузлоў сувязі ў Крыме ААТ «Укртелеком»  (руск.) афіцыйна паведаміла аб страце тэхнічнай магчымасці забяспечваць сувязь паміж паўвостравам і астатняй тэрыторыяй Украіны, а таксама, імаверна, на самым паўвостраве. У выніку дзеянняў невядомых былі фізічна пашкоджаныя некалькі валаконна-аптычных магістральных кабеляў кампаніі. Як следства, у Крыму было практычна спынена прадастаўленне паслуг фіксаванай тэлефоннай сувязі, а таксама доступу да сеткі Інтэрнэт і мабільнай сувязі «ТриМоб»^[323].

Народнага дэпутата Украіны Пятра Парашэнку, які прыбыў вечарам 28 лютага ў Сімферопаль для сустрэчы з дэпутатамі Вярхоўнага Савета Крыма, прарасійскія актывісты сустрэлі крыкамі «Расія», «Беркут», «Прэч з Крыма». Парашэнка быў вымушаны рэціравацца^{[324][325][326]}. У Сімферопалі каля 60 актывістаў заблакавалі ўваход на тэрыторыю пастаяннага прадстаўніцтва прэзідэнта Украіны ў АРК, пратэстуючы супраць прызначэння Аляксандрам Турчынавым Сяргея Куніцына на пасаду прадстаўніка прэзідэнта^[327]. У той жа дзень^[328], без узгаднення з Вярхоўным саветам АР Крым, новыя ўкраінскія ўлады прызначылі Ігара Аўруцкага начальнікам Галоўнага ўпраўлення ўнутраных спраў у АРК^[60].

У другой палове дня, паводле інфармацыі расійскіх СМІ, украінскія ўлады зачынілі паветраную прастору над Сімферопалем. Аэрапорт Сімферопаля цэлыя суткі не прымаў і не адпраўляў самалёты^[329][330]. Агенцтва «Reuters» паведаміла аб закрыцці паветранай прасторы над усім Крымам^[331].

28 лютага на тэрыторыі Керчанскай паромнай пераправы з’явілася некалькі дзясяткаў узброеных аўтаматамі, кулямётамі і снайперскімі вінтоўкамі людзей у палявой форме без знакаў адрознення, якія прыехалі на шасці «Уралах» з расійскімі нумарамі^[332].

Паводле сцвярджэння пастаяннага прадстаўніка прэзідэнта Украіны ў Крыме Сяргея Куніцына, вечарам 28 лютага на авіябазе Гвардзейскае блізу Сімферопаля прызямлілася 13 ваенна-транспартных самалётаў Іл-76, у кожным з якіх знаходзілася каля 150 расійскіх дэсантнікаў. Куніцын расцаніў тое, што адбывалася ў Крыме, як узброенае ўварванне Расіі^[333]. Паводле дадзеных Дзяржпагранслужбы Украіны, такіх самалётаў было восем^[316], паводле слоў в. а. міністра абароны Украіны Ценюха, самалётаў Іл-76 было ўсяго сем, а паводле звестак журналістаў «Новай газеты», — толькі пяць^[2]. Паводле звестак «Новай газеты», для ўдзелу ў аперацыі былі прыцягнутыя сілы спецназа і асобныя падраздзяленні ПДВ з Пскова, Тулы, Ульянаўска^[2], а таксама «спецыяльна завезеныя ў Крым грамадзянскія асобы», якія «выконвалі па гэтым плане ролю мірнага насельніцтва, рашуча падтрымаўшы расійскую армію пры захопе аб’ектаў»^[278]. Як заявіў у 2015 годзе прэзідэнт РФ Уладзімір Пуцін, падчас крымскіх падзей міністэрству абароны РФ было даручана «пад выглядам узмацнення аховы нашых ваенных аб’ектаў у Крыме перакінуць туды спецпадраздзяленні галоўнага выведупраўлення і сілы марской пяхоты, дэсантнікаў» для блакавання і раззбраення ўкраінскіх вайсковых частак^[334].

У ноч з 28 лютага на 1 сакавіка пачалося блакіраванне ўкраінскіх вайсковых частак у Крыме «атрадамі самаабароны» і ўзброенымі людзьмі без знакаў адрознення. Карэспандэнт украінскага тэлеканала «Інтэр» Раман Бочкала паведаміў, што «паўсюдна ў вайсковых частках Крыма ідуць перамовы. Прыязджаюць расійскія ваенныя і патрабуюць ад камандзіраў перападпарадкавана крымскаму ўраду. А ўлічваючы, хто яго ўзначальвае, то, па сутнасці, Маскве. Задача — вывесці войска з-пад кантролю Кіева. Добрая навіна: калі гэта адбудзецца, вайны не будзе. Дрэнная навіна: Украіна страціць Крым»^[335].

У прыватнасці, быў ажыццёўлены сілавы захоп аэрадрома Кіраўскае, дзе размяшчалася рота асобнага батальёна марской пяхоты ў складзе 43 вайскоўцаў і шасці бронетранспарцёраў БТР-80. Да аэрадрома прыбыла група расійскіх вайскоўцаў на грузавых аўтамабілях і БТР у суправаджэнні казакоў. Казакі растлумачылі, што асцерагаюцца прыбыцця на аэрадром самалётаў з дэсантнікамі з цэнтральных і заходніх рэгіёнаў Украіны. Пасля захопу аэрадрома было выведзена са строю абсталяванне для кіраўніцтва палётамі^[336].

Крым.

1 сакавіка цэнтр Сімферопаля знаходзіўся пад кантролем узброеных людзей, па вуліцах раз’язджалі ваенныя грузавікі, ля будынка парламента былі выстаўлены два кулямётныя гнязды. «Ветлівыя людзі» у форме без знакаў адрознення блакавалі адміністрацыйныя будынкі і аб’екты інфраструктуры. У іх лік акрамя будынка ўрада і Вярхоўнага савета Крыма ўвайшлі аэрапорт, тэлерадыёстанцыі, аб’екты «Укртелекома»^[2], ваенкаматы^[337].

Ахова ўрадавых устаноў «атрадам самаабароны» ў Сімферопалі. 2 сакавіка 2014 года.

Раніцай новы кіраўнік крымскай міліцыі з групай суправаджаючых асоб з’явіўся ў Сімферопалі і паспрабаваў прарвацца ў будынак ГУУС, але быў спынены «атрадам самаабароны»^[338]. На першым пасяджэнні крымскага ўрада ў новым складзе Сяргей Аксёнаў паведаміў, што ўлады Крыму наладзілі супрацоўніцтва з Чарнаморскім флотам па сумеснай ахове жыццёва важных аб’ектаў. У сувязі са спробай Аўруцкага прарвацца ў будынак ГУУС Аксёнаў перападпарадкаваў сабе ўсе сілавыя структуры на тэрыторыі Крыму^{[339][340][341]} і, «разумеючы сваю адказнасць за жыццё і бяспеку грамадзян», звярнуўся да прэзідэнта Расіі Уладзіміра Пуціна з просьбай «аб аказанні садзейнічання ў забеспячэнні міру і спакою на тэрыторыі АРК», паколькі «ў выніку гэтага прызначэння [Аўруцкага кіраўніком крымскай міліцыі], а таксама наяўнасці на тэрыторыі аўтаноміі неапазнаных узброеных груп, баявой тэхнікі і няздольнасці сілавых структур, размешчаных у АРК, эфектыўна кантраляваць сітуацыю, на тэрыторыі Крыму з’явіліся беспарадкі»^[60].

В. а. міністра абароны Украіны Ігар Ценюх заявіў на пасяджэнні ўрада, што Расія павялічыла свой ваенны кантынгент у Крыме на шэсць тыс. вайскоўцаў, груба парушыўшы існуючыя пагадненні. Паводле яго слоў, на паўвостраў было перакінута таксама каля 30 расійскіх БТР-80, расійскія вайскоўцы блакуюць адміністрацыйныя будынкі і ваенныя часткі, што таксама з’яўляецца грубым парушэннем дамоўленасцей, у тым ліку Будапешцкага мемарандума^[342].

Тым часам у порт Феадосіі зайшоў расійскі дэсантны карабель «Зубр». Невядомыя ўзброеныя людзі ачапілі ваенную базу спецпадраздзялення «Тыгр» у пасёлку Краснакаменка пад Феадосіяй. Вайскоўцы ЧФ канчаткова заблакіравалі памежную частку ў Балаклаве і прапанавалі ўкраінскім пагранічнікам пакінуць частку на сваіх караблях, пакінуўшы яе цалкам пад кантролем расійскіх вайскоўцаў. Украінскі бок прапанову прыняў^[335][343]. У Джанкоі расійскія войскі занялі былы аэрадром. У Крым па трасе Харкаў-Сімферопаль працягваюць прыбываць аўтамабілі з расійскімі «казакамі», якія робяць «перавалачны» прыпынак у Джанкоі^[344].

Паводле дадзеных Дзяржпагранслужбы Украіны, «у 21.10 1 сакавіка ў порт Севастопаля ўвайшлі два вялікія дэсантныя караблі Балтыйскага флоту Расійскай Федэрацыі „Калінінград“ і „Мінск“. 2 сакавіка гэтага года ў г. Севастопаль зайшлі вялікія дэсантныя караблі „Аленягорскі Гарняк“ Паўночнага флоту і „Георгій Пераможца“ Балтыйскага флоту Расійскай Федэрацыі. Заход ваенных караблёў ажыццёўлены… без дазволу адміністрацыі Дзяржаўнай пагранічнай службы Украіны»^[316]. У далейшым гэтыя караблі выкарыстоўваліся пры перакідцы тэхнікі ў Крым з Наварасійска^[345].

Вечарам 1 сакавіка, атрымаўшы звароты ад Сяргея Аксёнава і Віктара Януковіча, прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін унёс у Савет Федэрацыі зварот аб выкарыстанні расійскіх войскаў на тэрыторыі Украіны «да нармалізацыі грамадска-палітычнай абстаноўкі ў гэтай краіне»^[346]. Прычыны запыту, абвешчаныя ў звароце, — экстраардынарная сітуацыя, якая склалася ва Украіне і пагроза жыццю грамадзян Расіі і асабістага складу вайсковага кантынгенту Узброеных Сіл РФ, які дыслакуецца на тэрыторыі Украіны. Савет Федэрацыі, сабраўшыся на пазачарговае пасяджэнне, аднагалосна 90 галасамі (100 % прысутных, 54,2 % складу палаты) даў згоду на выкарыстанне расійскіх войскаў ва Украіне^[347][348].

Дэпутаты гарадскога савета Севастопаля прагаласавалі за тое, каб не падпарадкоўвацца рашэнням новых улад Украіны: «У цяперашняй сітуацыі, выкарыстоўваючы словы класіка, у нас, дэпутатаў, якія выказваюць волю народа, застаўся толькі адзін выбар: або прамаўчаць, глядзець, як прыніжаюць наш „Беркут“, як узброеныя бандыты атрымліваюць пасады ў міністэрствах Украіны, або дзейнічаць». Дэпутаты таксама прагаласавалі за падтрымку правядзення ў Крыме рэферэндуму аб статусе аўтаноміі і надзялілі адпаведнымі паўнамоцтвамі каардынацыйны савет Севастопаля па абароне і забеспячэнню жыццядзейнасці горада^[349].

Тым часам у Крыме, пасля сустрэчы з Аксёнавым, Аўруцкі падаў рапарт аб адстаўцы, а новым кіраўніком крымскай міліцыі быў прызначаны Сяргей Абісаў^[350].

На працягу ночы ва ўкраінскія воінскія часткі, дыслакаваныя на тэрыторыі Крыму, прыязджалі невядомыя «перамоўшчыкі», якія прапаноўвалі ўкраінскім вайскоўцам не аказваць супраціву ваеннаслужачым ВС РФ, скласці зброю і перайсці на бок «законнай улады Крыму», абяцаючы забяспечыць годныя ўмовы службы і сацыяльную абарону. У залежнасці ад сітуацыі, перамоўшчыкі ўгаворамі або сілай прымушалі выдаць ім зброю і боепрыпасы і вывозілі іх на грузавіках^[351][352].

Так, раніцай 2 сакавіка намеснік камандуючага Паўднёвай ваеннай акругай РФ і намеснік камандзіра 810-й брыгады марской пяхоты ЧФ прад’явілі ўльтыматум 1-му батальёну марской пяхоты ВМС Украіны ў Феадосіі — на працягу гадзіны скласці зброю і перадаць расійскім вайскоўцам склады^{[353][354][355][356]}. У Севастопалі быў блакіраваны штаб ВМС Украіны, будынак быў абясточаны^[191][357]. Была блакіраваная 36-я брыгада берагавых войскаў, якая дыслакуецца ў с. Перавальным (Сімферопальскі раён)^{[358][359][360][361][362][363]}.

Каля тысячы крымскіх татар паспрабавалі выступіць у якасці «жывога шчыта» паміж вайскоўцамі батальёна марской пяхоты ВМС Украіны (в/ч А-0669) у Керчы і групай узброеных расійскіх вайскоўцаў, ачапілі тэрыторыю вайсковай часткі^[364]. 3 сакавіка ўкраінскі сцяг быў зняты, украінскія і расійскія вайскоўцы пачалі сумеснае нясенне варты^[211][365].

Да вечара 2 сакавіка бяскроўна былі захопленыя штабы Азова-Чарнаморскага рэгіянальнага кіравання і Сімферопальскага пагранічнага атрада Пагранслужбы Украіны^[366], усталяваны кантроль над адным з украінскіх дывізіёнаў СПА ў раёне мыса Фіялент^[2].

2 сакавіка калегія Генеральнай пракуратуры Украіны выступіла са зваротам, у якім заявіла: «Ваеннаслужачыя Узброеных сіл Украіны павінны памятаць, што яны прысягалі на вернасць ўкраінскаму народу! Такім чынам, выкананне імі патрабаванняў па здачы зброі, пакіданне ваеннай тэхнікі і месцаў дыслакацыі будзе расцэньвацца як дзяржаўная здрада з адпаведнымі прававымі наступствамі»^[367].

У ноч з 2 на 3 сакавіка ў зале пасяджэнняў крымскага Савета міністраў адбылася цырымонія прыняцця прысягі шэрагам кіраўнікоў сілавых ведамстваў. На вернасць народу Крыму прысягнулі начальнік Службы бяспекі Пётр Зіма, начальнік Галоўнага ўпраўлення ўнутраных спраў Сяргей Абісаў, начальнік Галоўнага ўпраўлення Службы па надзвычайных сітуацыях Сяргей Шахаў і выконваючы абавязкі начальніка пагранічнай службы Віктар Мельнічэнка (раней — першы намеснік начальніка Азова-Чарнаморскага рэгіянальнага кіравання Дзяржпагранслужбы Украіны). Раней, 2 сакавіка, прысягу прыняў контр-адмірал Дзяніс Беразоўскі, прызначаны камандуючым ВМС Крыму^[189]. Паводле слоў Аксёнава, гэты дзень «увойдзе ў гісторыю аўтаноміі як дзень фарміравання ўсіх яе сілавых структур»^[368].

Урад Крыма распачаў спробу схіліць на свой бок асабісты склад і кіраўнікоў сілавых ведамстваў Украіны на тэрыторыі Крыму, але, як паведамлялі ўкраінскія СМІ, гэтыя спробы не мелі поспеху. Так, было заяўлена, што супрацоўнікі Галоўнага ўпраўлення СБУ ў АР Крым адмовіліся прызнаваць прызначанага новымі крымскімі ўладамі кіраўніка^[30]. Начальнік Крымскага тэрытарыяльнага камандавання ўнутраных войскаў Украіны Мікалай Балан заявіў, што ўнутраныя войскі падпарадкоўваюцца міністру ўнутраных спраў і «ўсе вайскоўцы на 100 прцэнтаў верныя сваёй прысязе і свайму воінскаму абавязку»^[369]. Адмовіўся падпарадкоўвацца новаму прэм’ер-міністру Крыма і кіраўнік Дзяржаўнай пенітэнцыярнай службы Украіны ў АР Крым і Севастопалі Алег Грач^[370]. У Дзяржаўнай пагранічнай службе паведамілі: «Нягледзячы на ​​вельмі вострае супрацьстаянне ў Сімферопалі з расійскімі спецназаўцамі, памежнікі не страцілі кіравання падраздзяленнямі аховы дзяржаўнай мяжы ў Крыме»^[29].

3 сакавіка прэзідыум Вярхоўнага Савета АРК заявіў, што развіццё палітычнай сітуацыі ва Украіне «дае важкія падставы для боязі за лёс краіны, стварае пагрозу міру і стабільнасці ў Крыме». На думку прэзідыума, пастанова Вярхоўнай Рады Украіны «Аб самаўхіленне прэзідэнта Украіны…» парушыла Канстытуцыю Украіны, які не прадугледжвае спыненне паўнамоцтваў прэзідэнта па прычыне адыходу ад іх выканання, таму «прававыя падставы для ўскладання абавязкаў прэзідэнта Украіны на старшыню Вярхоўнай Рады Украіны Турчынава А. В. <…> адсутнічаюць». Парламент АРК, які нясе адказнасць за забеспячэнне правоў і свабод яе жыхароў, не можа заставацца іншым назіральнікам разбуральных працэсаў, якія адбываюцца ў краіне, і «менавіта гэтыя акалічнасці» заахвоцілі нд АРК прыняць рашэнне «аб правядзенні рэспубліканскага (мясцовага) рэферэндуму як формы прамога народаўладдзя па пытаннях удасканалення статусу і паўнамоцтваў аўтаноміі». Прэзідыум заявіў, што пытанне рэферэндуму не ўтрымлівае палажэнняў аб аддзяленні АРК ад Украіны, пры гэтым «мы выступалі і выступаем за надзяленне Крымскай аўтаноміі шырокімі паўнамоцтвамі, якія павінны быць гарантаваныя пры любых зменах цэнтральнай улады і канстытуцыі Украіны»^[371]. Прэзідыум ВС АРК падтрымаў перанос рэферэндуму аб статусе і паўнамоцтвах Крыму на 30 сакавіка^[372].

Старшыня ВС АРК Уладзімір Канстанцінаў заявіў, што ад жыхароў Севастопаля паступіла ініцыятыва аб змяненні прававога статусу горада і перападпарадкаванне яго наўпрост уладам Крыму^[373].

Прэм’ер-міністр Расіі Дзмітрый Мядзведзеў заявіў, што расійскі ўрад гатовы аказаць Крыму фінансавую дапамогу. Кіраўнік Мінфіна Антон Сілуанаў праінфармаваў, што дэфіцыт бюджэту аўтаноміі складае ў пераліку каля 35 мільярдаў рублёў. Фінансавая дапамога РФ павінна стабілізаваць фінансавую сістэму Крыма, забяспечыць бесперабойную выплату заробкаў, пенсій, дапамог і стабільную працу бюджэтных устаноў рэспублікі^[374].

Георгіеўскія стужачкі ў Крыме, 3 сакавіка 2014 года.

Тым часам з Крыма паступалі паведамленні пра тое, што камандуючы Чарнаморскім флотам РФ Аляксандр Вітко нібыта прапанаваў украінскім ваеннаслужачым здацца да 5 гадзін раніцы 4 сакавіка; у адваротным выпадку, расійскія ваенныя пагражаюць прыступіць да штурму падраздзяленняў і частак УС Украіны па ўсім Крыме; у Севастопалі казакі паспрабавалі захапіць штаб ВМСУ пры падтрымцы расійскіх марскіх пяхотнікаў^[375], у Севастопальскай бухце караблі расійскага Чарнаморскага флоту блакавалі караблі ВМСУ «Цярнопаль» і «Славуціч»^[376], ракетны катэр ЧФ РФ заблакаваў выхад з возера Данузлаў^[377]. У Дзяржпагранслужбы Украіны заявілі, што на паромнай пераправы Крым-Каўказ адбываецца назапашванне бронетэхнікі, працягваюцца актыўныя перамяшчэнні караблёў расійскіх ВМС у акваторыю Чорнага мора на ўваход і выхад з порта Севастопаль, расійскія ваенныя ажыццяўляюць маральны і фізічны ціск на пагранічнікаў і актыўна вядуць спробы вярбоўкі персаналу^[378].

Асабісты склад 10-й Сакскай марской авіябрыгады ВМСУ (с. Навафёдараўка) ажыццявіў перакідку на запасны аэрадром баявых верталётаў і самалётаў брыгады, каб не дапусціць іх захопу расійскімі ваеннымі^[379].

У Дзяржаўнай пагранічнай службе Украіны паведамілі аб прарыве ў бок Украіны двух мікрааўтобусаў і трох грузавікоў Камаз з узброенымі асобамі праз пункт пропуску паромнага паведамлення «Крым-Кубань» у Керчы пад прыкрыццём ваеннаслужачых ЧФ РФ. У далейшым гэтая група ўзброеных асоб з прымяненнем фізічнай сілы захапіла месца дыслакацыі аддзела пагранслужбы «Керч»^[380].

Каардынацыйны савет Севастопаля, «улічваючы стабілізацыю сітуацыі ў горадзе», прыняў рашэнне завяршыць фарміраванне новых атрадаў народнага апалчэння, паколькі «дзякуючы актыўнай падтрымцы жыхароў» каардынацыйны савет кантралюе ключавыя сілавыя структуры забеспячэння правапарадку^[381].

Раніцай 4 сакавіка прэм’ер-міністр Крыма Сяргей Аксёнаў заявіў на прэс-канферэнцыі ў Сімферопалі, што асабісты склад украінскіх вайсковых частак гатовы падпарадкавацца новаму ўраду Крыма і што ў дачыненні да камандзіраў, якія адмаўляюцца выконваць яго загады, будуць распачатыя крымінальныя справы: «Здавацца ніхто нікому не прапануе, ідуць перамовы з ваеннымі часткамі, якія ўсё абсалютна ў Крыме заблакіраваны сіламі самаабароны… У асобных частках ёсць камандзіры, якія падбухторваюць салдат да невыканання маіх загадаў, як на сённяшні дзень вярхоўнага галоўнакамандуючага. Папярэджваю ўсіх камандзіраў: у дачыненні да іх, калі яны не падпарадкуюцца законнаму ўраду Крыму, будуць распачатыя крымінальныя справы… Жарты ўсе скончаны. Калі праз дзеянні дадзеных камандзіраў пральецца кроў, пакаранне будзе вельмі лютая»^[382].

4 сакавіка кіраўнік СБУ Валянцін Налівайчанка паскардзіўся, што расійскія ваенныя заблакавалі працу органаў бяспекі Украіны ў Крыме. Паводле слоў Налівайчанкі, СБУ звярнулася да расійскага боку з патрабаваннем прадастаўлення магчымасці органам бяспекі працаваць, аднак «па стане на гэтую хвіліну адказу няма»^[383][384].

Прэзідэнт Пуцін правёў прэс-канферэнцыю аб сітуацыі ва Украіне, дзе, у прыватнасці, адмаўляў удзел расійскіх войскаў у крымскіх падзеях, заявіўшы, што там дзейнічаюць толькі мясцовыя сілы самаабароны^[77]. У адказ афіцэры-камандзіры Севастопальскай брыгады надводных караблёў, караблёў ВМС Украіны «Славуціч» і «Цярнопаль» у паведамленні для СМІ заявілі, што лічаць сябе правамоцнымі «абвінаваціць прэзідэнта Расійскай Федэрацыі ў непрыхаванай хлусні», а таксама сказалі, што «ў сапраўдны момант ваенныя караблі ВМС Украіны „Цярнопаль“ і „Славуціч“, якія знаходзяцца непасрэдна ў Севастопальскай бухце, блакаваныя баявымі караблямі і судамі Чарнаморскага флоту ВМФ Расіі, на кожным з якіх знаходзяцца падраздзяленні марской пяхоты колькасцю да аднаго ўзвода, узброеныя аўтаматычнай зброяй і ў адпаведнай экіпіроўцы»^[385].

Ваенная частка ў Еўпаторыі.

На працягу гэтага дня экіпаж карабля кіравання «Славуціч» прадухіліў спробу захопу карабля ўзброенай групай^[386]. Начальнік радыётэхнічных войскаў Паветраных Сіл УС Украіны палкоўнік Сяргей Вішнеўскі паведаміў, што ўсе камандныя пункты, радыётэхнічныя батальёны і роты на тэрыторыі Крыму знаходзяцца ў аблозе расійскіх войскаў і атрадаў крымскай самаабароны^[387]. Расійскія спецназаўцы прарваліся на тэрыторыю зенітна-ракетнага палка пад Еўпаторыяй (в/ч А-4519)^{[210][388][389][390]}.

Тым часам, як паведаміла «Радыё Свабода» са спасылкай на відавочцаў, расійскія ваенныя ўсталявалі на КПП «Турэцкі вал», размешчаным на мяжы Херсонскай вобласці і Крыму, узмоцнены блакпост і абкопваць абарончыя пазіцыі для людзей і тэхнікі. Паводле іх слоў, на КПП знаходзіцца каля 50 узброеных расійскіх вайскоўцаў і ваенная тэхніка — не менш за тры БТР, шэсць-сем браніраваных аўтамабіляў «Тыгр» (ці «Вяпрук»), некалькі грузавых аўтамабіляў і інжынерная тэхніка^[391]. Дзяржпагранслужбы Украіны, са свайго боку, разгарнула тры кантрольна-прапускныя пункты і выставіла памежныя патрулі на адміністрацыйнай мяжы з АР Крым. Кантрольныя пункты былі разгорнутыя ў раёне населеных пунктаў Салькова, Каланчак і Чаплінка. Згодна з інфармацыяй, гэтыя пункты і патрулі ўзмоцнены вайскоўцамі мабільных падраздзяленняў пагранвойскаў, супрацоўнікамі МУС і вайскоўцамі УСУ^[392].

У Генеральным штабе Узброеных сіл Украіны заявілі, што, паводле наяўнай інфармацыі, на тэрыторыі Крыму знаходзяцца расійскія вайскоўцы, якія не ўваходзяць у склад ЧФ, — у прыватнасці, са складу 18-й асобнай механізаванай брыгады, якая дыслакуецца ў Чачэнскай Рэспубліцы (паводле дадзеных журналістаў «Новай газеты», на самай справе ад прыцягнення чачэнцаў у міністэрстве абароны РФ адмовіліся^[2]), а таксама 31-й асобнай дэсантна-штурмавой брыгады ПДВ (Ульянаўск) і 22-й брыгады спецпрызначэння (Краснадарскі край)^[393].

5 сакавіка Сяргей Аксёнаў звярнуўся да ваеннаслужачых органаў ваеннага кіравання і воінскіх частак Украіны, дыслакаваных у Крыме, з заклікам абараніць аўтаномію ад «недабітых паслядоўнікаў Бандэры», якія «забіваюць і гвалтуюць, рабуюць і займаюцца марадзёрствам». Паводле слоў Аксёнава, «тыя, хто заняў кіруючыя пасады ў дзяржаве, няздольныя аднавіць закон і парадак. Сітуацыя становіцца крытычнай і патрабуе прыняцця неадкладных і надзвычайных мер», і ў дадзеным становішчы гарантаваць мір і стабільнасць у Крыме могуць толькі рэгулярныя ўзброеныя сілы, якія ствараюцца новым урадам. Прэм’ер-міністр Крыма заклікаў ваеннаслужачых, у перыяд да правядзення ў АРК рэферэндуму:

1. Не прымяняць зброю, каб пазбегнуць кровапраліцця і далейшага абвастрэння сітуацыі;
2. Захоўваць арганізаванасць і парадак, «не паддавацца на правакацыі» з боку прадстаўнікоў украінскіх улад;
3. Працягваць выконваць службовыя і спецыяльныя абавязкі ў сваіх вайсковых частках;
4. Беспярэчна выконваць указанні Савета міністраў АРК, загады і распараджэнні камандзіраў і начальнікаў.

Аксёнаў заявіў, што, як Вярхоўны Галоўнакамандуючы ўзброенымі Сіламі АРК, ён гарантуе ўсім вайскоўцам УС Крыму высокі ўзровень грашовага забеспячэння, поўны пакет сацыяльных гарантый, рашэнне жыллёвай праблемы, працаўладкаванне членаў сем’яў, пазачарговае прадастаўленне месцаў у дзіцячых дашкольных і школьных установах^[394].

У Сімферопалі невядомыя ўзброеныя людзі ў ваеннай форме заблакіравалі аўтамабіль спецыяльнага пасланніка Генеральнага сакратара ААН Роберта Серы, які быў вымушаны перапыніць сваё знаходжанне ў Крыме і пакінуць паўвостраўв^[395]. Як пракаментаваў гэты інцыдэнт Сяргей Аксёнаў, «мы не накіроўвалі ім запрашэнне, яны не папярэджвалі аб прыездзе, звычайная ў такіх выпадках працэдура не была выкананая»^[396].

Ракетны крэйсер «Масква» са складу ЧФ у суправаджэнні чатырох судоў забеспячэння ўстаў ля ўваходу ў бухту Данузлаў, блакіруючы такім чынам выхад караблёў ВМС Украіны^[397]. Як паведаміла прэс-служба Дзяржаўнай пагранічнай службы Украіны, 12 адзінак карабельнай-катэрнага складу Севастопальскага і Ялцінскага атрадаў марской аховы, якія пайшлі з Крыма дзеля захавання жыцця і здароўя асабовага складу, прадухілення захопу караблёў, узбраення і тэхнікі, прыбылі ў Адэскі атрад марской аховы, дзе будуць задзейнічаны ў ахове тэрытарыяльнага мора і выключнай (марской) эканамічнай зоны Украіны^[398].

На прэс-канферэнцыі ў Севастопалі было абвешчана, што ў горад прыбылі пяць добраахвотнікаў з Сербіі, каб дапамагчы мясцовым атрадам самаабароны і казакам забяспечыць парадак на блок-пасадах вакол горада. Сербы прадстаўляюць арганізацыю «Рух чэтнікаў». Паводле іх слоў, яны ўдзельнічалі ў баявых дзеяннях у Косаве ў 1999 годзе ў складзе апалчэнцаў. «Мы прыехалі па запрашэнні казакоў. Падчас грамадзянскай вайны ў Югаславіі мноства рускіх добраахвотнікаў прыязджалі падтрымаць сербскі народ. Мы народ маленькі і не можам даслаць вялікую колькасць людзей, але ў нас вялікая любоў да рускага народа», — сказаў кіраўнік групы Мілуцін Малішыч^[24].

6 сакавіка камандуючы ВМСУ контр-адмірал Сяргей Гайдук заявіў, што ўкраінскія ваенныя з усіх сіл імкнуцца не дапусціць кровапраліцця і ахвяр сярод мірнага насельніцтва: «Сёння ў нашым славутым горадзе, як і на тэрыторыі ўсяго Крымскага паўвострава, склалася вельмі няпростая сітуацыя. Наша мэта, перш за ўсё, — не зганьбіць крымскую зямлю крывёю братазабойства, захаваць усіх жывымі і здаровымі, не дазволіць палітычным супярэчнасцям разарваць сям’і і дзяцей»^[192].

Рашэнне Севастопальскага гарадскога савета аб правядзенні агульнакрымскага рэферэндума і пра ўваходжанне Севастопаля ў склад Расіі. 6 сакавіка 2014 года.

Вярхоўны Савет АР Крым^[399] і Севастопальскі гарадскі савет^[400] прынялі рашэнне ўвайсці ў склад Расіі ў якасці суб’ектаў Федэрацыі і правесці рэферэндум на тэрыторыі АР Крым і Севастопаля, прычым не 30, а 16 сакавіка, вынеслі на рэферэндум пытанне аб уваходжанні Крыма ў склад Расіі на правах суб’екта Федэрацыі або аднаўленні Канстытуцыі Крыму 1992 года пры захаванні паўвострава ў складзе Украіны. Пазней намеснік старшыні Вярхоўнага Савета Крыма Рыгор Іофе заявіў, што змяненне фармулёўкі пытання было выклікана рэакцыяй украінскіх улад на рашэнне аб правядзенні рэферэндуму ў Крыме, на які раней не планавалася выносіць пытанне аб выхадзе аўтаноміі са складу Украіны^[401][402] (на Сяргея Аксёнава і Уладзіміра Канстанцінава была заведзеная крымінальная справа па артыкулу «Дзеянні, накіраваныя на гвалтоўнае змяненне або звяржэнне канстытуцыйнага ладу ці на захоп дзяржаўнай улады», і як стала вядома 5 сакавіка, кіеўскі суд вынес пастанову аб іх затрыманні).

Крымскія дэпутаты прынялі рашэнне звярнуцца да кіраўніцтва Расіі з прапановай «аб пачатку працэдуры ўваходжання ў склад Расійскай Федэрацыі ў якасці суб’екта Расійскай Федэрацыі». Тлумачачы сваё рашэнне, парламентарыі заявілі, што ва Украіне «ў выніку антыканстытуцыйнага перавароту захапілі ўладу нацыяналістычныя сілы», якія «груба парушаюць Канстытуцыю і законы Украіны, неад’емныя правы і свабоды грамадзян, уключаючы права на жыццё, свабоду думкі і словы, права размаўляць на роднай мове», пры гэтым «экстрэмісцкія групоўкі распачалі шэраг спроб пранікнення ў Крым у мэтах абвастрэння сітуацыі, эскалацыі напружанасці і незаконнага захопу ўлады»^[399]. Крымскія заканадаўцы вырашылі таксама сфармаваць незалежныя ад Украіны органы выканаўчай улады Крыму: Міністэрства юстыцыі, унутраных спраў, надзвычайных сітуацый, прамысловай палітыкі, паліва і энергетыкі, па інфармацыі і масавых камунікацыях, пракуратуру, службу бяспекі, падатковую і пэнітэнцыярную службу і сацыяльныя фонды^[403].

Першы намеснік старшыні Урада АРК Рустам Тэміргаліеў паведаміў, што ўласнасць Украіны ў Крыме будзе нацыяналізаваная ў карысць новых улад рэгіёну, уся прыватная ўласнасць на тэрыторыі Крыму будзе перааформленая з улікам расійскага заканадаўства. Ён паказаў на гатоўнасць Крыму ўступіць у рублёвую зону^[404].

На працягу 6—7 сакавіка праз Керчанскую паромную пераправу кругласутачна перапраўляліся калоны ваеннага аўтатранспарту^[405], якія рухаліся праз Керч у бок Феадосіі. Ваенныя грузы украінскімі пагранічнікамі і мытнікамі не надглядаліся^[406].

У ноч з 6 на 7 сакавіка ў праліве бухты Данузлаў быў затоплены спісаны вялікі супрацьлодкавы карабель «Ачакаў», які лёг папярок праліва, заблакіраваўшы выхад з бухты украінскім судам^[407]. Праз суткі побач было падарвана і затоплена вадалазнае судна БМ 416 тыпу пажарнага катэра водазмяшчэннем 30—40 тон^[408].

7 сакавіка дэлегацыя Вярхоўнага Савета Крыма на чале з яго старшынёй Уладзімірам Канстанцінавым сустрэлася ў Маскве са старшынёй Дзярждумы Сяргеем Нарышкіным і спікерам Савета Федэрацыі Валянцінай Мацвіенка. Нарышкін заявіў, што ў Расіі падтрымаюць «свабодны і дэмакратычны выбар» насельніцтва Крыма і Севастопаля^[409]. Мацвіенка запэўніла, што сенатары падтрымаюць рашэнне аб уваходжанні Крыма ў склад Расіі, калі яно будзе прынята^[410].

8 сакавіка паступілі паведамленні пра тое, што расійскія вайскоўцы і крымскія апалчэнцы прыступілі да добраўпарадкавання блакпаста на тэрыторыі Херсонскай вобласці (Арабацкая стрэлка)^[411][412].

8 сакавіка Аляксандр Турчынаў прызначыў новым кіраўніком Галоўнага ўпраўлення СБУ ў АРК Алега Абсалямава, аднак прэс-служба Вярхоўнага Савета АРК паведаміла, што ў Крыме гэта прызначэнне лічаць нелегітымным. У Вярхоўным Савеце АРК нагадалі, што ў Крыме створана свая Служба бяспекі, начальнік якой Пётр Зіма прызначаны ў адпаведнасці з Канстытуцыяй АРК і рэгламентам крымскага парламента^[413].

Блакпост на ўездзе ў Крым. 10 сакавіка 2014 года.

9 сакавіка ў Сімферопалі, Севастопалі, Еўпаторыі і Керчы прайшлі першыя мітынгі ў падтрымку далучэння Крыму да Расіі. Прадстаўнікі кіраўніцтва крымскай аўтаноміі заклікалі жыхароў Крыма прагаласаваць за далучэнне да Расіі^[414].

Уладзімір Канстанцінаў заявіў у сваім звароце да Крымчане на сайце Вярхоўнага Савета АР Крым, што перадача Крыма Украіне ў 1954 годзе без згоды мясцовых жыхароў уяўляла сабой «абуральную несправядлівасць». Паводле слоў палітыка, «Крым вычарпаў магчымасці дамагчыся годнага статусу ў складзе Украіны», а далейшае знаходжанне ў яе складзе «пагражае крымчанам не проста лаянкай і дыскрымінацыяй па культурным і этнічным прынцыпе, а самым літаральным фізічным знішчэннем. <…> Той Украіны, у якой мы жылі апошнія 23 гады, ужо няма, і дамаўляцца ў Кіеве аб сумесным жыцці ў рамках адной дзяржавы ўжо няма з кім». Канстанцінаў заклікаў жыхароў АРК «не ўпусціць шанец, застаючыся крымчанамі, нікуды не пераязджаючы, вярнуцца дадому — у Расію», якая «дапаможа адаптавацца» ў пераходны перыяд^[415].

Намеснік старшыні камітэта Дзяржаўнай думы па прамысловасці Павел Дарохін заявіў, што ўрад РФ зарэзерваваў каля 40 млрд рублёў на падтрымку развіцця прамыслова-эканамічнай інфраструктуры Крыму^[416].

Украінская воінская частка ў Перавальным у асяроддзі «ўзброеных людзей».

Расійскія ГАЗ-2330 «Тыгр»  (руск.) каля ўкраінскай вайсковай часткі ў Перавальным, Крым.

9—10 сакавіка расійскія ваенныя ўсталявалі кантроль над аэрадромам марскі авіяцыйнай брыгады ВМС Украіны ў Саках^[417], аўтабатам (в/ч А2904) у Бахчысараі^[418], асобнай ракетна-тэхнічнай часткай у Чарнаморскім^[419][420].

Прапанова Савета міністраў АР Крым украінскаму 55-му зенітна-ракетнаму палку ў Еўпаторыі перадаць усю зброю на склад пад ахову Чарнаморскаму флоту Расіі на перыяд падрыхтоўкі да рэферэндуму аб статусе Крыму^[421][422].

10 сакавіка Сяргей Аксёнаў на сустрэчы з журналістамі паведаміў, што Вярхоўны савет Крыма надзяліў яго паўнамоцтвамі галоўнакамандуючага ўзброенымі сіламі і правам фарміравання ўзброеных сіл Крыму: «Рашэнне аб фарміраванні арміі Крыму прынята ў сувязі з наяўнасцю на тэрыторыі аўтаноміі незаконных узброеных фарміраванняў». У гэты ж дзень Аксёнаў прыняў прысягу на вернасць аўтаноміі батальёна спецназа Узброеных сіл Крыму, у склад якога ўвайшлі каля ста дружыннікаў палка народнай абароны Крыму. Паводле слоў Аксёнава, у складзе УС аўтаноміі налічваецца больш за 180 чалавек, якія прынялі прысягу^[423]. Агульная колькасць крымскай арміі да рэферэндума 16 сакавіка павінна быць даведзена да 1500 чалавек. «Яны будуць ахоўваць выбарчыя ўчасткі са зброяй у руках», — сказаў Аксёнаў. Ён пацвердзіў, што ў перспектыве плануецца стварэнне ваенна-марскіх сіл Крыма, адзначыўшы, што ў выпадку далучэння Крыму да Расіі сухапутныя войскі і флот увойдуць у склад узброеных сіл РФ. Аксёнаў таксама заявіў, што калі паводле вынікаў рэферэндуму Крым стане часткай Расіі, вайскоўцы ўзброеных сіл Украіны, якія знаходзяцца на тэрыторыі Крыму, павінны будуць або пакінуць тэрыторыю аўтаноміі, або ўвайсці ў склад узброеных сіл рэспублікі^[424].

11 сакавіка Вярхоўны Савет АРК і Севастопальскі гарадскі савет прынялі дэкларацыю аб незалежнасці АРК і Севастопаля, у адпаведнасці з якой, у выпадку прыняцця на рэферэндуме рашэння аб далучэнні да Расіі, Крым будзе абвешчаны суверэннай рэспублікай і ў такім статусе звернецца да кіраўніцтва РФ з прапановай аб прыняцці ў склад Федэрацыі^[425].

У Вярхоўным Савеце Крыму пачалося фарміраванне міжфракцыйнай дэпутацкай групы «За новы расійскі Крым», якая падтрымлівала дзеянні старшыні Вярхоўнага Савета Уладзіміра Канстанцінава і прэм’ер-міністра Крыма Сяргея Аксёнава, накіраваныя на «стабілізацыю абстаноўкі на паўвостраве» і далучэнне Крыму да Расіі. Як паведамляе прэс-служба парламента, заявы аб уступленні ў аб’яднанне падалі больш за 70 з 100 дэпутатаў Вярхоўнага Савета^[426].

Служба бяспекі АРК распаўсюдзіла сваю заяву: «З мэтай абароны насельніцтва Крыму ад пагроз іх бяспекі, забеспячэння іх правоў і свабод, недапушчэння экстрэмісцкіх праяў на тэрыторыі паўвострава, прадухілення спробаў распальвання міжнацыянальнай варожасці і іншых канфліктаў на сходзе прынята аднагалоснае рашэнне аб фарміраванні Службы бяспекі Крыму як асобнай самастойнай структуры. Служба бяспекі Крыма ў гэты лёсавызначальны для народа перыяд бярэ на сябе адказнасць па яго абароне. Забеспячэнне бяспекі насельніцтва Крыма з’яўляецца галоўнай і прыярытэтнай задачай новай структуры»^[427].

Парламент Крыму зацвердзіў палажэнне аб народнай дружыне рэспублікі — «добраахвотным грамадскім фарміраванні жыхароў Крыма, створаным для садзейнічання праваахоўным органам, іншым органам улады АРК органам мясцовага самакіравання ў ахове правапарадку і грамадскай бяспекі, правоў і законных інтарэсаў грамадзян на тэрыторыі АРК»^[428]. Кіраўнік Севастопаля Аляксей Чалы падпісаў распараджэнне аб задачах сіл народнай самаабароны, якія дзейнічаюць пад кіраўніцтвам адзінага штаба «з мэтай арганізацыі супрацьстаяння магчымаму ўзброенаму нападу на Севастопаль, абароны жыццяў, здароўя і маёмасці жыхароў горада, забеспячэння свабоднага і бяспечнага правядзення рэферэндуму». Перад удзельнікамі зводнага палка народнай самаабароны Севастопаля пастаўленыя першачарговыя задачы, сярод якіх — спыненне правапарушэнняў і ахова грамадскага парадку на вуліцах горада, арганізацыя дзяжурства на блокпаста пры ўездзе ў горад, дзеянні ў складзе дзяжурных падраздзяленняў і груп^[429].

12 сакавіка першы віцэ-прэм’ер Крыму Рустам Тэміргаліеў паведаміў аб абмежаванні паветраных зносін Крыму з Украінай на перыяд да 17 сакавіка. Паводле яго слоў, гэта зроблена «ў сувязі з магчымым прылётам сюды правакатараў»^[430]. Расійскія вайскоўцы блакіравалі радыётэхнічны батальён на гары Ай-Петры^[431].

13 сакавіка камандзір 204-й брыгады тактычнай авіяцыі, якая дыславалася на аэрадроме «Бельбек», палкоўнік Юлій Мамчур запатрабаваў ад кіраўніцтва краіны даць канкрэтныя ўказанні сваім вайскоўцам у Крыме, паколькі яны знаходзяцца пад пастаянным ціскам з боку расійскіх вайскоўцаў, органаў мясцовага самакіравання і нават мясцовага насельніцтва, але маюць толькі вуснае ўказанне не паддавацца на правакацыі, трымацца і не прымяняць зброю. Мамчур запатрабаваў ад кіраўніцтва краіны ў самыя кароткія тэрміны прыняць узважанае рашэнне па далейшых дзеяннях камандзіраў вайсковых частак у выпадку прамой пагрозы жыццям асабістага складу, сем’яў ваеннаслужачых і грамадзянскага насельніцтва: «У выпадку непрыняцця вамі адпаведных рашэнняў мы будзем вымушаныя дзейнічаць паводле статуту Узброеных сіл Украіны, аж да адкрыцця агню. Пры гэтым мы выразна ўсведамляем, што не зможам доўга супрацьстаяць праўзыходным па колькасці, узбраенні і падрыхтоўцы падраздзяленням расійскіх войскаў, але гатовыя выканаць свой абавязак да канца»^[432].

Чатыры вядучыя палітычныя партыі Крыму падпісалі мемарандум аб усебаковаму садзейнічанню свабоднаму волевыяўленню крымчан падчас агульнакрымскага рэферэндуму. Дакумент падпісалі кіраўнік крымскай арганізацыі Партыі рэгіёнаў Уладзімір Канстанцінаў, лідар партыі «Рускае адзінства» Сяргей Аксёнаў, намеснік старшыні КРА партыі «Саюз» Святлана Саўчанка і лідар КРА Камуністычнай партыі Украіны Алег Саламахін. Партарганізацыі дамовіліся ў ходзе падрыхтоўкі і правядзення рэферэндуму ўстрымацца ад міжпартыйнай канкурэнцыі, увесці на гэты перыяд рэжым максімальнай узаемнай добразычлівасці і ўзаемадзеяння, рашуча спыняць спробы зрыву правядзення рэферэндуму або скажэнні яго вынікаў. Лідары чатырох партый рэкамендавалі членам сваіх арганізацый і ўсім сваім палітычным прыхільнікам падтрымаць першае пытанне, вынесены на рэферэндум^[433].

15 сакавіка, паводле паведамлення прэм’ер-міністра Крыма Сяргея Аксёнава, група асоб, якая назвалася супрацоўнікамі Пагранслужбы Украіны, паспрабавала пашкодзіць газаправод на Арабацкай стрэлцы: «Байцам сіл самаабароны Крыму ўдалося прадухіліць перакрыцце газаправода на Крым на Арабацкай стрэлцы. Каб пазбегнуць падобных спроб, газаразмеркавальная станцыя ўзятая пад ахову. Тыя, хто спрабаваў пашкодзіць абсталяванне — паводле папярэдніх дадзеных, да 40 чалавек — прадстаўляліся супрацоўнікамі Пагранічнай службы Украіны і „паскоранымі тэмпамі“ пакінулі станцыю». У сувязі з гэтым Аксёнаў звярнуўся да камандуючага Чарнаморскім флотам Расіі з просьбай узяць пад ахову газаразмеркавальную станцыю, якая знаходзіцца на Арабацкай стрэлцы на поўдзень ад вёскі Стралковае  (укр.) «з мэтай забеспячэння энергетычнай бяспекі Аўтаномнай Рэспублікі Крым і бесперабойнага функцыянавання аб’ектаў жыццезабеспячэння»^[434]. Паводле паведамлення інтэрнэт-выдання «LB.ua», у той жа дзень на Арабацкай стрэлцы ў раёне сяла Стралковае ў Херсонскай вобласці высадзіўся расійскі дэсант колькасцю больш за 50 чалавек, які прыбыў на чатырох верталётах, затым яны перамясціліся ў раён газаразмеркавальнай станцыі. Пазней прэс-служба Міністэрства абароны Украіны паведаміла: «Адпор быў дадзены неадкладна. З мэтай неадкладнага рэагавання на правакацыю з украінскага боку былі паднятыя сілы армейскай авіяцыі Сухапутных войскаў Узброеных Сіл Украіны, а таксама сілы аэрамабільнага батальёна», пасля чаго расійскія вайскоўцы вярнуліся на ранейшыя пазіцыі^[435]. У сувязі з гэтымі падзеямі МЗС Украіны заявіў аб ваенным уварванні Расіі і запатрабаваў ад РФ неадкладнага вываду войскаў з тэрыторыі Украіны, адзначыўшы, што «Украіна пакідае за сабой права ўжыць усе неабходныя меры для спынення ваеннага ўварвання з боку Расіі»^[436].

16 сакавіка камандуючы ВМС Украіны контр-адмірал Сяргей Гайдук у адкрытым звароце да севастопальцаў і крымчан заявіў, што камандаванне ВМСУ, кіраўнікі УС РФ і крымскіх органаў улады шляхам дыялогу знайшлі фармат, які дазволіў пазбегнуць узброеных сутыкненняў і чалавечых ахвяр. У сувязі з гэтым ён заклікаў да разважлівасці кіраўнікоў органаў улады і атрадаў самаабароны: «Прашу прыняць усе меры для астуджэння „гарачых галоў“, не дапусціць новага вітка канфрантацыі. Мы прайшлі этап пратэстаў і рызыкі ваеннага сутыкнення. Настаў час прымірэння, працы палітыкаў і дыпламатаў». Камандуючы ВМСУ звярнуў увагу ваеннаслужачых Украіны і Расіі на неабходнасць вытрымкі, разумення таго, што палітычныя рознагалоссі вырашаюцца толькі за сталом перамоў: «Упэўнены: украінскія і расійскія ваяры не павінны страляць адзін у аднаго… Яшчэ раз настойліва заклікаю ўсіх да дыялогу і перамоваў на ўсіх узроўнях. Веру ў мудрасць, разважлівасць і вытрымку крымчан і севастопальцаў. Жадаю вам дабра і дабрабыту»^[193].

В. а. міністра абароны Украіны Ігар Ценюх паведаміў перад пасяджэннем урада 16 сакавіка, што камандуючы ВМСУ контр-адмірал Сяргей Гайдук дасягнуў дамоўленасці з камандуючым Чарнаморскім флотам і прадстаўніком міністра абароны РФ Сяргея Шайгу аб тым, што да 21 сакавіка не будзе праводзіцца ніякіх мерапрыемстваў па блакіраванні ўкраінскіх вайсковых частак. В. а. кіраўніка Мінабароны сказаў таксама, што, паводле яго дадзеных, агульная колькасць расійскіх войскаў на тэрыторыі Крыму складае каля 21,5 тысячы чалавек^[437].

Тым часам у Крыме адбыўся рэферэндум аб статусе паўвострава. Паводле афіцыйных дадзеных, у галасаванні прыняло ўдзел 83,1 % выбаршчыкаў АРК, з іх каля 96,77 % прагаласавалі за далучэнне Крыму да Расіі^[61], у Севастопалі адпаведна 89,5 % і 95,6 %^[62].

Рашэнне Севастопальскага гарадскога савета аб статусе горада Севастопаля і аб уваходжанні Севастопаля ў склад Расіі. 17 сакавіка 2014 года.

17 сакавіка, абапіраючыся на вынікі рэферэндуму і прынятую 11 сакавіка Дэкларацыю аб незалежнасці, парламент Крыму абвясціў незалежную Рэспубліку Крым, у якой Севастопаль мае асаблівы статус, і звярнуўся да РФ з прапановай аб прыняцці Рэспублікі Крым у склад Расіі ў якасці новага суб’екта РФ са статусам рэспублікі^[438]. З аналагічным зваротам выступіў і Севастопальскі гарсавет^[439].

Уладзімір Пуцін падпісаў указ аб прызнанні незалежнасці Рэспублікі Крым^[440], а пазней ухваліў праект дагавора аб далучэнні Крыму да Расіі і распарадзіўся падпісаць яго на вышэйшым узроўні^[441]. Расія прадаставіла Крыме фінансавую дапамогу ў памеры 15 мільярдаў рублёў^[442][443].

Падпісанне дамовы аб далучэнні Крыму да РФ. 18 сакавіка 2014 года.

18 сакавіка Расія і Крым падпісалі ў Георгіеўскай зале Крамля дагавор аб далучэнні Крыму да РФ, згодна з якім у складзе Расіі былі ўтвораны новыя суб’екты Федэрацыі — Рэспубліка Крым і горад федэральнага значэння Севастопаль. Пад дакументам падпісаліся прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін, старшыня Дзяржсавета Крыма Уладзімір Канстанцінаў, старшыня Савета міністраў Крыму Сяргей Аксёнаў і кіраўнік Севастопаля Аляксей Чалы^[63].

Паводле паведамлення міністэрства абароны Украіны, 18 сакавіка пры штурме 13-га фотаграметрычнага цэнтра Узброеных сіл Украіны ў Сімферопалі прамым пападаннем у вобласць сэрца быў забіты прапаршчык Сяргей Какурын, які знаходзіўся на назіральнай вежы аўтапарка часткі. Акрамя таго, стрэламі ў вобласць шыі і рукі былі паранены капітан В. А. Фядун. Як паведаміла Міністэрства абароны Украіны, нападалыя былі апранутыя ў ваенную форму ваеннаслужачых Узброеных Сіл Расіі без знакаў адрознення і ўзброеныя аўтаматычнай зброяй і снайперскай вінтоўкай, а камандзіра часткі палкоўніка Андрэя Андрушына, якога падчас перамоваў захапілі, утрымлівалі ў асобным памяшканні і сілай прымушаюць перайсці на бок крымскага ўрада. Пасля гэтага інцыдэнту Міністэрства абароны Украіны дазволіла ўкраінскім вайскоўцам у Крыме ўжываць зброю^[444].

Па паведамленні МУС Крыма, стрэлы былі зроблены з аднаго месца як па байцам самаабароны, так і па ўкраінскім вайскоўцам на тэрыторыі часткі^[445]. Ёсць загінулы і паранены з боку байцоў крымскай самаабароны^[446]. Загінулы — гэта 34-гадовы жыхар Кацельнікаўскага раёна  (руск.) Валгаградскай вобласці Расіі Руслан Казакоў, які прыехаў у Крым у якасці добраахвотніка^[447]. Пракуратура Крыму ўзбудзіла крымінальную справу. У пракуратуры не выключаюць, што мэтай абстрэлу было «справакаваць сутыкненні паміж украінскімі і расійскімі вайскоўцамі». Таксама пракурор Паклонская  (руск.) адзначыла падабенства почырку гэтага снайпера і снайпераў з Майдана ў Кіеве^[448]. Развітанне з абодвума загінулымі адбывалася адначасова ў гарнізонным доме афіцэраў у Сімферопалі^[449].

Раніцай 19 сакавіка прарасійскія сілы прарвалі ачапленне і ўварваліся на тэрыторыю штаба ВМС Украіны ў Севастопалі, над ім былі паднятыя расійскі і андрэеўскі сцягі^[450][451].

У Севастопалі быў затрыманы камандуючы ВМСУ контр-адмірал Сяргей Гайдук^[451][452]. Міністр абароны Расіі Сяргей Шайгу звярнуўся да крымскага кіраўніцтва з просьбай вызваліць Гайдука і не перашкаджаць яго выезду на тэрыторыю Украіны. Раніцай 20 сакавіка праваахоўныя органы Рэспублікі Крым вызвалілі Гайдука і яшчэ семярых чалавек, якія былі затрыманыя напярэдадні^[453].

20 сакавіка Дзяржаўная Дума прыняла федэральны канстытуцыйны закон аб далучэнні Крыму да Расіі^[454].

Карабель кіравання «Данбас», выратавальны буксір «Крамянец» і супрацьпажарны катэр «Боршчаў» Ваенна-марскіх сіл Украіны, якія стаялі ў Стралецкай бухце Севастопаля, спусцілі ўкраінскія і паднялі Андрэеўскія сцягі Ваенна-марскога флоту Расіі. Раней прадстаўнікі Чарнаморскага флоту Расіі прапанавалі ўкраінскім вайскоўцам у Крыме тры варыянты далейшых дзеянняў: перавод украінскіх вайскоўцаў на мацерыковую частку Украіны для праходжання там далейшай службы, пераход на службу ў Чарнаморскі флот Расіі, звальненне ў запас і магчымасць пражывання на тэрыторыі Крыму^[455].

Да зыходу дня, пасля падпісання прэзідэнтам РФ указа аб прызнанні воінскіх званняў ваеннаслужачых Украіны, камандзіры і начальнікі 72 воінскіх частак, устаноў і караблёў Міністэрства абароны Украіны, дыслакаваных на Крымскім паўвостраве, у ліку якіх 25 судоў дапаможнага флоту і шэсць баявых караблёў Ваенна-марскіх сіл Украіны, прынялі рашэнне добраахвотна перайсці ў шэрагі Узброеных сіл РФ для далейшага праходжання ваеннай службы. У гарнізонах і на караблях ва ўрачыстай абстаноўцы прайшлі пабудовы асабістага складу з цырымоніяй узняцця сцяга і выканання гімна Расіі^[456].

21 сакавіка Уладзімір Пуцін падпісаў закон аб далучэнні Крыму да Расіі і зацвердзіў ратыфікацыю адпаведнага дагавора. Адначасова быў падпісаны ўказ аб стварэнні Крымскай федэральнай акругі^[457].

22 сакавіка ўкраінская авіябаза ў Бельбек была ўзятая штурмам^[458][459]. Прэм’ер-міністр Рэспублікі Крым Сяргей Аксёнаў выступіў са зваротам да народу Украіны, у якім растлумачыў сваю пазіцыю наконт падзей, што адбываюцца ва Украіне^[460].

24 сакавіка расійскія войскі штурмавалі ваенна-марскую базу ў Феадосіі і вывезлі на грузавіках са звязанымі рукамі марскіх пяхотнікаў, якія знаходзіліся там^[461]. В. а. прэзідэнта Украіны Аляксандр Турчынаў паведаміў, што Міністэрству абароны краіны было дадзена даручэнне вывесці воінскія падраздзяленні з Крыма. Міністр абароны Расіі Сяргей Шайгу, які ў ходзе рабочай паездкі ў Крым правёў 24 сакавіка сустрэчу з былымі вайскоўцамі Узброеных сіл Украіны, запэўніў, што вайскоўцы Украіны, якія выказалі жаданне працягнуць службу ў расійскай арміі, будуць карыстацца ўсімі сацыяльнымі правамі ў рамках заканадаўства Расіі^[462]. Увечары таго ж дня на Данузлаве былі штурмам узятыя вялікі дэсантны карабель «Канстанцін Альшанскі»^[463], а таксама сярэдні дэсантны карабель «Кіраваград» і тральшчык «Кахоўка»^[464].

26 сакавіка сцяг Расіі і Андрэеўскі сцяг былі паднятыя над апошнім украінскім караблём — тральшчыкам «Чаркасы»^[465]. Да гэтага тральшчык «Чаркасы» трое сутак хадзіў па возеры Данузлаў, не спыняючыся, і яго камандзір капітан трэцяга рангу Юрый Федаш адказваў адмовай на ўсе патрабаванні здацца. Украінскія маракі спрабавалі адбіцца ад расійскіх хуткаходных катэраў, шпурляючы ў ваду выбуховыя пакеты. Тральшчык двойчы спрабаваў вырвацца з Данузлава. Першы раз ён паспрабаваў адцягнуць у бок затоплены карабель, каб ачысціць сабе шлях, у другі раз украінскія маракі амаль выйшлі з бухты, але расійскі карабель сапхнуў іх на мель^[466][467].

Расійскімі вайскоўцамі былі вызваленыя шэсць украінскіх вайскоўцаў, якіх утрымлівалі, у тым ліку камандзір Бельбекскай авіяцыйнай брыгады палкоўнік Юлій Мамчур і намеснік камандуючага ВМС Украіны, генерал-маёр Ігар Варончанка. Мамчур сказаў, што на яго ў зняволенні аказвалі псіхалагічны ціск, не давалі яму спаць^[468][469].

27 сакавіка Дзяржаўны Савет Рэспублікі Крым  (руск.) апублікаваў спіс асоб, знаходжанне якіх на тэрыторыі Рэспублікі Крым з’яўляецца непажаданым. Спіс уключае 320 персон, сярод якіх вядучыя ўкраінскія палітыкі, дэпутаты Вярхоўнай Рады Украіны, якія галасавалі за датэрміновае спыненне паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета Крыма, і дзяржаўныя дзеячы ад розных партый^[470].

28 сакавіка міністр абароны Шайгу паведаміў, што «арганізаваны вывад падраздзяленняў украінскай арміі, якія выказалі жаданне працягваць службу ва Узброеных сілах Украіны, завершаны». 4300 з 18800 украінскіх вайскоўцаў, раней раскватараваных у Крыме, выказалі жаданне пакінуць Крым і працягнуць службу ва Узброеных сілах Украіны. Шайгу адзначыў: «Завершана змена дзяржаўнай сімволікі на ўсіх караблях і ва ўсіх падраздзяленнях, якія перайшлі на бок расійскай арміі. Актаў апаганення, непаважлівага стаўлення да дзяржаўнай сімволікі Украіны не дапушчана». Пры гэтым прынята рашэнне аб тым, што Расія перадасць Украіне ўзбраенне ўкраінскіх частак, якія не перайшлі на расійскую службу^[471].

Інфармацыйнае асвятленне

Украінскія СМІ

Найбуйнейшыя агульнанацыянальныя каналы Украіны з 2 сакавіка выходзяць з аднолькавым лагатыпам — сцягам Украіны і надпісам на ім «Єдина країна — Единая страна». Сярод каналаў, якія ўдзельнічаюць у акцыі, — «Інтэр», «5-ы канал», «СТБ», «ICTV», «1+1», «Украіна» і іншыя^[472].

Прарасійскія ўлады Крыма ва ўкраінскіх СМІ звычайна называліся «самаабвешчанымі», «марыянэткавымі»^[473] і «нелегітымнымі»^[474]; далучэнне Крыму да Расіі — акупацыяй і аншлюсам^[475].

Паколькі да 17 красавіка 2014 года расійскі бок адмаўляў факт свайго ваеннага ўмяшання ў Крыме, украінскія СМІ называлі групы добра экіпіяваных узброеных людзей, якія дзейнічалі на тэрыторыі паўвострава, «зялёнымі чалавечкамі»^[476].

Украінскія СМІ акцэнтавалі ўвагу на «непрыхаванай хлусні» расійскага прэзідэнта Пуціна (які адмаўляў прысутнасць расійскіх войскаў у Крыме)^[385], на пагрозах Захаду ў адрас Расіі^[385]. Інфармацыі, якая размяшчалася ў расійскіх СМІ, падавалася як «прапаганда» і «шырокамаштабная інфармацыйная вайна», «інфармацыйная агрэсія» і «інфармацыйная акупацыя»^[477].

3 сакавіка кіраўнікі «Inter Media Group  (руск.)» Ганна Бязлюдная  (руск.), «StarLightMedia» Уладзімір Барадзянскі, «Медыя Групы Украіна» Фёдар Агаркаў і медыяхолдынга «1+1 Media» Аляксандр Ткачэнка ў адкрытым лісце да генеральнага дырэктара «Першага канала» Канстанціна Эрнста  (руск.), «УДТРК» Алега Дабрадзеева і «НТВ» Уладзіміра Кулісцікава заклікалі расійскія тэлеканалы «адкрыта, узважана і аб’ектыўна» асвятляць падзеі ва Украіне. На іх думку, СМІ дзвюх краін не маюць права «распальваць варожасць паміж брацкімі рускім і ўкраінскім народамі» і прадастаўляць аўдыторыі неправераную або скажоную інфармацыю^[478]. У адказ кіраўнікі расійскіх тэлеканалаў абвінавацілі Украіну ў дыскрымінацыі рускай мовы і стварэнні перашкодаў для працы расійскіх журналістаў^[479].

Вялікі публічны рэзананс атрымаў інцыдэнт, падчас якога дэпутат Вярхоўнай Рады, член камітэта па свабодзе слова Ігар Мірашнічэнка  (руск.) сумесна са сваімі калегамі па партыі «Свабода» з прымяненнем фізічнай сілы прымусіў кіраўніка «Нацыянальнай тэлекампаніі Украіны  (руск.)» Аляксандра Панцеляймонава напісаць заяву аб звальненні. Дзеянні Мірашнічэнкі былі выкліканыя тым, што тэлекампанія паказала кадры ўрачыстай цырымоніі ў гонар далучэння Крыма да Расіі^[480].

Расійскія СМІ

Расійскія СМІ называлі змену ўлады ва Украіне «пераваротам», здзейсненам «узброенымі групоўкамі», вядучая роля ў якіх належыць «баевікам „Правага сектара“»^[481]. Гэты «пераварот», на думку расійскіх СМІ, штучна выдаваўся за «народную рэвалюцыю», аднак быў інспіраваны звонку («Амерыкай» і «еўраатлантычным альянсам») праз тэлебачанне і міжнародныя фонды. Пры гэтым адзін алігархічны клан змяніў іншы і адбыўся рэцыдыў «бандэраўшчыны». У расійскіх СМІ падкрэсліваліся адрозненні паміж рэгіёнамі Украіны, у прыватнасці паміж Галічынай і Данбасам^[482].

2 сакавіка расійскі «Першы канал» паказаў сюжэт пра бежанцаў, якія прыбываюць з Украіны ў Расію. У рэпартажы сцвярджалася, што чарга з машын з бежанцамі сабралася на мяжы з Расіяй, у той час як у сюжэце быў паказаны КПП «Шэгыні  (руск.)», размешчаны на мяжы з Польшчай у 80 кіламетрах ад Львова^[483].

Старэйшы рэдактар «​​The New Republic  (руск.)» Юлія Ёфе адзначыла, што расійскі іншамоўны дзяржаўны тэлеканал «Russia Today», які актыўна асвятляў антываенныя дэманстрацыі па ўсім свеце, у прыватнасці супраць ўмяшання ў грамадзянскую вайну ў Сірыі, ніяк не згадаў пра антываенныя дэманстрацыі 2 сакавіка ў Маскве і Санкт-Пецярбургу, удзельнікі якіх былі разагнаныя паліцыяй і АМАПам, а колькасць затрыманых дасягнула 350 чалавек. У той жа час тэлеканал не забыўся згадаць пра мітынг у падтрымку дзеянняў расійскіх улад (мэту якога журналісты ахарактарызавалі як «падтрымку рускамоўных ва Украіне»)^[484].

На думку журналіста «The Economist», расійскія тэлеканалы, якія маюць у Крыме шырокі ахоп вяшчання, выконвалі задачу прапагандысцкага прыкрыцця для загадзя падрыхтаванага ваеннага ўварвання Расіі ў Крым^[485].

3 сакавіка расійскі музыка Барыс Грабеншчыкоў выказаў сваё незадавальненне тым, як тэлеканал «Расія-24» у сюжэце пра Украіну выкарыстаў фрагмент з яго песні «Цягнік у агні», а таксама выказаўся супраць ваеннага ўмяшання Расіі^[486][487]. У звароце, запісаным сумесна з іншымі рок-музыкамі, Грабеншчыкоў назваў тое, што адбываецца, палітычнай гульнёй і заявіў, што Украіна і Расія — адна краіна з адным народам^[488].

На фоне канфлікту агенцтва «ІТАР-ТАСС» 2 сакавіка паведаміла са спасылкай на пагранслужбы і ФМС Расіі аб рэзка ўзрослым патоку бежанцаў з Украіны, які нібыта за апошнія два тыдні лютага склаў 143 тыс. чалавек, а 1 сакавіка кіраўнікі Белгародскай, Растоўскай і Бранскай абласцей нібыта паведамілі РІА «Навіны» аб наплыве бежанцаў з Украіны ў расійскія прыгранічныя рэгіёны. Між тым, расійскаму выданню «Руская планета» у прэс-службе ФМС  (руск.) паведамілі, што дадзеных пра колькасць прыбылых у лютым грамадзян Украіны да іх пакуль не паступала. Прадстаўніцтва ФСБ і рэгіянальныя ўлады не змаглі ці адмовіліся даць інфармацыю пра ўкраінскіх бежанцаў, а ў бранскай ФМС сказалі аб іх адсутнасці. У прэс-службе губернатара Растоўскай вобласці паведамілі, што ў частцы дзіцячых аздараўленчых лагераў рэгіёну для ўкраінцаў былі зарэзерваваныя месцы, але па стане на раніцу 3 сакавіка яны пустуюць. Пацвердзіць дадзеныя аб прытоку бежанцаў з Украіны не атрымалася і камітэту праваабарончай арганізацыі «Грамадзянскае садзейнічанне»^[489]. У Дзяржаўнай пагранічнай службе Украіны і Федэральнай міграцыйнай службе Расіі таксама абверглі гэтыя заявы^[490][491].

5 сакавіка кіеўскі правайдэр «Ланет» «за агрэсіўную прапаганду, заклікі да вайны і распаўсюджванне варожасці і нянавісці» адключыў трансляцыю трох расійскіх каналаў: «РТР-Планета», «Першы канал. Сусветная сетка» і «НТВ Мір»^[492].

3 сакавіка журналістка расійскага дзяржаўнага тэлеканала «RT» Эбі Марцін у прамым эфіры асудзіла «ваенную акупацыю» Украіны Расіяй. Галоўны рэдактар «​​Russia Today» Маргарыта Симоньян патлумачыла гэты ўчынак уздзеяннем «амерыканскай прапаганды»^[493]. Пазней Эбі Марцін заявіла, што яна таксама не згодна з умяшаннем ЗША ў справы Украіны, дадаўшы, што лічыць за гонар працаваць на «RT», дзе можа свабодна выказваць гэтыя погляды^[494].

6 сакавіка вядучая «RT» Ліз Уол звольнілася ў прамым эфіры, заявіўшы, што не можа быць часткай кампаніі, «якая фінансуецца расійскім урадам і апраўдвае Уладзіміра Пуціна»^[495]; тэлеканал назваў гэты крок «самапіярам»^[496]. Паводле дадзеных «TruthDig», гэты крок Уол быў зроблены пад уплывам адной з амерыканскіх кансерватыўнай палітычных арганізацый^[497].

З 10 сакавіка на кругласутачным інфармацыйным канале «Расія-24  (руск.)» трансліруюцца выпускі навін «ДТРК Крым».

Расійскія каналы з 11 сакавіка не маюць магчымасці паўнавартасна вяшчаць на тэрыторыю Украіны. Нацыянальны савет Украіны па пытаннях тэлебачання і радыёвяшчання запатрабаваў ад правайдэраў да 21:00 мск 11 сакавіка спыніць трансляцыю тэлеканалаў «Весткі», «Расія-24», «Першы канал. Сусветная сетка», «РТР-Планета  (руск.)», «НТВ Мір». Да раніцы 11 сакавіка да паловы правайдэраў Украіны ўжо адключылі вяшчанне гэтых каналаў^[498].

22 красавіка прэзідэнт РФ Уладзімір Пуцін падпісаў указ аб узнагароджанні больш за 300 супрацоўнікаў расійскіх СМІ «за аб’ектыўнасць пры асвятленні падзей у Крыме», які, аднак, не быў выкладзены ў публічны доступ^[499][500]. Каля ста ўзнагарод атрымалі супрацоўнікі «УДТРК», больш за 60 — журналісты «Першага канала», па некалькі дзясяткаў — прадстаўнікі «НТВ», «RT» і «Life News», пры гэтым у спіс лаўрэатаў не патрапілі тэлеканал «Дождж» і радыёстанцыя «Рэха Москвы», карэспандэнты якіх таксама асвятлялі падзеі ва Украіне. Ордэн «За заслугі перад Айчынай» другой ступені атрымаў генеральны дырэктар «НТВ» Уладзімір Кулісцікаў. Ордэна чацвёртай ступені атрымалі кіраўнік Раскамнагляду Аляксандр Жараў, першы намеснік гендырэктара «УДТРК» Антон Златапольскі, галоўны рэдактар ​​агенцтва «Расія сёння» Маргарыта Сіманьян, галоўны рэдактар ​​"Камсамольскай праўды" Уладзімір Сунгоркін і іншыя. Тэлевядучага Уладзіміра Салаўёва ўзнагародзілі ордэнам Аляксандра Неўскага, ордэнам Пашаны — гендырэктара «Life News» Арама Габралянава, першага намесніка гендырэктара «ІТАР-ТАСС» Міхаіла Гусмана і галоўнага рэдактара службы інфармацыі «НТВ» Таццяну Міткову. Журналісты Ірада Зейналава («Першы канал»), Аркадзь Мамантаў, Барыс Карчэўнікаў («Расія 1»), Аляксей Кандулукаў, Раман Собаль («НТВ») і Аляксандр Самахвалаў («РЕН ТВ») атрымалі медалі ордэна «За заслугі перад Айчынай» першай ступені. Медалямі другой ступені ўзнагародзілі больш за дзвесце чалавек^[501][502].

Праца СМІ ў Крыме

Асноўныя тэлерадыёкампаніі Крыму ўвайшлі ў лік аб’ектаў інфраструктуры, над якімі 27—28 лютага быў усталяваны кантроль групамі ўзброеных вайскоўцаў. Днём 28 лютага ўзброеныя людзі без знакаў адрознення з’явіліся ў раёне дзяржаўнай тэлерадыёкампаніі «Крым» і ўсталявалі ахову па перыметры тэрыторыі^[321][503]. Увечары ўзброеныя людзі занялі ДТРК «Крым», паведаміўшы персаналу, што яны будуць ахоўваць кампанію. Пазней тое ж адбылося ў тэлерадыёкампаніі «Ялта». Там у захопе ўдзельнічала 30 аўтаматчыкаў^[322].

1 сакавіка сябры арганізацыі «Крымскі фронт» у масках і з георгіеўскімі стужачкамі ў Сімферопалі захапілі будынак Федэрацыі прафсаюзных арганізацый, дзе размяшчаўся офіс грамадскай арганізацыі «Інфармацыйны прэс-цэнтр» («IPC») і рэдакцыя «Цэнтра журналісцкіх расследаванняў» — медыяпраектаў «IPC». Лідар арганізацыі Канстанцін Кнырык абвясціў, што будынак заняты, паколькі адтуль «зыходзіць непраўдзівыя інфармацыя», што рэдакцыя зараз пад іх кантролем, а дзейнасць супрацоўнікаў «Цэнтра», якія «вельмі добра працуюць», але з якімі яны «не сыходзіліся па ідэалагічных момантах», будзе працягнутая: «Крымскі фронт» бярэ на сябе забеспячэнне журналістаў «заробкам, ежай» у выпадку, калі «іх спонсары адмовяцца плаціць». Неўзабаве пасля гэтага кіраўніцтва Федэрацыі прафсаюзных арганізацый, у якой «IPC» арандаваў памяшканні, папрасіла гэтыя памяшканні вызваліць. На працягу 2014 года журналістаў «Цэнтра» затрымлівалі і збівалі, галоўнага рэдактара Валянціну Самар выклікалі ў пракуратуру і зімой 2015 года «Інфармацыйны прэс-цэнтр» пераехаў ва Украіну^[503].

3 сакавіка Савет міністраў Крыму папярэдзіў, што шэраг украінскіх тэлеканалаў можа быць адключаны на тэрыторыі аўтаноміі ў сувязі з «аднабокім» асвятленнем сітуацыі ў рэспубліцы. На думку Саўміна, «многія СМІ, якія дзейнічаюць на тэрыторыі Украіны, апынуліся ўцягнутымі ў інфармацыйную вайну, накіраваную на дасягненне двух мэтаў: стварэнне панікі сярод насельніцтва Крыма і навязванне жыхарам Украіны недакладнага ўяўлення аб сітуацыі, якая склалася ў грамадска-палітычным жыцці рэспублікі». Улады рэспублікі абвінавацілі ўкраінскія СМІ ў парушэнні «асноватворных прынцыпаў свабоды слова і аб’ектыўнай журналістыкі» і мэтанакіраваным «стварэнні ілюзіі ваеннага ўмяшання»^[472].

Раней стала вядома аб адключэнні эфірнага вяшчання найбуйнейшай незалежнай крымскай тэлекампаніі «Чарнаморская»  (руск.) (якая вяшчала на 84 % тэрыторыі Крыму^[503]), фактычным уладальнікам якой з’яўляецца народны дэпутат Украіны, член УА «Бацькаўшчына» Андрэй Сенчанка  (руск.)^[504]. Радыётэлевізійны перадаючы цэнтр Аўтаномнай Рэспублікі Крым (РТПЦ) заявіў, што быў вымушаны адключыць яе вяшчанне па не залежных ад яго прычынах. З мясцовых каналаў на тэрыторыі паўвострава працягнула вяшчанне толькі дзяржаўная тэлерадыёкампанія «Крым», якая з 11 сакавіка была перападпарадкавана новаму ўраду рэспублікі^[472][505]. 6 сакавіка стала вядома аб тым, што на эфірных частотах Чарнаморскай тэлерадыёкампаніі пачаў вяшчанне расійскі дзяржаўны інфармацыйны тэлеканал «Расія-24», хоць «Чарнаморская» валодае ліцэнзіяй на эфірнае вяшчанне па кастрычнік 2015 года^[506]. У прэс-службе савета міністраў Крыму паведамілі пра тое, што з 7 сакавіка на частаце «Чарнаморскай» пачне вяшчаць новы тэлеканал — «Крым 24»^[507].

5 сакавіка прэзідэнт Рэспублікі Татарстан Рустам Мініханаў, які знаходзіўся ў Крыме, пасля падпісання з прэм’ерам АРК пагаднення аб падтрымцы Крыму выказаўся на сумесным брыфінгу супраць спынення вяшчання крымскататарскага тэлеканала «ATR»^[508]. Канал працягнуў працу.

Упаўнаважаны Вярхоўнай Рады Украіны па правах чалавека Валерыя Луткоўская заявіла, што ў Аўтаномнай Рэспубліцы Крым зафіксаваныя масавыя парушэнні правоў незалежных журналістаў, якім агрэсіўна настроеныя невядомыя асобы не толькі перашкаджаюць выкананню іх прафесійных абавязкаў, але і пагражаюць фізічнай расправай, не даючы магчымасці аб’ектыўна асвятляць ход падзей^[509].

Журналісты найбуйнейшых СМІ Украіны заявілі, што новы ўрад Крыму абмяжоўвае іх прафесійныя правы, запрашаючы на ​​свае мерапрыемствы журналістаў толькі расійскіх СМІ і крымскіх выданняў, падкантрольных ураду, такіх як «Крымскае інфармацыйнае агенцтва» («КІА») і «ДТРК „Крым“». У той жа час журналісты агенцтваў «УНІАН», «Укрінформ», «Украінскія навіны», сайтаў «Цэнтр журналісцкіх расследаванняў», «Аргументы тыдня — Крым», карпункты тэлеканалаў «Інтэр», «1+1», «ICTV», «5 канал», канала «24» і іншых не атрымліваюць ні афіцыйных прэс-рэлізаў Саўміна, ні анонсаў на брыфінгі яго членаў, ні запрашэнняў на мерапрыемствы ў якой-небудзь іншай форме^[510].

6 сакавіка было адключана эфірнае вяшчанне «5 канала» і канала «1+1»^[511], месца якіх занялі расійскія дзяржаўныя тэлеканалы «Першы» і «Расія-1»^[507][512]. Канцэрн радыёвяшчання, радыёсувязі і тэлебачання заяўляў, што сярод захопнікаў, акрамя ўзброеных людзей і «расійскіх казакоў», быў «прадстаўнік ТРК Расіі»^[503]. На наступны дзень было адключана эфірнае вяшчанне тэлеканалаў «Інтэр», «Першы нацыянальны» і «СТБ», замест якіх пачалі вяшчанне расійскія тэлеканалы «НТВ», «ТНТ» і «Звезда  (руск.)»^[512]. У той жа дзень быў здзейснены напад на здымачную групу «Інтэра» і «СТБ», журналістаў жорстка збілі^{[513][514][515]}. 10 сакавіка ўкраінскія тэлеканалы былі адключаныя і ад лічбавага вяшчання. 9 сакавіка 2014 года віцэ-прэм’ер крымскага ўрада Вольга Кавіцідзі заяўляла аб тэхнічнай прычыне адключэння тэлеканалаў і паабяцала аднавіць трансляцыю^[503].

У Сімферопалі адбыўся напад на журналістаў нямецкай газеты «Більд  (руск.)»^[516] і на здымачную групу «5-га канала»^[517]. Журналістцы «Kerch.fm» пагражалі забойствам^[518].

«Amnesty International» звярнулася да АБСЕ з заклікам тэрмінова стварыць магутную міжнародную назіральную місію з прычыны частых выпадкаў пераследу і запалохвання журналістаў, актывістаў і мірных пратэстуючых у Крыме^[518].

Па стане на 9 сакавіка на тэрыторыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым спынілі вяшчанне ўсе ўкраінскія тэлекампаніі, замест якіх трансляваліся расійскія каналы. З мясцовых каналаў працягваў вяшчанне ДТРК «Крым»^[519].

12 сакавіка ў Сімферопалі пачало працаваць новае інфармацыйнае агенцтва «Крымінформ»^[520][521].

14 сакавіка ў гарадах Керч і Еўпаторыя групай невядомых быў здзейснены напад на перадаючы цэнтр, дзе знаходзяцца перадатчыкі радыёстанцый украінскага радыёхолдынга «ТАВР Медыя» — «Хіт FM», «Рускае радыё — Украіна», «Radio Roks», «Kiss FM», «Relax» і «Мелодыя», было пашкоджана тэхнічнае абсталяванне, з-за чаго радыёстанцыі спынілі вяшчанне ў Керчы, Еўпаторыі і бліжэйшых населеных пунктах. 10 красавіка холдынг абвясціў аб часовым спыненні свайго вяшчання на тэрыторыі Крыму^[522].

25 сакавіка 2014 года прэс-служба «Мультымедыя-інвест груп» паведаміла, што невядомыя праніклі ў яе офісны цэнтр у Севастопалі, дзе размяшчаецца апаратура прадпрыемства УРС (Украінскія радыёсістэмы), якая забяспечвае трансляцыю радыёсігналу «Радио Вести  (руск.)» на частаце 87,7 ФМ, і запатрабавалі адключыць перадатчык. Пасля гэтага вяшчанне станцыі ў Севастопалі было спынена^[523].

Рэакцыя

Украіна

Дзеянні на ўнутрыпалітычным узроўні

Мітынг пратэсту ў Кіеве супраць уводу расійскіх войскаў.

Паводле афіцыйнай пазіцыі кіраўніцтва Украіны, які прыйшоў да ўлады ў выніку Еўрамайдана, падзеі ў Крыме, якія завяршыліся для Украіны стратай паўвострава, з’явіліся праявай агрэсіі з боку Расіі, якая, на думку ўлад Украіны, пачалася 20 лютага 2014 года^[3]. Украіна не прызнала анексію Крыму да Расіі^[524] і лічыць паўвостраў часова акупаванай тэрыторыяй^[525].

У самым пачатку крымскіх падзей Вярхоўная Рада «катастрафічна марудзіла» з прыняццем рашэнняў^[276]. Да моманту захопу Вярхоўнага Савета Крыма ўзброенымі людзьмі без знакаў адрозненні не былі прызначаныя міністр абароны, начальнік Генштаба, прадстаўнік прэзідэнта ў АРК, кіраўнік Севастопальскай адміністрацыі і міністр замежных спраў^[276].

27 лютага прызначаны Вярхоўнай Радай выконваючым абавязкі прэзідэнта Украіны Аляксандр Турчынаў прызначыў Сяргея Куніцына прадстаўніком прэзідэнта ў АРК^[526], а Сяргей Куніцын, у сваю чаргу, 28 лютага паведаміў, што начальнік галоўнага ўпраўлення МУС у АРК Валерый Радчанка падаў у адстаўку, а замест яго быў прызначаны Ігар Аўруцкі, які раней узначальваў крымскае ўпраўленне па барацьбе з аргзлачыннасцю^[328].

1 сакавіка Турчынаў выдаў указ аб тым, што зробленае 27 лютага прызначэнне Вярхоўным Саветам Крыму Сяргея Аксёнава кіраўніком крымскага ўрада было ажыццёўлена з парушэннем Канстытуцыі Украіны і Канстытуцыі АРК, і прапанаваў Вярхоўнаму Савету Крыму адмяніць яго^[527].

Позна ўвечары, у сувязі з рашэннем Савета Федэрацыі аб выкарыстанні расійскіх войскаў ва Украіне, Аляксандр Турчынаў заявіў, што аддаў загад прывесці ўзброеныя сілы Украіны ў поўную баявую гатоўнасць^[528]. Міністэрству абароны было загадана арганізаваць і правесці навучальныя зборы з ваеннаабавязанымі^[529].

6 сакавіка ў сувязі з прыняццем дэпутатамі Вярхоўнага Савета Крыма рашэння аб уваходжанні АРК у склад Расіі Галоўнае следчае ўпраўленне СБУ пачало дасудовае расследаванне па факце замаху на тэрытарыяльную цэласнасць і недатыкальнасць Украіны^[530]. Аляксандр Турчынаў выступіў са зваротам да народу Украіны, заявіўшы, што спыніў рашэнне Вярхоўнага Савета Крыма аб правядзенні рэферэндуму аб уваходжанні ў склад Расіі: «Вярхоўная Рада Украіны будзе ініцыяваць роспуск парламента Аўтаномнай Рэспублікі Крым. Мы абаронім недатыкальнасць тэрыторыі Украіны»^[531].

Цэнтральная выбарчая камісія (ЦВК) даручыла заблакаваць доступ да базы дадзеных Дзяржрэестра выбаршчыкаў для органаў Дзяржрэестра АР Крым і Севастопаля, «улічваючы сітуацыю, якая склалася ў АР Крым у сувязі са спробай падрыхтоўкі правядзення супрацьзаконнага мясцовага рэферэндуму і з мэтай забеспячэння абароны базы дадзеных Дзяржаўнага рэестра выбаршчыкаў ад незаконнага выкарыстання персанальных дадзеных, забеспячэння абароны базы дадзеных Рэестра ад несанкцыянаванага доступу і злоўжывання доступам, парушэння цэласнасці базы дадзеных Рэестра, яго апаратнага і праграмнага забеспячэння»^[532].

9 сакавіка ўкраінскія ўлады заблакіравалі рахункі крымскага ўпраўлення Дзяржаўнай казначэйскай службы, на якіх знаходзілася больш за 1 мільярд грыўняў (больш за 110 мільёнаў долараў), што прызначаліся на выплату пенсій, зарплаты бюджэтнікам і сацыяльныя выплаты^[533]. 12 сакавіка рахункі былі разблакіраваныя — на думку першага віцэ-прэм’ера АРК Рустама Тэміргаліева, у сувязі з тым, што «было неабходна выплачваць грашовае забеспячэнне ваеннаслужачых, якія знаходзяцца на тэрыторыі Крыму. Гэта дазволіла нам атрымаць доступ да сродкаў бюджэту Крыму і цалкам прафінансаваць выдаткі на рэферэндум»^[534].

Агенцтва «ІТАР-ТАСС» паведаміла пра намер Мінабароны Украіны правесці маштабную ратацыю ўкраінскіх вайскоўцаў з мэтай «перамясціць ваенных, выхадцаў з усходніх і паўднёвых рэгіёнаў краіны, ад месцаў, дзе пражываюць іх сваякі, і замяніць іх вайскоўцамі з Заходняй Украіны». Неабходнасць такой ратацыі абмяркоўвалася з украінскімі военачальнікамі ў ходзе наведвання Аляксандрам Турчынавым у ноч з 5 на 6 сакавіка галоўнага каманднага пункта кіравання ўзброеных сілаў краіны. На думку Турчынава, такі пераклад ваенных «дазволіць выключыць выпадкі масавага пераходу ваеннаслужачых на бок сепаратысцкіх сіл і забяспечыць цэласнасць узброеных сіл»^[535].

Паводле паведамлення «ІТАР-ТАСС», прызначаны Вярхоўнай Радай выконваючым абавязкі міністра абароны Украіны Ігар Ценюх распарадзіўся распрацаваць план «уціхамірвання» ўкраінскімі ўзброенымі сіламі ўсходніх і паўднёва-ўсходніх рэгіёнаў краіны, які прадугледжвае, у прыватнасці, раззбраенне воінскіх часцей і падраздзяленняў украінскай арміі, якія перайшлі на бок парламента АР Крым, а таксама прадухіленне пераходу іншых падраздзяленняў узброеных сіл Украіны на службу АРК^[536].

Нацыянальны савет па пытаннях тэлебачання і радыёвяшчання Украіны абавязаў правайдэраў спыніць вяшчанне расійскіх тэлеканалаў «Расія 24», «ОРТ (Першы канал сусветная сетка)», «РТР Планета» і «НТВ-Мір» да 21.00 мск 11 сакавіка. Нацсавета патлумачыў такое рашэнне неабходнасцю забеспячэння інфармацыйнай бяспекі ў адпаведнасці з пастановай Савета нацыянальнай бяспекі і абароны ад 1 сакавіка 2014 года^[537].

11 сакавіка Аляксандр Турчынаў паведаміў на пасяджэнні Вярхоўнай Рады, што Савет нацыянальнай бяспекі і абароны Украіны прыняў рашэнне сфарміраваць на базе ўнутраных войскаў Нацыянальную гвардыю і абвясціць частковую мабілізацыю ва Узброеныя сілы і Нацгвардыю^[538]. Ён таксама заявіў, што Украіна звернецца да краін — гарантаў бяспекі за тэхнічнай і ваеннай дапамогай. Паводле яго слоў, МУС забяспечыць усе першачарговыя патрэбы Нацыянальнай гвардыі Украіны, але Украіне таксама патрэбна тэхнічная і ваенная дапамога^[539]. Рашэнне аб стварэнні Нацгвардии абумоўлена нездавальняючым узроўнем боегатоўнасці арміі Украіны і нізкім маральным станам ваеннаслужачых^[540].

12 сакавіка Генпракуратура Украіны запатрабавала адмяніць рашэнні Вярхоўнага Савета АРК і Севастопальскага гарсавету аб зацвярджэнні Дэкларацыі аб незалежнасці АРК і Севастопаля.

12 сакавіка прызначаны Вярхоўнай Радай першы віцэ-прэм’ер Віталь Ярэма паведаміў на пасяджэнні ўрада краіны, што ўкраінская армія прыведзена ў поўную баявую гатоўнасць і пачаліся ўсеўкраінскія ваенныя вучэнні. Ён канстатаваў, што расійскія войскі працягваюць знаходзіцца ўздоўж усходняй мяжы Украіны і пастаянна нарошчваюць сваю прысутнасць^[541].

Як стала вядома з дакладу в. а. міністра абароны Украіны Ігара Ценюха выканаўцу абавязкаў прэзідэнта Украіны Аляксандра Турчынава, пры прывядзенні нд краіны ў вышэйшыя ступені баявой гатоўнасці выявіліся «гнятлівы стан падрыхтоўкі асабовага складу УС Украіны, недастатковая ўкамплектаванасць падраздзяленняў ваеннымі спецыялістамі і адсутнасць спраўнай тэхнікі і ўзбраення». З сухапутных войскаў Украіны агульнай колькасцю 41 тыс. чалавек боегатовых апынуліся толькі 6 тыс. (каля 14 %), а сярод экіпажаў браніраваных машын гэты паказчык склаў толькі 20 % ад іх агульнай колькасці. Больш за 70 % бронетэхнікі ўкраінскай арміі склалі маральна і фізічна састарэлыя савецкія танкі Т-64 з тэрмінам эксплуатацыі 30 і больш гадоў. У СПА Украіны гатовымі да выканання баявых задач апынуліся толькі 10 % асабістага складу, а ў ракет комплексаў С-300П і С-200В скончыўся гарантыйны тэрмін эксплуатацыі. З амаль 507 баявых самалётаў і 121 ударных верталётаў ВПС Украіны толькі 15 % апынуліся спраўнымі і здольнымі падняцца ў паветра, а да баявых вылетаў апынуліся гатовыя толькі 10 % экіпажаў. У ВМФ Украіны па стане на 1 сакавіка толькі 4 караблі аднеслі да ўмоўна баяздольных: фрэгат «Гетман Сагайдачны», карвет «Цярнопаль», карабель кіравання «Славуціч» і вялікі дэсантны карабель «Канстанцін Альшанскі». Згодна з дакладам, у якасці адзінай эфектыўнай меры для стрымлівання агрэсіі і нанясення гарантаванай паразы атрадам сіл самаабароны ў Крыме і незаконным воінскім фарміраванням, якія могуць з’явіцца ва ўсходніх абласцях краіны, могуць разглядацца толькі рэактыўныя сістэмы залпавага агню (РСЗА) «Ураган» і «Смерч». Пры гэтым Ценюх выступае катэгарычна супраць прымянення РСЗА, а толькі прапаноўвае ўзмацніць іх ахову, улічваючы рэгіструецца цікавасць да іх з боку «радыкальных партнёраў па Майдану». Ён звяртае ўвагу на «высокую імавернасць недакладнай паразы мэт, улічваючы вельмі нізкую падрыхтоўку экіпажаў (РСЗА)» і, адпаведна, магчымую гібель значнай колькасці мірных жыхароў^[542].

14 сакавіка Канстытуцыйны суд Украіны прызнаў неканстытуцыйным рашэнне Вярхоўнага Савета Аўтаномнай Рэспублікі Крым аб правядзенні рэферэндуму аб статусе аўтаноміі^[543].

15 сакавіка Вярхоўная Рада Украіны датэрмінова спыніла паўнамоцтвы Вярхоўнага Савета Аўтаномнай Рэспублікі Крым^[544].

16 сакавіка Арсень Яцанюк заявіў, што «ўкраінская дзяржава знойдзе ўсіх завадатараў сепаратызму і расколу, якія цяпер пад прыкрыццём расійскіх ваенных спрабуюць знішчыць украінскую незалежнасць. Мы знойдзем усіх, праз год, праз два, прыцягнем да суда і будзем судзіць ва ўкраінскіх і міжнародных судах. Зямля пад нагамі будзе гарэць». Яцанюк дадаў, што разам з міжнароднымі партнёрамі ўлады зробяць «усё магчымае, каб кожны, хто сёння сябе свабодна адчувае пад абаронай расійскіх аўтаматаў, ведаў, што адказнасць за сепаратызм і спробы звяржэння канстытуцыйнага ладу надыдзе»: «У свеце не застанецца ні аднаго месца, дзе яны змогуць сябе свабодна адчуваць, і Расія іх не абароніць»^[545].

20 сакавіка Вярхоўная Рада прыняла ў першым чытанні законапраект, згодна з якім Крым аб’яўляецца «часова акупаванай тэрыторыяй». Пад гэта паняцце падпадаюць «тэрыторыя Аўтаномнай Рэспублікі Крым і горада Севастопаль, унутраныя воды і тэрытарыяльнае мора Украіны, яго дно і нетры, кантынентальны шэльф і выключная эканамічная зона», а таксама «падводнае прастора ў межах тэрытарыяльнага мора і паветраная прастора, размешчаная над гэтай тэрыторыяй»^[546][547]. 15 красавіка Рада прыняла закон у цэлым; дакумент прадугледжвае, што часова акупаваная тэрыторыя Крыма з’яўляецца неад’емнай часткай тэрыторыі Украіны і на яе распаўсюджваецца ўкраінскае заканадаўства^[525].

20 сакавіка Дзяржаўная пагранічная служба Украіны пачала паэтапную перадыслакацыю асабістага складу з Крыму на мацерыковую частку краіны. Як паведаміў першы намеснік кіраўніка Дзяржпагранслужбы Павел Шышолін, асабісты склад працягне службу на тэрыторыі Херсонскай вобласці, а караблі і катэры будуць пераведзеныя ў Марыупаль і Адэсу^[548].

22 сакавіка в. а. міністра абароны Украіны Ігар Ценюх на сустрэчы з журналістамі пазначыў сваё бачанне сітуацыі ў Крыме: «Мы не можам і не маем права пакінуць тэрыторыю Крыму, як бы гэтага не хацелася б расійскім войскам і гэтак званаму крымскаму ўраду. У адваротным выпадку Крым будзе для нас страчаны назаўжды. Цяпер у нас адно канкрэтнае заданне — трымаць абарону да адпаведных рашэнняў на палітычным узроўні. Якімі будуць гэтыя рашэнні і калі — я не ведаю. Мая справа — камандаванне арміяй, а не дыпламатыя і палітыка. Гэта цяжка, але загад ёсць загад… Узброеныя сілы прыведзены ў поўную баявую гатоўнасць, мы не дапусцім пранікнення на кантынентальную Украіну ніводнага расійскага салдата. Вышэйшым кіраўніцтвам краіны санкцыянавана прымяненне зброі нашымі вайскоўцамі ў выпадках атакі на воінскія часткі ці спробаў захопу карабля. Але рашэнне адкрыць агонь прымаецца кожным камандзірам на месцы. І калі ў пэўных выпадках такая каманда не даецца, не трэба перакладаць адказнасць на вышэйшае кіраўніцтва… Мы гатовыя да эвакуацыі — створаны адпаведны штаб пад кіраўніцтвам першага віцэ-прэм’ер-міністра Віталя Ярэмы, …рыхтуюцца месцы ў пансіянатах і санаторыях Кіева, Адэсы і іншых гарадоў. Ніякіх новых гарнізонаў і ваенных гарадкоў будаваць не трэба — у нас ёсць магчымасці размясціць на мацерыку неабходную колькасць чалавек»^[549].

24 сакавіка Савет нацыянальнай бяспекі і абароны Украіны даручыў кабінету міністраў правесці «перадыслакацыю ўкраінскіх вайскоўцаў у Крыме»^[195].

26 сакавіка Аляксандр Турчынаў звольніў Сяргея Куніцына з пасады пастаяннага прадстаўніка прэзідэнта ў Крыме «за неналежнае выкананне службовых абавязкаў»^[550].

28 сакавіка Аляксандр Турчынаў сустрэўся з афіцэрамі Узброеных Сіл Украіны, якія, паводле яго слоў, былі вызваленыя з палону ў Крыме. Ён адзначыў, што афіцэры выканалі свой абавязак і будуць узнагароджаны за мужнасць і стойкасць, а таксама павышаны па службе^[551].

Знешнепалітычны ўзровень

Раніцай 28 лютага Вярхоўная Рада Украіны прыняла зварот да краін-гарантаў цэласнасці Украіны, якія падпісалі ў 1994 годзе Будапешцкі мемарандум, патрабуючы ад іх «практычнымі дзеяннямі пацвердзіць замацаваныя ў мемарандуме абавязацельствы паводле прынцыпаў заключнага акта СБСЕ паважаць незалежнасць, суверэнітэт і існуючыя межы Украіны». Акрамя таго, Рада запатрабавала ад Расіі «спыніць крокі, накіраваныя на замах на тэрытарыяльную цэласнасць Украіны, і не падтрымліваць сепаратызм»^[552]. Сакратар Савета нацыянальнай бяспекі і абароны Украіны Андрэй Парубій пасля пасяджэння СНБА заявіў аб магчымым дачыненні спецназа Чарнаморскага флоту РФ да падзей у Крыме^[553]. Пастаянны прадстаўнік Украіны пры ААН Юрый Сяргееў запатрабаваў тэрміновага склікання пасяджэння Савета Бяспекі ААН у сувязі з абвастрэннем сітуацыі ў АРК, якое пагражае тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны^[554].

Як паведаміла прэс-служба МЗС Расіі, Расія адказала адмовай на прапановы Украіны ў сувязі з падзеямі ў АР Крым правесці неадкладныя двухбаковыя кансультацыі згодна з Артыкулам 7 Дамовы аб дружбе, супрацоўніцтве і партнёрстве паміж Расійскай Федэрацыяй і Украінай ад 31 мая 1997 года, паколькі РФ разглядае крымскія падзеі як следства ўнутрыпалітычных працэсаў ва Украіне^[555].

Міністэрства замежных спраў Украіны перадало расійскаму боку ноту пратэсту ў сувязі з парушэннем паветранай прасторы Украіны і невыкананнем пагаднення аб базаванні ЧФ у Крыме. Таксама было адзначана, што Украіна не звярталася па дапамогу да Расіі для забеспячэння парадку на тэрыторыі Крыму, у сувязі з чым міністэрства запатрабавала неадкладнага вяртання войскаў у месцы іх пастаяннай дыслакацыі^[556]. Выконваючы абавязкі прэзідэнта Аляксандр Турчынаў выступіў з тэлезваротам, у якім абвінаваціў Расію ў ваеннай агрэсіі ў Крыме^[557].

МЗС Расіі паведаміў, што расійскі бок перадаў дарадцы-пасланцу пасольства Украіны ў Маскве Руслану Німчынскаму ноту адносна рухаў бронетэхнікі ЧФ РФ у Крыме, «звязаных з неабходнасцю забеспячэння аховы месцаў дыслакацыі Чарнаморскага флоту на тэрыторыі Украіны», якія адбываюцца «у поўнай адпаведнасці з базавымі расійска-ўкраінскімі дамовамі па Чарнаморскім флоце»^[555].

1 сакавіка в. а. міністра замежных спраў Украіны Андрэй Дзешчыца звярнуўся да кіраўніцтва НАТА з просьбай разгледзець усе магчымыя спосабы абароны тэрытарыяльнай цэласнасці краіны^[558].

3 сакавіка МЗС Украіны абвінаваціў Расію ў парушэнні пагадненняў аб статусе і ўмовах знаходжання ЧФ РФ на тэрыторыі Украіны^[559].

6 сакавіка Генеральная пракуратура Украіны інкрымінавалася камандуючаму Чарнаморскім флотам Расіі віцэ-адміралу Аляксандру Вітко здзяйсненне злачынстваў на тэрыторыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым (падбухторванне да дзяржаўнай здрады і арганізацыя дыверсіі), за здзяйсненне якіх прадугледжана пакаранне ў выглядзе пазбаўлення волі на тэрмін ад 3 да 15 гадоў. Украінскія СМІ паведамлялі, што камандуючы Вітко запатрабаваў ад украінскіх вайскоўцаў здацца пад пагрозай штурму падраздзяленняў і частак узброеных сіл Украіны, якія знаходзяцца на тэрыторыі Крыму^[560].

8 сакавіка было абвешчана аб намеры Украіны выйсці з Садружнасці Незалежных Дзяржаў па прычыне ігнаравання зваротаў краіны ў сувязі з узброеным нападам Расіі^[561]. 19 сакавіка Украіна адмовілася ад старшынства ў СНД і пачала працэдуру выхаду з арганізацыі^[562][563].

11 сакавіка Вярхоўная Рада Украіны звярнулася да краін-гарантам бяспекі Украіны па Будапешцкім мемарандуме з заклікам захаваць тэрытарыяльную цэласнасць краіны, ужываючы ўсе магчымыя меры — дыпламатычныя, палітычныя, эканамічныя і ваенныя меры^[564].

Аляксандр Турчынаў заявіў у інтэрв’ю агенцтву «AFP», што Украіна не будзе праводзіць ваенную аперацыю ў Крыме, каб не падстаўляць пад удар свае ўсходнія межы^[565].

МЗС Украіны выклікаў часовага паверанага ў справах Расіі Андрэя Вараб’ёва і выказаў пратэст з нагоды заявы МЗС РФ аб прызнанні правамернай дэкларацыі аб незалежнасці Крыма і Севастопаля: «Украіна катэгарычна асуджае прамое ўмяшанне Расійскай Федэрацыі ва ўнутраныя справы нашай дзяржавы. Дзеянні расійскага боку прама супярэчаць фундаментальным прынцыпам міжнароднага права і агульнапрызнаным прынцыпам суіснавання дзяржаў»^[566].

12—13 сакавіка Арсень Яцанюк здзейсніў паездку ў ЗША, дзе правёў перамовы з Баракам Абамам^[567] і выступіў на пасяджэнні Савета бяспекі ААН, дзе яшчэ раз заклікаў Расію вывесці войскі з Крыма і сесці за стол перамоваў для ўрэгулявання канфлікту.

13 сакавіка Вярхоўная Рада прыняла зварот да ААН з просьбай аказаць падтрымку тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны. У сваёй заяве парламент абвінаваціў Расію ў неабгрунтаванай агрэсіі і спробе анексаваць частку ўкраінскай тэрыторыі. Рада заклікала ААН неадкладна разгледзець сітуацыю ў Крыме^[568].

17 сакавіка міністэрства замежных спраў Украіны заклікала міжнародную супольнасць не прызнаваць Рэспубліку Крым, абвешчаную Вярхоўным Саветам Крыму «паводле вынікаў антыканстытуцыйнага рэферэндуму, праведзенага з абуральнымі парушэннямі агульнаеўрапейскіх норм і стандартаў правядзення рэферэндумаў»^[569]. Украіна адклікала для кансультацый свайго пасла ў Расіі^[570]. 18 сакавіка МЗС Украіны ўручыў часоваму паверанаму ў справах Расійскай Федэрацыі ва Украіне А. Вараб’ёву ноту пратэсту супраць прызнання Расіяй Рэспублікі Крым і падпісання Дамовы аб прыняцці ў склад Расійскай Федэрацыі Рэспублікі Крым і Севастопаля^[571].

19 сакавіка Савет нацыянальнай бяспекі і абароны Украіны прыняў рашэнне аб увядзенні візавага рэжыму з Расіяй і выхадзе з СНД^[572]. Выконваючы абавязкі сакратара СНБА Андрэй Парубий паведаміў таксама, што «кабінету міністраў прапанавана неадкладна звярнуцца ў ААН з мэтай аб’явы Крыму дэмілітарызаванай зонай і прыняць меры да таго, каб Крым пакінулі войскі РФ, а таксама гарантаваць ўмовы для перадыслакацыі ўкраінскіх войскаў і размяшчэння іх на кантынентальнай частцы Украіны». На наступны дзень Арсень Яцанюк, аднак, заявіў у Бруселі, што «не варта спяшацца» ні з увядзеннем візавага рэжыму з Расіяй, ні з пераходам да паездак у РФ па замежным пашпартам. Яцанюк нагадаў, што Расія сама неаднаразова падымала пытанне аб паездках па замежным пашпартам і ўвядзенні візавага рэжыму ў СНД, таму «наўрад ці падобная ініцыятыва з боку Украіны будзе эфектыўнай» з пункту гледжання ўплыву на Расію, затое «праблема мае важнае гуманітарнае вымярэнне для самой Украіны, так як у захаванні бязвізавага рэжыму зацікаўлена вельмі вялікая колькасць грамадзян Украіны, у першую чаргу на ўсходзе і поўдні нашай дзяржавы, якія ездзяць у Расію на заробкі, маюць роднасныя сувязі па той бок мяжы»^[573][574].

20 сакавіка Вярхоўная Рада прыняла дэкларацыю аб барацьбе за вызваленне краіны, заклікаў сусветную супольнасць не прызнаваць Рэспубліку Крым і анексію Крыму да Расіі. «Ад імя народа Украіны» парламент заявіў, што «Крым быў, ёсць і будзе ў складзе Украіны. Украінскі народ ніколі і ні пры якіх умовах не спыніць барацьбу за вызваленне Крыму»^[575].

21 сакавіка Аляксандр Турчынаў пасля сустрэчы з генеральным сакратаром ААН Пан Гі Мунам выказаўся за стварэнне ў Крыме «дэмілітарызаванай зоны» і прысутнасць маніторынгавай місіі ААН. На яго думку, дэмілітарызацыя Крыму зможа прывесці да «аднаўлення суверэнітэту Украіны і нармальнага функцыянавання Крыму ў межах суверэннай Украіны, як таго патрабуе канстытуцыя»^[576].

Віктар Януковіч

28 лютага Віктар Януковіч на сваёй прэс-канферэнцыі ў Растове-на-Доне заявіў, што падзеі ў Крыме — «натуральная рэакцыя» на «бандыцкі пераварот», які адбыўся ў Кіеве, а «ўзурпацыя ўлады, якая была зроблена купкай радыкалаў, …прывяла да таго, што крымчане не жадаюць падпарадкоўвацца нацыяналістам  (руск.) і бандэраўцам»^[577]. Аднак Януковіч падкрэсліў, што «Крым павінен заставацца ў складзе ўкраінскай дзяржавы з правамі шырокай аўтаноміі»^[578].

Януковіч заклікаў расійскае кіраўніцтва «выкарыстаць усе наяўныя магчымасці для таго, каб прадухіліць той хаос, тэрор, які сёння ёсць ва Украіне», але пры гэтым падкрэсліў, што катэгарычна супраць ваеннага ўварвання ва Украіну і парушэння цэласнасці суверэннай дзяржавы^[579].

1 сакавіка Віктар Януковіч падтрымаў зварот уладаў Крыму да прэзідэнта РФ аб аказанні дапамогі і абароны жыхароў Крыма і звярнуўся да прэзідэнта Расіі Уладзіміра Пуціна з просьбай выкарыстоўваць узброеныя сілы РФ «для аднаўлення законнасці, міру, правапарадку, стабільнасці, абароны насельніцтва Украіны»^{[580][581][582]}.

28 сакавіка ў сваім Звароце да ўкраінскага народу Віктар Януковіч заявіў, што лідары Майдана прыйшлі да ўлады «на плячах нацысцкіх штурмавікоў», а «тысячы малойчыкаў са стваламі, адчулі смак славы і крыві, пачалі раз’язджаць па ўсіх рэгіёнах Украіны, спрабуючы ўсталёўваць „новы парадак“». Узброеныя сотні Майдана і «неадэкватнае кіраванне дзяржаўнымі працэсамі» «выклікалі рэакцыю народа: Украіна так страціла Крым»^[583].

2 красавіка Віктар Януковіч даў інтэрв’ю расійскім і замежным СМІ, падчас якога сказаў: «Усё, што адбылося з Крымам, — гэта заслуга цяперашніх кіраўнікоў Украіны, следства іх радыкальнай пазіцыі ў адносінах да рускай мовы, да рускамоўных тэрыторыях. Спроба дыктаваць ім, як трэба жыць, прывяла да таго, што людзі выступілі з пратэстамі. Гэтая форма пратэсту вылілася ў рэферэндум. Толькі нацыяналісты з іх радыкальнымі падыходамі здольныя былі давесці да падзелу краіны»^[584].

Стаўленне да ўварвання і анексіі ў Расіі

Кіраўніцтва Расіі аказала ўсялякую ваенную, матэрыяльную, фінансавую, дыпламатычную і псіхалагічную падтрымку крымскім уладам, якія адмовіліся прызнаваць легітымнасць новых улад Украіны, якія абвясцілі самастойнасць і дзяржаўны суверэнітэт Крыма, арганізавалі правядзенне рэферэндуму аб статусе Крыму і звярнуліся да Расіі з просьбай аб далучэнні ў якасці новых суб’ектаў Федэрацыі.

Прэс-канферэнцыя Уладзіміра Пуціна 4 сакавіка 2014 года.

2 сакавіка ў тэлефоннай размове з прэзідэнтам ЗША Уладзімір Пуцін адзначыў, што ў выпадку далейшага распаўсюджвання гвалту на ўсходнія рэгіёны Украіны і Крым Расія пакідае за сабой права абараніць свае інтарэсы і пражываючае там рускамоўнае насельніцтва^[585]. 4 сакавіка прэзідэнт Пуцін правёў прэс-канферэнцыю аб сітуацыі ва Украіне, на якой агучыў асноўныя пазіцыі Расіі па сітуацыі ў Крыме. Ён пацвердзіў, што лічыць Сяргея Аксёнава легітымным кіраўніком, адмаўляў, што Расія разглядае магчымасць далучэння Крыма і заявіў, што яго жыхары мае права вызначаць сваю будучыню, паколькі «калі гэта было дазволена зрабіць у многіх частках свету», то «права нацый на самавызначэнне ніхто не адмяняў». Адказваючы на ​​пытанне, калі і ў якім аб’ёме можа быць прыменена ваенная сіла ва Украіне, Пуцін заявіў, што РФ «не збіраецца і не будзе ваяваць з украінскім народам» і «калі мы прымем такое рашэнне — толькі для абароны ўкраінскіх грамадзян. І няхай паспрабуе хто-небудзь з ліку ваеннаслужачых страляць у сваіх людзей, за якімі мы будзем стаяць ззаду, не наперадзе, а ззаду. Няхай яны паспрабуюць страляць у жанчын і дзяцей! І я пагляджу на тых, хто аддасць такі загад ва Украіне»^[77].

Усе парламенцкія партыі і расійскае насельніцтва ў цэлым падтрымалі далучэнне Крыма, што прадэманстраваў рост рэйтынгу прэзідэнта Пуціна. У той жа час адзначаліся выступу праціўнікаў умяшання Расіі ва ўнутраныя справы Украіны, якое, на іх думку, магло прывесці да шырокамаштабнага ўзброенага канфлікту.

1 сакавіка ля будынка Савета Федэрацыі ў Маскве былі затрыманыя пяць чалавек падчас «адзіночных пікетаў» супраць адабрэння Саветам Федэрацыі просьбы Уладзіміра Пуціна аб дазволе выкарыстання расійскіх войскаў на тэрыторыі Украіны. Некаторыя з іх трымалі ў руках плакаты з надпісамі «Адпраўце на вайну сваіх дзяцей»^[586]. З заклікамі да міру, супраць магчымай братазабойчай бойні выступілі расійскія рок-музыканты Андрэй Макарэвіч, Барыс Грабеншчыкоў, Юрый Шаўчук^{[587][588][589][590][591]}. Піяніст Дзяніс Мацуеў заявіў, што радыкалы-нацыяналісты не змогуць разбурыць культурныя сувязі паміж рускім і ўкраінскім народам^[592].

2 сакавіка ў Маскве на Манежнай плошчы і ля будынка міністэрства абароны РФ прайшлі акцыі пратэсту^[593]. 362 чалавекі былі затрыманыя праваахоўнымі органамі^[594]. Большасці з іх прад’яўленыя абвінавачванні ў парушэнні артыкулаў 19.3 і 20.2 КаАП)^[595]. У Санкт-Пецярбургу на антываенным мітынгу было затрымана 35 чалавек^[596]. Супраць уводу войскаў ва Украіну таксама выступілі некалькі апазіцыйных партый: Яблака  (руск.), РПР — Парнас, Грамадзянская платформа^[597], Партыя прагрэсу  (руск.)^[598].

У той жа дзень акцыі ў падтрымку выкарыстання ўзброеных сіл Расіі на тэрыторыі Украіны прайшлі ў Маскве, Санкт-Пецярбургу і іншых буйных гарадах; паводле дадзеных арганізатараў, у Маскве ў шэсці прынялі ўдзел каля 20 тысяч чалавек, а ў аўтапрабегу «Сваіх не кідаем» — каля 50 аўтамабіляў^[599]. Пасля акцый у шэрагу СМІ з’явіліся паведамленні пра факты прымусу да ўдзелу ў акцыі работнікаў школ і іншых бюджэтных устаноў^[600][601] і іх масавым падвозе арганізаванымі групамі^[600].

Некалькі членаў прэзідэнцкага савета па правам чалавека выказаліся супраць уводу расійскіх войскаў ва Украіну і назвалі інфармацыю аб нападах, беспарадках і забойствах на тэрыторыі Крыму, на падставе якой Савет Федэрацыі санкцыянаваў увод войскаў ва Украіну, недакладнай і перабольшанай^[602]. Большасць членаў СПЧ заяву не падтрымалі. Пяць членаў Савета выступілі з асаблівым меркаваннем^[603].

4 сакавіка стала вядома пра звальненне з МДІМА прафесара кафедры філасофіі Андрэя Зубава, які звязаў гэта са сваёй антываеннай калонкай у газеце «Ведамасці». Паводле слоў выкладчыка, кіраўніцтва інстытута прапанавала яму напісаць заяву аб звальненні па ўласным жаданні, альбо чакаць, калі яго звольняць па артыкулу. Прычынай была названая нататка, дзе ён адзначыў падабенства ў адносінах паміж Расіяй і Украінай з аншлюсам Аўстрыі нацысцкай Германіяй у 1938 годзе^[604]. Рэктар МДІМА Анатоль Таркуноў абверг гэтыя паведамленні і заявіў, што апавяшчэнняў аб яго звальненні з боку адміністрацыі не паступала^[605]. Аднак 24 сакавіка Зубаў быў звольнены адміністрацыяй ВНУ, патлумачыць гэты крок тым, што прафесар «свядома і неаднаразова» парушаў статут ВНУ і іншыя ўнутраныя правілы. Парушэннямі адміністрацыя расцаніла «шматлікія выказванні і інтэрв’ю Зубава А. Б. аб тым, што адбываецца ва Украіне і аб знешняй палітыцы Расіі». Як гаворыцца ў заяве МДІМА, «недарэчныя і абразлівыя гістарычныя аналогіі і характарыстыкі», выказаныя прафесарам, «ідуць насуперак з знешнепалітычным курсам Расіі, падвяргаюць безагляднай і безадказнай крытыцы дзеянні дзяржавы, наносяць шкоду вучэбна-адукацыйнаму і выхаваўчаму працэсу»^[606].

Ля міністэрства абароны людзі зноў сабраліся на несанкцыянаваны «антываенны сход», паводле вынікаў якога было затрымана 43 чалавекі^[607].

Быў апублікаваны вынік праведзенага парталам «Superjob» апытання 1600 эканамічна актыўных грамадзян РФ, жыхароў усіх акруг краіны: 53 % рэспандэнтаў падтрымалі рашэнне Савета Федэрацыі аб выкарыстанні Узброеных сіл Расіі на тэрыторыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым. 31 % апытаных расіян мяркуе, што рабіць гэтага нельга. 16 % не змаглі вызначыцца з адказам^[608].

7 сакавіка мітынг-канцэрт у падтрымку Крыма ў Маскве на Васільеўскім спуску сабраў каля 65 тысяч чалавек^[609]. Мітынгі ў падтрымку Крыму прайшлі і ў іншых гарадах^[609][610]. Планіраваліся новыя^[611]. Адначасова ў Навапушкінскім скверы ў Маскве адбыўся ўзгоднены з гарадскімі ўладамі пікет, арганізаваны партыяй «Яблык», на які прыйшлі каля сотні праціўнікаў ваеннага рашэння крымскага пытання^[612][613].

8 сакавіка ў Пецярбургу на Марсавым поле прайшоў мітынг супраць ваеннага ўмяшання Расіі ў справы Украіны^[614].

11 сакавіка ў эфіры тэлеканала «ICTV» прадстаўнік расійскай апазіцыі Барыс Нямцоў заявіў, што дзеянні РФ ствараюць небяспечны прэцэдэнт не толькі ў сусветнай гісторыі пасля Другой сусветнай вайны, але і для цэласнасці самой Расіі, паколькі пасля магчымай анексіі АРК іншыя суб’екты Расійскай Федэрацыі могуць заявіць аб сваім праве на самавызначэнне — Чачня, Дагестан, рэгіёны Далёкага Усходу^[615].

Больш за 500 расійскіх дзеячаў культуры ў афіцыйным лісце міністэрству культуры падтрымалі пазіцыю Уладзіміра Пуціна па сітуацыі ў Крыме^[616][617].

12 сакавіка рускі ПЕН-цэнтр  (руск.) зрабіў заяву, у якім паказаў, што пазіцыя расійскага ўрада ўяўляецца яму надзвычай небяспечнай, што расійскія СМІ вядуць дэзінфармацыйную палітыку і ПЕН-цэнтр выступае супраць гэтага^[618].

13 сакавіка былі апублікаваныя вынікі апытання, праведзенага «Левада-Цэнтрам  (руск.)» 7—10 сакавіка 2014 года па рэпрэзентатыўнай усерасійскай выбарцы гарадскога і сельскага насельніцтва сярод 1603 чалавек ва ўзросце 18 гадоў і старэй у 130 населеных пунктах 45 рэгіёнаў Расіі. На пытанне аб падтрымцы ўвядзення расійскіх войскаў у Крым і ў іншыя рэгіёны Украіны станоўчы адказ далі 58 % апытаных, адмоўны — 26 %. 79 % пагадзіліся з тым, што пасля правядзення рэферэндуму ў Крыме Расіі варта прыняць яго ў свой склад^[619].

Вонкавыя відэафайлы
Відэарэпартаж з «Марша міру» (Масква, 15 сакавіка 2014 года)
	«У кого в России есть совесть»

У гэты ж дзень з’явіўся «Зварот ініцыятыўнай групы па правядзенні Кангрэса інтэлігенцыі „Супраць вайны, супраць самаізаляцыі Расіі, супраць рэстаўрацыі таталітарызму“»^[620].

Паводле заявы старэйшыны дэпутацкага корпуса Заканадаўчага Сходу Санкт-Пецярбурга, ганаровага прафесара РГПУ ім. А. І. Герцэна А. В. Варанцова, патрыятычная грамадскасць Санкт-Пецярбурга цалкам падтрымлівае правядзенне рэферэндуму ў Крыме; паводле слоў Варанцова, Крым — гэта, па сутнасці, руская зямля, перададзеная Украіне ў знак «поўнага даверу», а не для таго, каб яна трапіла ў лапы сучасных прыхільнікаў Гітлера — русафобаў і антысаветчыкаў^[621].

15 сакавіка ў Маскве адбыліся два мітынгі: у падтрымку і з асуджэннем палітыкі расійскіх уладаў у Крыме. У антываенным шэсці і наступным мітынгу «Марш міру», паводле ацэнак арганізатараў, удзельнічала 50 тыс. чалавек^[622]. У той жа час, ГУ МУС па Маскве прыводзяць лічбу ўсяго ў 3 тыс. чалавек. На акцыю ў падтрымку знешнепалітычнага курсу «за рускую Украіну»^[623], арганізаваную рухам «Сутнасць часу» Сяргея Кургіняна, прыйшло, паводле дадзеных ГУ МУС, 15 тыс. чалавек. Акрамя таго, мітынгі супраць вайны былі праведзены ў Санкт-Пецярбургу, Екацярынбургу і Самары^[624][625].

25, 26 і 31 сакавіка прайшло ўзнагароджанне расійскіх грамадзян, асабліва праявілі сябе падчас крымскіх падзей^[231].

• «Марш міру» у Маскве 15 сакавіка 2014 года. Шлях ад Страснага бульвара да Раждзествянкі. Погляд знутры.
• 
  «Марш міру» у Маскве 15 сакавіка 2014 года.
• 
  «Марш міру» у Маскве 15 сакавіка 2014 года.
• 
  Канцэрт «Крым у маім сэрцы!» на Краснай плошчы.

26 лютага 2015 года прэзідэнт РФ Уладзімір Пуцін усталяваў памятны дзень  (руск.) 27 лютага — Дзень Сіл спецыяльных аперацый^[626]. Шэраг СМІ, у прыватнасці дзяржаўная «Расійская газета  (руск.)»^[627], звязалі вызначаную дату з захопамі будынкаў парламента і ўрада АРК узброенымі людзьмі без знакаў адрознення, якія адбыліся год таму^[628][629].

У свеце

Рэакцыя сусветнай супольнасці на Крымскі крызіс      Заклікі да мірнага ўрэгулявання канфлікту     Падтрымка тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны     Асуджэнне дзеянняў Расіі     Асуджэнне ваеннай інтэрвенцыі Расіі     Падтрымка дзеянняў Расіі і/або асуджэння дзеянняў украінскага ўрада     «Прызнанне інтарэсаў усіх бакоў канфлікту»     Украіна     Расія     Пазіцыя не вызначана

Пазіцыя заходняй супольнасці ў цэлым («Вялікая сямёрка», дзяржавы-члены НАТА, Еўрасаюза, Савета Еўропы) складалася ў асуджэнні расійскага ўзброенага ўмяшання ва ўнутраныя справы Украіны («расійскай агрэсіі») і падтрымцы тэрытарыяльнай цэласнасці і суверэнітэту Украіны. Расіі былі прад’яўленыя патрабаванні: выконваць нормы міжнароднага права і існуючыя міжнародныя абавязацельствы, у тым ліку ў рамках Будапешцкага мемарандума, спыніць умяшальніцтва ва ўнутраныя справы Украіны і перайсці да вырашэння ўсіх спрэчных пытанняў з Украінай праз палітычны дыялог — у прыватнасці, у рамках так званай кантактнай групы па Украіне^[630][631]. Расійскае кіраўніцтва, са свайго боку, адмаўлялася прызнаваць легітымнасць фактычных новых улад Украіны, якія, на яго думку, прыйшлі да кіравання краінай шляхам неканстытуцыйнага ўзброенага перавароту і не валодаюць агульнанацыянальным мандатам^[77], а таму Расія адмаўлялася разглядаць іх як раўнапраўнага ўдзельніка знешнепалітычнага дыялогу^[632]. Расія заклікала краіны Захаду, якія выступілі гарантамі пагаднення аб урэгуляванні палітычнага крызісу, падпісанага прэзідэнтам Януковічам з апазіцыяй 21 лютага 2014 года, да строгага выканання палажэнняў гэтага пагаднення — перш за ўсё наконт канстытуцыйнай рэформы, стварэння ўрада нацыянальнага адзінства і правядзення выбараў ужо пасля канстытуцыйнай рэформы^[633]. Адмова Расіі прыняць патрабаванні заходняй супольнасці прывяла да рэзкага астуджэння адносін з НАТА, Еўрасаюзам, Саветам Еўропы і дзяржавамі-членамі гэтых арганізацый, а ў далейшым — да ўвядзення палітычных і эканамічных санкцый супраць Расіі і шэрагу расійскіх фізічных і юрыдычных асоб і арганізацый, якія маюць дачыненне, на думку краін Захаду, да дэстабілізацыі сітуацыі ва Украіне.

26 лютага міністэрства замежных спраў Турцыі, якая гістарычна падтрымлівае цесныя кантакты з крымскататарскай суполкай Крыма, заклікала да пошуку шляхоў пераадолення крызісу ў рамках тэрытарыяльнай цэласнасці і канстытуцыйнага ладу Украіны^[634]. 7 сакавіка намеснік міністра замежных спраў Турцыі Алі Кемаль Айдын заявіў, што Крым з’яўляецца «неад’емнай часткай Украінскай дзяржавы»^[635][636].

Савет Бяспекі ААН, скліканы 28 лютага на пазачарговае пасяджэнне ў сувязі з сітуацыяй ва Украіне, выказаў падтрымку яе тэрытарыяльнай цэласнасці, заклікаў усе бакі да палітычнага дыялогу і нагадаў пра неабходнасць выкананні міжнародных дамоваў, у тым ліку Будапешцкага мемарандума^[637]. Афіцыйнага рашэння паводле вынікаў гэтага закрытага пасяджэння прынята не было, а замест стэнаграфічнай справаздачы было апублікавана толькі камюніке^[638], у якім афіцыйна было канстатавана толькі тое, што СБ ААН заслухаў выступ Памочніка Генеральнага сакратара ААН па палітычных пытаннях Оскара Фернандэса-Таранка, а таксама выступ прадстаўніка Украіны. У далейшым СБ ААН рэгулярна абмяркоўваў сітуацыю ва Украіне і ў Крыме, пры гэтым афіцыйных рашэнняў прынята не было з прычыны пагрозы прымянення права вета з боку пастаянных членаў СБ ААН, якія займаюць супрацьлеглыя пазіцыі па гэтых праблемах. 1 сакавіка адбылася тэлефонная размова прэзідэнта Пуціна з генеральным сакратаром ААН Пан Гі Мунам. Бакі прыйшлі да высновы аб недапушчальнасці эскалацыі канфлікту на тэрыторыі Украіны^[639]. Пан Гі Мун заклікаў прэзідэнта РФ ўступіць у прамы дыялог з новымі ўладамі Украіны^[640]. 4 сакавіка першы намеснік генеральнага сакратара ААН Ян Эліясан сустрэўся ў Кіеве з Аляксандрам Турчынавым і Арсеніем Яцанюком. Як паведамілі ў прэс-службе ААН, на перамовах была падкрэслена важнасць мірнага ўрэгулявання крызісу і неабходнасць захавання правоў усіх жыхароў краіны. Па ўказанні Эліасана ў Крым адправіўся спецпрадстаўнік генеральнага сакратара ААН Роберт Серы^[641], які, зрэшты, быў вымушаны пакінуць Крым у той жа дзень^[642]. 15 сакавіка адбылося чарговае пасяджэнне Савета Бяспекі ААН, на якім праект рэзалюцыі па Украіне быў вынесены на галасаванне. У праекце падкрэслівалася прыхільнасць Савета прынцыпам адзінства, суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці. 13 дзяржаў-членаў Савета прагаласавалі «за», Кітай устрымаўся, а Расія скарысталася правам вета^[643].

Галасаванне 27 сакавіка 2014 года на Генеральнай асамблеі ААН па пытанні аб прызнанні незаконнасці крымскага рэферэндуму 2014 года^[644].      Галасавалі за      Галасавалі супраць      Утрымаліся      Не галасавалі      Не з'яўляюцца членамі ААН

Генеральная Асамблея ААН 27 сакавіка 2014 года прыняла рэзалюцыю аб тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны. З 193 дзяржаў — членаў ААН за дакумент прагаласавала 100, супраць — 11, устрымалася — 58, 24 не галасавалі. Рэзалюцыя падкрэслівае, што «рэферэндум, праведзены ў Аўтаномнай Рэспубліцы Крым і горадзе Севастопаль 16 сакавіка 2014 года, не маючы законнай сілы, не можа быць асновай для любой змены статусу Аўтаномнай Рэспублікі Крым ці горада Севастопаля»^[66][645]. Рэзалюцыі Генеральнай Асамблеі маюць рэкамендацыйны характар ​​і не з’яўляюцца абавязковымі для выканання^[66].

28 лютага прэзідэнт ЗША Барак Абама зрабіў заяву з нагоды сітуацыі ва Украіне і дзеянняў Расіі, паказаўшы, што «любое парушэнне суверэнітэту Украіны будзе глыбока дэстабілізуючым, што не адпавядае інтарэсам ні Украіны, ні Расіі, ні Еўропы». ЗША падтрымліваюць суверэнітэт, тэрытарыяльную цэласнасць і дэмакратычную будучыню Украіны^[646]. 1 сакавіка Дзяржаўны дэпартамент ЗША выступіў з заявай, якая асуджае «ўварванне Расійскай Федэрацыі і акупацыю тэрыторыі Украіны»^[647]. 2 сакавіка Абама падчас паўтарагадзіннай тэлефоннай размовы з Уладзімірам Пуціным, паводле звестак прэс-службы Белага дома, заявіў, што «далейшае парушэнне суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны з боку Расіі адмоўна адаб’ецца на становішчы Расіі ў міжнароднай супольнасці і прывядзе да яшчэ большай палітычнай і эканамічнай ізаляцыі»^[648]. 3 сакавіка Барак Абама абмеркаваў са сваімі бліжэйшымі дарадцамі магчымыя крокі па «далейшай ізаляцыі Расіі» ў адказ на яе дзеянні ў Крыме. Удзельнікі нарады разглядалі розныя варыянты ў дачыненні да Расіі, закліканыя пераканаць яе «распачаць неадкладныя крокі па дээскалацыі» сітуацыі. У адваротным выпадку, папярэджваюць у Белым доме, гэта будзе мець для Масквы «палітычныя і эканамічныя наступствы»^[649]. 5 сакавіка Кіеў наведаў дзяржсакратар ЗША Джон Керы, які правёў сустрэчу з Аляксандрам Турчынавым. Бакі абмяняліся думкамі адносна сітуацыі ў Крыме. Дзяржсакратар «высока ацаніў дзеянні ўкраінскай улады па стабілізацыі сітуацыі ў краіне». «Хачу, каб вы ведалі: мы надзвычай сур’ёзна ставімся да сваіх абавязкаў перад Украінай, якія ўзялі на сябе яшчэ ў 1994 годзе, выступіўшы гарантам суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці вашай краіны», — заявіў Дж. Керы^[650]. У пачатку сакавіка Дж. Керы правёў з міністрам замежных спраў Расіі Сяргеем Лаўровым і міністрамі замежных спраў краін ЕС серыю перамоў па сітуацыі ва Украіне^[651][652], якія, аднак, не прывялі да істотных зрухаў у пазіцыях бакоў. 6 сакавіка прэзідэнт ЗША падпісаў выканаўчы ўказ, які дазваляе ўжываць санкцыі супраць асоб, якія, з пункту гледжання Вашынгтона, нясуць адказнасць за парушэнне суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны^[653].

Міністр замежных спраў Вялікабрытаніі Уільям Хейг  (англ.), які наведаў Кіеў 3 сакавіка, абвінаваціў Расію ў ваеннай інтэрвенцыі ва Украіне. Паводле яго слоў, сітуацыя, якая склалася, стала найбуйнейшым еўрапейскім крызісам у XXI стагоддзі. Хейг прызнаў, што па дамове з Украінай Расія мае права на размяшчэнне ў Крыме ваеннага кантынгенту і караблёў Чарнаморскага флоту, але лічыць, што яна павінна неадкладна забяспечыць вяртанне ўсіх ваеннаслужачых РФ да месцаў дыслакацыі^[654].

5 сакавіка Джон Керы, міністр замежных спраў Вялікабрытаніі Уільям Хейг і в. а. кіраўніка МЗС Украіны Андрэй Дзешчыца правялі сустрэчу ў Парыжы. Вялікабрытанія, ЗША і Украіна прыйшлі да дамоўленасці аб неадкладным размяшчэнні міжнародных назіральнікаў ва ўсходніх украінскіх рэгіёнах і Крыме. Бакі таксама прызналі неабходнасць правядзення прамых перамоў паміж прадстаўнікамі Масквы і Кіева пры пасярэдніцтве міжнароднай супольнасці, якія будуць мець ключавое значэнне для ўрэгулявання супярэчнасцей паміж Расіяй і Украінай^[655]. Пасля перамоў была зроблена сумесная заява: «Расія абрала шлях аднабаковых і ваенных дзеянняў. Вялікабрытанія і ЗША будуць працягваць падтрымліваць суверэнітэт і тэрытарыяльную цэласнасць Украіны, і мы ўхваляем новы ўрад Украіны за ўстрыманне ад крокаў, якія маглі б прывесці да эскалацыі сітуацыі. Няспынныя парушэнні суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны з боку Расіі могуць толькі пагоршыць міжнароднае становішча Расіі і прывесці да яшчэ больш сур’ёзных палітычных і эканамічных наступстваў»^[656]. Вялікабрытанія і ЗША распачалі намаганні з мэтай пераканаць Лаўрова сустрэцца ўвечары 5 сакавіка з Дзешчыцай — на гэтай сустрэчы, як меркавалася, бакі маглі б абмеркаваць пытанні выканання Будапешцкага мемарандума^[657]. Гэтыя намаганні, аднак, не ўвянчаліся поспехам — Расія не праявіла жадання весці перамовы з новымі ўкраінскімі ўладамі.

6 сакавіка на экстранай сустрэчы кіраўнікоў дзяржаў і ўрадаў Еўрасаюза рэферэндум аб далучэнні да Расіі, абвешчаны крымскім парламентам, быў прызнаны «незаконным і не адпаведным украінскай Канстытуцыі». Лідары ЕС заклікалі Расію да неадкладнага вываду войск з Крыма, а таксама абвясцілі аб спыненні двухбаковых перамоваў з Масквой па лібералізацыі візавага рэжыму і па новым базавым пагадненні аб партнёрстве^{[658][659][660]}. Удзельнікі сустрэчы папярэдзілі, што ў выпадку адсутнасці разрадкі напружанасці ва Украіне можа быць адменены чэрвеньскі саміт ЕС-Расія, а таксама можа быць створаны «чорны спіс» расійскіх чыноўнікаў, якім будзе забаронены ўезд у краіны ЕС і чые актывы падлягаюць «замарожванню». Толькі пасля гэтага ЕС можа пайсці далей і паспрабаваць ініцыяваць эканамічныя санкцыі^[661]. Прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі Дэвід Кэмеран заявіў на прэс-канферэнцыі паводле вынікаў сустрэчы, што «Расія дзейнічае з абуральнымі парушэннямі міжнароднага права». Кэмеран назваў рэферэндум у Крыме неканстытуцыйным^[662]. Канцлер Германіі Ангела Меркель падкрэсліла, што кіраўнікі дзяржаў і ўрадаў Еўрасаюза рашуча асуджаюць «парушэнне суверэнітэту Украіны ў Крыме»^[663]. Міністр замежных спраў Германіі Франк-Вальтэр Штайнмаер заявіў: «Калі Расія не зможа пераканаўча даказаць, што яна зацікаўлена ў нармалізацыі сітуацыі, калі ў бліжэйшыя дні не будзе прытрымлівацца такіх доказаў, будзе непазбежным прыняцце рашэнняў па пытанні аб санкцыях»^[664]. 13 сакавіка Еўрапарламент прыняў рэзалюцыю, якая заклікае Расію неадкладна спыніць ваеннае ўварванне ва Украіну і вывесці расійскія войскі з тэрыторыі АРК, якая з’яўляецца неад’емнай часткай Украіны. Дэпутаты падкрэслілі, што абвешчаны ў Крыме рэферэндум аб далучэнні да РФ нелегітымны і парушае Канстытуцыю Украіны і міжнароднае права. Еўрапарламент ухваліў рашэнне ЕС увесці першы этап плана санкцый супраць РФ у сувязі з агрэсіяй супраць Украіны і выказаў упэўненасць у неабходнасці пашырэння абмежавальных мерапрыемстваў у частцы візавых абмежаванняў, замарожвання актываў, увядзення зброевага эмбарга ў выпадку адсутнасці прагрэсу з боку Масквы ў дээскалацыі сітуацыі^[665].

2 сакавіка генеральны сакратар НАТА Андэрс Фог Расмусэн заявіў, што дзеянні Расіі ва Украіне нясуць пагрозу міру ва ўсёй Еўропе^[666]. Паўночнаатлантычны саюз папярэдзіў Расію, што яе дзеянні супраць Украіны супярэчаць міжнароднаму праву, НАТА асуджае ваенную эскалацыю Расіі ў Крыме і выказвае глыбокую занепакоенасць дазволам расійскага парламента на выкарыстанне ваеннай сілы Расіі ва Украіне. Прадстаўнікі краін НАТА на тэрміновай сустрэчы заклікалі Расію вярнуць войскі ў месцы пастаяннай дыслакацыі і спыніць умяшанне ў падзеі ва Украіне^[667][668]. 5 сакавіка Андэрс Фог Расмусэн паводле вынікаў пазачарговага пасяджэння Савета НАТА па Украіне паведаміў, што НАТА мае намер перагледзець «увесь спектр» супрацоўніцтва з Расіяй з-за яе палітыкі ў адносінах да Украіны; у прыватнасці, гаворка ідзе аб прыпыненні сумеснай місіі па знішчэнні сірыйскіх хімічных узбраенняў. НАТА прыпыніла «правядзенне ваенных і грамадзянскіх сустрэч з Расіяй і планаванне сумесных ваенных місій», за выключэннем пасяджэнняў Савета Расія-НАТА (СРН) на ўзроўні паслоў. Савет НАТА таксама прыняў рашэнне пашырыць практычнае супрацоўніцтва з Украінай, уключаючы правядзенне сумесных вучэнняў «у знак падтрымкі гэтай краіны і працэсу дэмакратычных рэформаў». Ён таксама паабяцаў аказаць садзейнічанне ў павышэнне ваенных магчымасцей Украіны^[669].

Краіны «Вялікай сямёркі» прыпынілі ўдзел у мерапрыемствах па падрыхтоўцы да саміту G8, які ў чэрвені павінен быў прайсці ў Сочы^[670][671] і асудзілі «відавочнае парушэнне Расійскай Федэрацыяй суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны»^[672][673]. 12 сакавіка была апублікавана заява лідараў краін «Вялікай сямёркі» і Еўрасаюза, якія заклікалі РФ «спыніць усе намаганні, накіраваныя на змяненне статусу Крыма насуперак з украінскім заканадаўствам і ў парушэнне міжнароднага права», «неадкладна спыніць падтрымку правядзення рэферэндуму ў дачыненні да статусу Крыма, які наўпрост парушае Канстытуцыю Украіны», і «неадкладна пачаць дээскалацыю канфлікту ў Крыме і іншых частак Украіны, вярнуць свае войскі назад на базы і гарнізоны, дзе яны знаходзіліся да крызісу, і пачаць прамыя перамовы з урадам Украіны»^[674].

АБСЕ па просьбе Украіны сфармавала місію назіральнікаў на перыяд з 5 па 12 сакавіка. Праграмай знаходжання місіі было прадугледжана наведванне ваенных аб’ектаў Узброеных Сіл Украіны і расійскага Чарнаморскага флоту на тэрыторыі Крыму. 6 сакавіка місія адправілася ў Крым, аднак была спыненая ўзброенымі людзьмі без знакаў адрознення на блакпосце на мяжы Херсонскай вобласці і Крыму і была вымушана вярнуцца ў Херсон^[675][676]. 7 сакавіка назіральнікі АБСЕ распачалі другую спробу трапіць у Крым, аднак, як і раней, ваенныя без знакаў адрознення не далі ім гэтага зрабіць, заяўляючы, што ў назіральнікаў няма паўнамоцтваў на ўезд у Крым. Пры гэтым былі зроблены стрэлы ў паветра^[677]. 7 сакавіка Вярхоўны камісар АБСЕ па справах нацыянальных меншасцей  (руск.) Астрыд Торс выказала асцярогі, што «сітуацыя, якая склалася на Крымскім паўвостраве, нясе пагрозу бяспецы і жыцці мясцовым крымскататарскай і ўкраінскай суполкам». Пры гэтым яна не выявіла ніякіх доказаў парушэнняў або пагроз для правоў рускамоўных грамадзян^[678]. 11 сакавіка АБСЕ таксама адмовіла крымскім уладам у напрамку сваіх назіральнікаў на рэфэрэндум аб статусе Крыму, які яна прызнала нелегітымным^[679].

У падтрымку тэрытарыяльнай цэласнасці, незалежнасці, суверэнітэту і існуючых меж Украіны, супраць расійскага ваеннага ўмяшання выказаліся прадстаўнікі Албаніі^[680], Балгарыі^[681], Грэцыі^[682], Грузіі^[683][684], Ірландыі^[685], Іспаніі^[686], Італіі^[687], Румыніі^[688][689], Фінляндыі^[690][691], Чарнагорыі^[692], Швецыі^[693], Канады^{[694][695][696][697][698][699]}, Аўстраліі^[700][701], Новай Зеландыі^[702].

Рэзка негатыўную рэакцыю на дзеянні Расіі прадэманстравалі краіны Цэнтральнай Еўропы і Прыбалтыкі — Чэхіі^{[703][704][705][706][707]}, Польшчы^[708], Латвіі^[709][710], Літвы^{[711][712][713]}, Эстоніі^[714]. Вышаградская група назвала дзеянні Расіі ваеннай інтэрвенцыяй і заклікала Еўрапейскі саюз і НАТА дапамагчы Украіне^[715].

Прадстаўнік Міністэрства замежных спраў  (руск.) КНР Цынь Ган выказаў заклапочанасць сітуацыяй, якая склалася ва Украіне, а таксама асудзіў гвалтоўныя акты, якія мелі месца. Ён заявіў, што Кітай здаўна прытрымліваецца прынцыпу неўмяшання ва ўнутраныя справы, паважае незалежнасць, суверэнітэт і тэрытарыяльную цэласнасць Украіны^[716][717]. 7 сакавіка афіцыйнае кітайскае інфармацыйнае агенцтва «Сіньхуа  (руск.)» ў сваім каментарыі адзначыла, што «на прыкладзе Украіны людзі іншых краін свету ў чарговы раз убачылі, як адна вялікая краіна раскалолася на часткі з-за грубых і эгаістычных паводзін Захаду». У каментары сцвярджалася, што ва ўкраінскім пытанні Расія «абараняе свае легітымныя інтарэсы», а «Украіна знаходзіцца на парозе хаосу і развалу, справакаванага Захадам». Заходнія краіны, адзначае агенцтва, «недаацанілі гатоўнасць Расіі абараняць свае асноўныя інтарэсы ва Украіне, а расійскія лідары яшчэ раз пацвердзілі свой аўтарытэт і праніклівасць пры падрыхтоўцы і правядзенні эфектыўных контрзахадаў»^[718]. Як гаворыцца ў заяве МЗС КНР, 10 сакавіка старшыня КНР Сі Цзіньпін у тэлефоннай размове з прэзідэнтам ЗША Баракам Абамам заявіў, што Кітай выступае за вырашэнне сітуацыі, якая склалася ва Украіне, «палітычнымі і дыпламатычнымі сродкамі». «Кітайскі бок ва ўкраінскім пытанні прытрымліваецца аб’ектыўнай і справядлівай пазіцыі. Сітуацыя ва Украіне надзвычай складаная, у цяперашніх умовах усім бакам неабходна захоўваць халаднакроўнасць і стрыманасць, пазбягаць крокаў, якія могуць прывесці да росту напружанасці. Неабходна захоўваць курс на вырашэнне крызісу палітычнымі і дыпламатычнымі сродкамі», — падкрэсліў Сі Цзіньпін^[719]. Раней МЗС КНР заяўляў, што выступае супраць практыкі пагрозы санкцыямі ў міжнародных адносінах. 15 сакавіка, пасля галасавання ў Савеце Бяспекі па праекце рэзалюцыі, якая асуджае правядзенне рэферэндуму аб статусе Крыму, пастаянны прадстаўнік Кітая пры ААН Лю Цзеі заявіў, што «замежнае ўмяшанне з’яўляецца важным фактарам, якія прыводзяць да жорсткіх сутыкненняў на вуліцах Украіны і крызісу ў краіне. Невыкананне дамоўленасці ад 21 лютага яшчэ больш пагоршыла беспарадкі ва Украіне, прывёўшы да сур’ёзных сацыяльна-эканамічных наступстваў для краіны», асудзіў «усё экстрэмісцкія і гвалтоўныя дзеянні»^[720] і агучыў кітайскі план урэгулявання праблемы. Кітай прапанаваў заснаваць міжнародную структуру для выпрацоўкі палітычнага вырашэння праблемы Крыму. Да стварэння падобнай групы ўсе ўдзельнікі канфлікту (уключаючы Расію) павінны былі б устрымацца ад аднабаковых дзеянняў^[721].

На сайце МЗС Мексікі з’явіўся зварот: «Мексіка настойліва заклікае ўсе бакі, якія ўдзельнічаюць у гэтым крызісе, унутры і за межамі Украіны, праяўляць стрыманасць у канфлікце; удзельнічаць у прамым дыялогу, каб аднавіць спакой і парадак, знайсці мірнае вырашэнне спрэчкі ў адпаведнасці з прынцыпамі і абавязацельствамі, выкладзенымі ў Статуце ААН»^[722].

6 сакавіка Міністэрства замежных спраў Індыі  (англ.) заявіла, што Індыя ўважліва сочыць за падзеямі ва Украіне. «Мы занепакоеныя эскалацыяй напружанасці… Індыя заклікае да дыпламатычных намаганняў з тым, каб існуючыя праблемы паміж Украінай і суседнімі краінамі вырашаліся шляхам канструктыўнага дыялогу»^[723]. Міністэрства замежных спраў Пакістана  (англ.) заявіла, што Пакістан спадзяецца, што палітычны крызіс ва Украіне будзе вырашаны мірным шляхам^[724].

Прэзідэнт Сірыі Башар Асад накіраваў Уладзіміру Пуціну тэлеграму, у якой пацвердзіў «падтрымку Сірыяй рацыянальнага міралюбнага курсу прэзідэнта Пуціна на аднаўленне стабільнасці ў краінах свету і барацьбу з экстрэмізмам і тэрарызмам»^[725][726].

Міністр замежных спраў Кубы Бруна Радрыгес у сваёй заяве падтрымаў РФ і асудзіў умяшанне ЗША і НАТА ва ўнутраныя справы Украіны. Куба, паводле слоў міністра, адхіляе «крывадушнасць, падвойныя стандарты і адкрытыя агрэсіўныя дзеянні і заявы НАТА на гэты конт»^[727].

КНДР падтрымала дзеянні Расіі ў Крыме. Пасол КНДР у Маскве Кім Ён Джэ адзначыў, што ЗША і краіны Захаду з’яўляюцца завадатарамі ўсіх бед на планеце і параўнаў іх дзеянні ва Украіне з палітыкай ізаляцыі і задушэння КНДР і абвастрэннем сітуацыі на Карэйскім паўвостраве^[728].

Міністэрства замежных спраў Казахстана  (руск.) выказала глыбокую заклапочанасць у сувязі з развіццём сітуацыі ва Украіне: «Казахстан заклікае ўсе залучаныя бакі адмовіцца ад сілавых варыянтаў урэгулявання сітуацыі і распачаць максімальныя палітычныя намаганні ў мэтах вырашэння гэтай праблемы перагаворным шляхам. Дадзенае рашэнне павінна грунтавацца на фундаментальных прынцыпах міжнароднага права»^[729].

12 сакавіка прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка, паводле сцвярджэння «Бі-бі-сі», заявіў, што прызнанне цэласнасці Украіны застаецца прынцыповай пазіцыяй афіцыйнага Мінска, і выказаў гатоўнасць аказаць гуманітарную падтрымку суседняй краіне^[730]. Аднак на афіцыйным сайце прэзідэнта Беларусі тэма «цэласнасці Украіны» сфармуляваная некалькі інакш: «Я ў жарт адказваю: […] даручыце нам гэтую краіну, і да канца года мы забяспечым там і стабільнасць, і адзінства народа, і цэласнасць дзяржавы»^[731].

Часткова прызнаная Рэспубліка Абхазія выказала падтрымку дзеянням Расіі ва Украіне. «Рашэнні расійскага кіраўніцтва па забеспячэнні бяспекі грамадзян РФ і суайчыннікаў, якія пражываюць ва Украіне, будуць спрыяць палітычнай і сацыяльна-эканамічнай стабільнасці, міжнацыянальнай згодзе, захаванню правоў і свабод чалавека, як ва ўсёй Украіне, так і ў Аўтаномнай Рэспубліцы Крым» — заявіў спікер парламента Абхазіі  (руск.) Валерый Бганба^[732]. Прэзідэнт часткова прызнанай Паўднёвай Асеціі Леанід Цібілаў  (руск.) падтрымаў рашэнне аб выкарыстанні расійскіх войскаў ва Украіне. «Сітуацыю ва Украіне трэба вярнуць у палітычнае рэчышча і выключыць пагрозу жыццям расійскіх грамадзян», — заявіў Цібілаў 3 сакавіка, у ходзе нарады з кіраўнікамі сілавых структур рэспублікі^[733].

13 сакавіка Еўрапейскі суд па правах чалавека пачаў разгляд заявы ўрада Украіны супраць Расіі адносна прыняцця рашэння аб недапушчальнасці прымянення сілы і ваеннага кантынгенту, якое можа прывесці да парушэння правоў грамадзян і стварэнню небяспекі для іх жыцця і здароўя на тэрыторыі Украіны, і прыняў забяспечваюць меры, фактычна забараніўшы Расіі выкарыстоўваць ваенны кантынгент на тэрыторыі Украіны^[734].

9 красавіка 2014 года Парламенцкая асамблея Савета Еўропы (ПАСЕ) прыняла рэзалюцыю № 1988 (2014) з асуджэннем дзеянняў Расіі па анексіі Крыму: «Асамблея рашуча асуджае расійскую ваенную агрэсію і анексію Крыма, што з’яўляецца відавочным парушэннем норм міжнароднага права, у тым ліку палажэнняў Статута ААН, Хельсінкскага акта АБСЕ і Статута і асноўных правілаў Савета Еўропы». На думку аўтараў рэзалюцыі, аддзяленне Крыму ад Украіны было ініцыявана і справакавана расійскімі ўладамі пад прыкрыццём ваеннага ўмяшання^[73][735].

Прызнаваць непарушнасць дзяржаўных межаў Украіны Расію абавязваў таксама Дагавор пра сяброўства, супрацоўніцтва і партнёрства паміж Украінай і Расіяй^[736].

Ваенная рэакцыя

НАТА, Еўрасаюз

Рашэнні арганізацый

НАТА:

• Пачала выведвальныя палёты самалётаў з радарнай сістэмай AWACS над Польшчай і Румыніяй^[737].
• Датэрмінова вярнула ў Еўропу камандуючага сіламі Арганізацыі Паўночнаатлантычнага блока ў Еўропе генерала Філіпа Брыдлава  (руск.)^[738].

Дзеянні дзяржаў-членаў

 Балгарыя прыняла ўдзел у сумесных з саюзнікамі па НАТА вучэннях у Чорным моры^[739].
 Вялікабрытанія накіравала выведвальны самалёт Boeing E-3 Sentry  (англ.) патруляваць мяжу Украіны з Польшчай і Румыніяй^[740].
 Данія перакінула 6 знішчальнікаў F-16s у Прыбалтыку^[741].
 Польшча прыняла ўдзел у сумесных з саюзнікамі па НАТА вучэннях на сваёй тэрыторыі^[742].
 Румынія:

• Узяла ўдзел у супольных з саюзнікамі па НАТА вучэннях у Чорным моры^[739].
• Надала самалётам НАТА права ажыццяўляць назіральныя палёты над сваёй паветранай прасторай^[743].

 ЗША:

• Перакінулі 6 тактычных знішчальнікаў F-15 Eagle  (руск.), а таксама 2 самалёты-запраўшчыкы KC-135 Stratotanker  (руск.) на ваенную базу Шаўляй на поўначы Літвы^[744].
• Для правядзення сумесных вучэнняў з ВМС Румыніі і Балгарыі  (руск.) ў акваторыю Чорнага мора прыбыў эскадранны мінаносец USS «Truxtun»  (англ.)^[739].
• У сакавіку 2014 года, «каб падтрымаць саюзнікаў па НАТА», ва ўсходнім Міжземнамор’і затрымалася авіяносная група на чале з авіяносцам USS «George H.W. Bush»^[745].
• Перакінулі ў Польшчу 12 знішчальнікаў F-16 і 300 ваеннаслужачых^[746].
• Накіравалі ў акваторыю Чорнага мора эсмінец USS Donald Cook  (руск.)^[747]. Пазней «Дональд Кук» пакінуў акваторыю Чорнага мора^[748].

 Францыя:

• Накіравала ў акваторыю Чорнага мора выратавальнае судна ВМС Францыі  (руск.) «Алізэ» для правядзення сумесных вучэнняў з ВМС Румыніі і Балгарыі^[749].
• Накіравала ў акваторыю Чорнага мора карабель разведкі ВМС Францыі «Dupuy de Lome»^[747].

Саюзнікі Расіі

 Беларусь прапанавала размясціць на сваёй тэрыторыі дадаткова ад 12 да 15 расійскіх ваенных самалётаў^[750]. У адказ Расія перадыслакавала 6 расійскіх знішчальнікаў Су-27 і 3 ваенна-транспартныя самалёты з авіяцыйна-тэхнічным персаналам Заходняй ваеннай акругі  (руск.) ў Бабруйск^[751], а таксама самалёт далёкага радыёлакацыйнага выяўлення А-50 у Баранавічы^[752].

Дзеянні іншых дзяржаў

 Малдова Малдова прывяла ў павышаную боегатоўнасць узброеныя сілы  (руск.)^[753].

Інцыдэнты

• Гібель двух чалавек на мітынгу ў Сімферопалі 26 лютага ў цісканіне, справакаванай бойкай прыхільнікаў і праціўнікаў новых украінскіх улад^[45]. Падрабязнасці апісаны вышэй у тэксце.
• Забойства невядомымі Рэшата Аметава ў пачатку сакавіка^[49][50][51].
• Гібель актывіста самаабароны Крыму Руслана Казакова і прапаршчыка УС Украіны Сяргея Какурына, а таксама раненне яшчэ аднаго апалчэнца і аднаго ўкраінскага ваеннага 18 сакавіка ў Сімферопалі^[449]. Падрабязнасці апісаны вышэй у тэксце.
• Забойства маёра УС Украіны Станіслава Карачэўскага 6 красавіка расійскім ваеннаслужачым (паводле папярэдніх дадзеных — малодшым сяржантам Зайцавым Е. С.) у пгт Навафёдараўка^[754][755]. Паводле папярэдніх дадзеных, канфлікт узнік на бытавой глебе або на глебе «асабістай непрыязнасці». Падрабязнасці таго, што адбылося, моцна адрозніваюцца ў залежнасці ад крыніц. Ваеннай пракуратурай РФ узбуджаная крымінальная справа^[756].
• У маі стала вядома, што Мустафе Джамілеву забаранілі ўезд у Крым^[757]. Пратэсты з гэтай нагоды крымскіх татараў пракурор Наталля Паклонская назвала «незаконнымі публічнымі акцыямі экстрэмісцкага характару, звязанымі з масавымі беспарадкамі, перакрыццем аўтатрас, незаконным перасячэннем дзяржаўнай мяжы РФ». У Следчы камітэт Расіі  (руск.) і ў ФСБ пракуратура Крыму накіравала прадстаўленні для распачынання крымінальных спраў^{[758][759][760]}.

Прававая кваліфікацыя

Прававеды, якія выказваюцца супраць сецэсіі  (руск.) Крыму, выкарыстоўваюць розныя аргументы. Так, Крысціян Марксен — доктар права Інстытута публічнага і міжнароднага права Інстытута Макса Планка адзначае, што аднабаковае абвяшчэнне незалежнасці не з’яўляецца само па сабе проціпраўным, як было пацверджана рашэннем Міжнароднага суда ААН па справе Косава  (руск.), аднак акалічнасць, пры якіх адбылося такое абвяшчэнне, у прыватнасці акупацыя тэрыторыі, могуць зрабіць абвяшчэнне незалежнасці проціпраўным^[761]. Прафесар права Оксфардскага ўніверсітэта Юр Відмар адзначае, што хоць аднабаковае абвяшчэнне незалежнасці Крыму не парушае міжнароднае права і не з’яўляецца проціпраўным, у жыхароў Крыма адсутнічала права на абвяшчэнне незалежнасці, і такім чынам, пытанне прызнання застаецца выключна палітычным. Гэтак жа ён паўтарае аргумент аб незаконным выкарыстанні сілы з боку Расійскай Федэрацыі, як падставе для неправамернасці абвяшчэння незалежнасці^[762]. Лаўры Малксоа, прафесар Тартускага ўніверсітэта, лічыць, што хоць фармальна абвяшчэнне незалежнасці Крымам і не парушае міжнароднае права, яго прызнанне з боку Расійскай Федэрацыі ідзе насуперак з прыярытэтам тэрытарыяльнай цэласнасці і суверэннасці над правам на самавызначэнне або правам на незалежнасць, якое абвяшчалася Расійскай Федэрацый^[763]. Прафесар права Універсітэта Святога Томаса Роберт Дэлахунці, сцвярджае, што не толькі сецэсія Крыма, але і нават абвяшчэнне незалежнасці Косава было незаконным і павінна разглядацца як выключэнне sui generis і не павінна паўтарыцца^[764].

Расійскія прававеды ў масе сваёй прытрымліваюцца канцэпцыі правамернасці незалежнасці Крыму. Так Сазонава^[765], Талстых^[766] і Талкачоў^[767] звязваюць правамернасць рэферэндуму з «антыканстытуцыйным пераваротам» у Кіеве ў лютым 2014 года, які на іх думку прывёў да страты Украінай суверэнітэту над часткай тэрыторый. Падобны пункт гледжання, у частцы перавароту займаюць Варонін, Кулябякін і Нікалаеў^[768]. У той жа час, Саўрыга адзначае, што хоць само па сабе абвяшчэнне незалежнасці не супярэчыць міжнароднаму праву, незалежна ад таго звязана яно з правам на самавызначэнне або не, яно патрабуе, што б абвяшчэнне незалежнасці адбылося без уплыву звонку, які дазволіў б казаць аб тым, што орган новай дзяржавы, які абвясціў незалежнасць, дзейнічаў пад кантролем трэцяй дзяржавы. Гэтак жа Саўрыга адзначае абсурднасць заяў пра страту суверэнітэту над часткай тэрыторыі або фарміраванні новай дзяржавы ў выніку перавароту, так як міжнароднае права прытрымліваецца дактрыны кантынуітэта  (англ.)^[769].

Заўвагі

1. Акрамя паўночнай часткі Арабацкай стрэлкі, якая ўваходзіць у склад Херсонскай вобласці
2. Фармальнага інстытута членства мерапрыемства не мае
3. За рэзалюцыю Генеральнай Асамблеі ААН, якая асуджае рэферэндум аб статусе Крыма, прагаласавала 100 з 193 дзяржаў — членаў арганізацыі, супраць — 11, 58 краін устрымаліся і 24 не галасавалі. Супраць рэзалюцыі выступілі Расія, Беларусь, Арменія, Зімбабвэ, КНДР, Куба, Балівія, Венесуэла, Нікарагуа, Сірыя, Судан^[66]
4. Паводле іншых дадзеных, байцы «Беркута» здзейснілі марш-кідок на Перакопскі перашыек яшчэ ў ноч з 24 на 25 лютага^[296]

Крыніцы

1. Cohen, Tom. Is Crimea gone? Annexation no longer the focus of Ukraine crisis (англ.). CNN (1 красавіка 2014). Праверана 2 кастрычніка 2014.
2. Валерий Ширяев. «Вежливые люди» в Крыму: как это было. Новая газета, № 42, 18 апреля 2014 (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 мая 2015. Праверана 14 жніўня 2015.
3. Про Заяву Верховної Ради України «Про визнання Україною юрисдикції Міжнародного кримінального суду щодо скоєння злочинів проти людяності та воєнних злочинів вищими посадовими особами Російської Федерації та керівниками терористичних організацій „ДНР“ та „ЛНР“, які призвели до особливо тяжких наслідків та масового вбивства українських громадян»
4. Обращение Президента Российской Федерации
5. Заседание Международного дискуссионного клуба «Валдай» (нявызн.). Kremlin.ru (24 кастрычніка 2014). Архівавана з першакрыніцы 24 кастрычніка 2014. Праверана 24 кастрычніка 2014.
6. Обращение Президиума Верховного Совета Автономной Республики Крым (нявызн.). Крымские известия (28 лютага 2014). Архівавана з першакрыніцы 25 кастрычніка 2014. Праверана 25 кастрычніка 2014.
7. «Неправильный» крымский депутат ворвался в новости «России 24» об Украине // NEWSru.com
8. Возможности полуострова Архівавана 13 мая 2015. // Русская планета
9. Парламент Крыма: вплоть до выхода из состава Украины
10. Евросоюз согласовал новый пакет санкций в отношении Крыма
11. «Крымский пакет» санкций ЕС: как его видит Берлин
12. ЕС примет новый пакет санкций против Крыма, запретив все инвестиции
13. Меркель: «Большой восьмерки» больше не существует
14. Лавров: Россия не видит «большой беды» в своем исключении из G8
15. «Своих не бросаем!»: регионы России готовы принять беженцев из Украины — АиФ, 03/03/2014
16. Из-за конфликта в Крыму в Украину прибудет Верховный комиссар ОБСЕ // «Сегодня»
17. В Крыму организованы отряды самообороны — Русский блок // Фокус, 27.02.2014
18. Русский блок: Мы начинаем сегодня создавать в Севастополе силовые структуры самообороны // Новый Севастополь, 23 февраля 2014
19. В Крыму казаки объединились для защиты полуострова и рассчитывают на помощь ЧФ // «Сегодня» (Украина), 20 февраля 2014
20. «Крымская весна» в России: шаги к воссоединению — РБК, 16 марта 2014 г
21. У Донецьку й Криму сепаратизм розпалюють російські націоналісти й неонацисти? — Українська правда, 07 березня 2014
22. Хирургическое вмешательство: «Ночные волки» бросились на оборону Крыма — MK, 25 февраля 2014
23. Serbian paramilitaries join pro-Russian forces in Crimea Архівавана 2 красавіка 2015.
24. У Севастопаль для падтрымкі мясцовых атрадаў самаабароны прыехалі сербскія добраахвотнікі
25. "Мэр" Севастопаля Дэраш папрасіў у Расіі грошай // ZN.UA, 27 лютага 2014
26. В Севастополе создано муниципальное подразделение милиции «Беркут» Архівавана 22 студзеня 2015.
27. Премьером Крыма стал лидер партии «Русское единство» Аксёнов // Интерфакс, 27.02.2014
28. «Беркут» будет охранять общественный порядок в Крыму // Русская служба Би-Би-Си, 01.03.2014
29. Українські прикордонники зберігають контроль у Криму Архівавана 26 красавіка 2016. // Euronews, 03.03.2014 (укр.)
30. Кримські співробітники СБУ відмовилися підкорятися уряду Аксьонова Архівавана 24 лютага 2019. // ZN.UA, 4 марта 2014
31. ВВ МВД Крыма заявляют о верности народу Украины // «Подробности» (Украина), 03 марта 2014
32. Меджлис не признает новое правительство Крыма (видео) // «Сегодня»
33. Кримські татари створюють загони самооборони // Gazeta.ua, 1 березня 2014
34. В АРК создана Всекрымская Украинская Рада — Укринформ, 02.03.2014
35. Украинцы Крыма попросили власти страны предотвратить войну на полуострове // Интерфакс, 27 лютага 2014
36. В Крыму проходит 10-тысячный митинг крымских татар // Вести, 23.02.2014
37. Під час сутичок у Сімферополі загинули двоє — Джемілєв Архівавана 13 красавіка 2014. // ТВІ, 26.02.2014
38. "Russian Citizen Elected Sevastopol Mayor Amid Pro-Moscow Protests in Crimea". // The Moscow Times. 2014-02-25. Праверана 2014-02-27.
39. Ukraine leader Turchynov warns of «danger of separatism» (англ.)(недаступная спасылка). // Euronews (25 лютага 2014). Архівавана з першакрыніцы 4 сакавіка 2016. Праверана 1 сакавіка 2014.
40. "Russia puts military on high alert as Crimea protests leave one man dead". // The Guardian. 2014-02-26. Праверана 2014-02-27.
41. В Міноборони нарахували в Криму 18 тисяч солдатів з Росії // ТСН
42. Украина насчитала 30 тыс. российских военных в Крыму
43. Крымские татары готовы взять в руки оружие, — Джемилев // Фокус.ua, 28.02.2014
44. Свыше 15 тыс. украинских военнослужащих в Крыму перешли на службу в силовые структуры РФ. ИТАР-ТАСС, 26.03.2014
45. «Бог дал - я ожил»
46. Помнить о них — наш долг (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2016. Праверана 14 жніўня 2015.
47. Стральба ў Сімферопалі вялася з аднаго пункта - па байцах самаабароны і па суседняй украінскай ваеннай часці
48. Убивший накануне в Симферополе двух человек снайпер совершил 15-20 выстрелов - потерпевший
49. В Крыму похоронен Решат Аметов
50. В Симферополе похоронили жестоко убитого Решата Аметова
51. Аксёнов о расследовании убийства Решата Аметова
52. Российский спецназ первым открыл огонь в Симферополе, где был убит украинский военный — Главред, 19 марта 2014
53. Российский военный убил украинского майора выстрелами в грудь и голову — Сегодня, 7 Апреля 2014
54. Снова ДНД? Архівавана 2 жніўня 2016.
55. «Русское Единство» заявляет о мобилизации для установки блокпостов на въезде в Крым и создания отрядов народных дружин Архівавана 27 сакавіка 2017.
56. Сергей Аксенов: «Русское Единство» готово оказать поддержку правоохранителям Архівавана 27 сакавіка 2017.
57. Казаки обсудили план действий по предотвращению попыток проникновения в Крым фашиствующих экстремистов Архівавана 27 сакавіка 2017.
58. Вставайте, люди русские! Архівавана 2 жніўня 2016.
59. Севастопольский городской совет заявил, что не будет подчиняться нелегитимной украинской власти (нявызн.). газета Новый Севастополь. Архівавана з першакрыніцы 2 снежня 2014. Праверана 2 снежня 2014.
60. "Обращение Председателя Совета министров АРК Сергея Аксенова". Пресс-служба Верховного Совета АРК. 2014-03-01. Архівавана з арыгінала 2014-11-08. Праверана 2014-11-08.
61. Результаты общекрымского референдума (нявызн.)(недаступная спасылка). Официальный сайт Государственного Совета Республики Крым (17 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 20 мая 2014. Праверана 6 лістапада 2014.
62. На сессии городского Совета утверждены результаты общекрымского референдума 16 марта 2014 года (нявызн.)(недаступная спасылка). Официальный сайт Севастопольского городского совета (17 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 22 ліпеня 2014. Праверана 6 лістапада 2014.
63. В Кремле подписан договор о принятии Крыма и Севастополя в состав России
64. Углубление фарватера. Сможет ли Крым отделиться от Украины. Lenta.ru 07.03.2014
65. Россия применила вето при голосовании резолюции Совета Безопасности по Украине
66. Генеральная Ассамблея ООН призвала уважать территориальную целостность Украины (нявызн.). Центр новостей ООН (27 сакавіка 2014). Праверана 28 сакавіка 2014.
67. Press Briefing by Press Secretary Jay Carney, 3/18/2014
68. One Year Later — Russia’s Occupation of Crimea Архівавана 12 верасня 2015.
69. Выводы Европейского Совета касательно Украины (21/03/2014) Архівавана 6 сакавіка 2016.
70. European Parliament resolution of 17 April 2014 on Russian pressure on Eastern Partnership countries and in particular destabilisation of eastern Ukraine (англ.). Европарламент (17 красавіка 2014). Праверана 8 ліпеня 2015.
71. Russian ambassador to Australia called in to explain troops in Crimea
72. Ещё пять стран, включая Украину и Норвегию, ввели санкции против РФ. РИА Новости, 11.04.2014
73. Recent developments in Ukraine: threats to the functioning of democratic institutions (Doc. 13482)
74. Consideration of the annulment of the previously ratified credentials of the delegation of the Russian Federation (follow-up to paragraph 16 of Resolution 2034 (2015))
75. Resolution on Clear, Gross and Uncorrected Violations of Helsinki Principles by the Russian Federation Архівавана 24 верасня 2015.
76. Хельсинская декларация и резолюции, принятые Парламентской Ассамблеей ОБСЕ на двадцать четвёртой ежегодной сессии. Хельсинки, 5-9 июля 2015 года Архівавана 11 ліпеня 2015.
77. Владимир Путин ответил на вопросы журналистов о ситуации на Украине
78. Интервью Министра иностранных дел России С. В. Лаврова телеканалу «Блумберг», Москва, 14 мая 2014 года
79. Війна Росії проти Грузії. Як реакція Заходу заохотила Путіна напасти на Україну (укр.). BBC (8 жніўня 2023). Архівавана з першакрыніцы 25 лютага 2024. Праверана 16 сакавіка 2024.
80. 10 лет войны России с Грузией: невыученные уроки для Украины (нявызн.). BBC (8 жніўня 2018).
81. Russia is losing in Ukraine but winning in Georgia (англ.). Atlantic Council (31 жніўня 2023). Архівавана з першакрыніцы 1 лютага 2024. Праверана 16 сакавіка 2024.
82. The 2008 Russo-Georgian War: Putin’s green light (англ.). Atlantic Council (7 жніўня 2023). Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2024. Праверана 16 сакавіка 2024.
83. Заявление Президиума ВС АРК от 22.11.2013 № 21-6/13–ПВР (нявызн.). официальный сайт Государственного Совета Республики Крым (25 лістапада 2014). Архівавана з першакрыніцы 10 лістапада 2014. Праверана 10 лістапада 2014.
84. Решение ВС АРК от 27 ноября 2013 года № 1477-6/13 «О политической ситуации» (нявызн.). официальный сайт Государственного Совета Республики Крым (27 лістапада 2014). Архівавана з першакрыніцы 10 лістапада 2014. Праверана 10 лістапада 2014.
85. «Антимайдан». Киевский центр политических исследований и конфликтологии. 11.12.2013 Архівавана 25 лютага 2014.
86. Последние новости о мятежном Майдане. Vesti.ua, 02.12.2014 (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 лютага 2014. Праверана 14 жніўня 2015.
87. Крымский парламент принял обращение к Президенту Украины Виктору Януковичу
88. Обращение Президиума ВС АРК (нявызн.). // crimea.gov.ru (11 снежня 2013). Праверана 4 снежня 2014.
89. Русские активисты сожгли флаг ОУН-УПА и чучело Бандеры. В знак протеста против маршей «Свободы» Архівавана 2 жніўня 2016.
90. Заявление ВС АРК о политической ситуации (нявызн.). Официальный сайт Государственного Совета Республики Крым (22 студзеня 2014). Архівавана з першакрыніцы 10 лістапада 2014. Праверана 10 лістапада 2014.
91. Партия «Русский блок» объявляет набор в отряды самообороны Архівавана 1 лютага 2014.
92. Ъ-Новости — Глава администрации Севастополя мы должны защитить город от «коричневой чумы» — сторонников евроинтеграции Украины
93. Пророссийские организации Севастополя предлагают, в случае переворота на Украине, отделиться и создать федеративное государство Малороссию (нявызн.). Интерфакс (26 студзеня 2014). Праверана 28 лютага 2014.
94. Первый президент Крыма выступил за независимость автономии (нявызн.). Росбалт (29 студзеня 2014). Праверана 22 студзеня 2015.
95. Обращение Президиума ВС АРК от 24 января 2014 года № 31-6/14–ПВР (нявызн.). Официальный сайт Государственного Совета Республики Крым (7 лютага 2014). Архівавана з першакрыніцы 10 лістапада 2014. Праверана 10 лістапада 2014.
96. Решение Президиума ВС АРК от 27 января 2014 года № 1578-6/14 «О мерах по содействию охране порядка и общественной безопасности на территории Автономной Республики Крым» (нявызн.). Официальный сайт Государственного Совета Республики Крым (27 студзеня 2014). Архівавана з першакрыніцы 10 лістапада 2014. Праверана 10 лістапада 2014.
97. Решение Президиума ВС АРК 7 февраля 2014 года № 1594-6/14 «О представлении Прокурора Автономной Республики Крым от 29 января 2014 года № 07/1-212 исх. 14» (нявызн.). Официальный сайт Государственного Совета Республики Крым (7 лютага 2014). Архівавана з першакрыніцы 10 лістапада 2014. Праверана 10 лістапада 2014.
98. Могилев считает, что народные дружины не дадут «взорвать» Крым — Крым.comments.ua
99. Крымские татары выступили против дружинников — Крым.comments.ua
100. Главу меджлиса «затоптали» в крымском парламенте — Крым.comments.ua
101. "Защитить статус и полномочия Крыма!". Официальный сайт Государственного Совета Республики Крым. 2014-02-04. Архівавана з арыгінала 2014-11-10. Праверана 2014-11-10.
102. Повідомлення для ЗМІ (укр.)(недаступная спасылка). Пресс-центр СБУ (8 лютага 2014). Архівавана з першакрыніцы 22 студзеня 2015. Праверана 2 снежня 2014.
103. Верховна Рада України повинна розглянути питання про розпуск парламенту Криму
104. Стенограмма пленарного заседания ВР Украины от 05.02.2014 (укр.)
105. Выступление Председателя ВС АРК Владимира Константинова на Всеукраинском форуме областных советов Украины и Верховного Совета АРК
106. В Ливадийском дворце открылся Всеукраинский форум представителей областных советов и Верховного Совета Автономной Республики Крым
107. Парламент Крыма в письме Януковичу заявил о начале гражданской войны — Крым.comments.ua
108. Решение ВС АРК от 19.02.2014 № 1603-6/14 «Об общественно-политической ситуации»
109. Депутаты ВР АРК уже готовы отдать Крым России (нявызн.). Крым.Комментарии (19 лютага 2014). Праверана 22 студзеня 2015.
110. Спикер крымского парламента: Крым может отделиться от Украины, если «страна развалится» (нявызн.). Интерфакс (20 лютага 2014). Праверана 28 лютага 2014.
111. Могилев посоветовал спикеру Крыма думать, о чем говорить — Крым.comments.ua
112. Виктору Януковичу пора выбираться. Запад усиливает давление на президента Украины. Газета «Коммерсант», 21.02.2014
113. Состоялось подписание Соглашения об урегулировании кризиса в Украине (нявызн.). Пресс-служба Президента Украины Виктора Януковича (21 лютага 2014). Архівавана з першакрыніцы 23 лютага 2014. Праверана 14 жніўня 2015.
114. Янукович назвал происходящее в Украине государственным переворотом. РБК Украина, 22.02.2014 Архівавана 7 кастрычніка 2014.
115. Постанова № 757-VII Про самоусунення Президента України від виконання конституційних повноважень та призначення позачергових виборів Президента України (укр.). Верховная Рада Украины (22 лютага 2014). Праверана 2014-2-23.
116. Рада отстранила Януковича и назначила выборы Президента на 25 мая 2014 г. РБК Украина, 22.02.2014
117. Постанова Верховної Ради України № 764-VІІ від 23.02.2014 року «Про покладення на Голову Верховної Ради України виконання обов’язків Президента України згідно із ст. 112 Конституції України»
118. Крым мобилизовался! Сформированы отряды народных дружин. Архівавана 22 снежня 2018.
119. В Крымском парламенте грозят убрать Могилёва за два дня. (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 15 красавіка 2019. Праверана 16 жніўня 2015.
120. Новым премьером Крыма избран лидер Русского единства Аксёнов — Корреспондент, 27 февраля 2014
121. Крымские Новый премьер Крыма заявил, что считает Януковича президентом Украины (нявызн.). Интерфакс (27 лютага 2014). Праверана 22 студзеня 2015.
     Власти Крыма считают Януковича президентом Украины // РБК, 27.02.2014
122. В Крым прибыл первый президент автономии Юрий Мешков
123. Около воинской части в Симферополе возник конфликт между противниками войны и дружинниками Архівавана 23 верасня 2015.
124. В Крыму пропали шесть активистов и журналистов — Радио Азаттык, 15 марта 2014
125. В Симферополе исчез лидер украинской громады Андрей Щекун
126. В Симферополе митингуют против референдума о статусе Крыма
127. Из Севастополя в Киев «депортировали» похищенного активиста. Центр журналистских расследований, 12.03.14
128. В Крыму преследуют украинцев — правозащитники // BBC Украина, 15.03.2014.
129. Похищенный в Крыму активист Андрей Щекун рассказал о пытках электричеством // Центр журналистских расследований, 22.03.2014
130. Восемь «заложников Путина» на свободе. Ещё двоих ищут. // Центр журналистских расследований, 22.03.2014
131. Меджлис крымскотатарского народа выступает за отставку правительства Украины и внеочередные выборы Рады // Интерфакс 03.12.2013
132. На Євромайдан в Київ виїжджають кримські татари // Корреспондент.net, 05.12.2013
133. Меджлис отправил на Евромайдан сотни крымских татар // NEWSru.ua, 27 ноября 2013
134. Islamnews. Татары Крыма просят РФ помочь в битве с «бандеровской нечистью»
135. Меджлис дал власти 10 дней на снос памятников Ленина в Крыму
136. Меджлис срочно собирает митинг под крымским парламентом
137. Татары разошлись создавать самооборону, чтобы защищать Крым // «Украинская правда», 26.02.2014.
138. В Симферополе во время митингов погибли двое Архівавана 9 лістапада 2014..
139. Крымские татары начали собирать отряды самообороны
140. Татарстан призывает крымских татар к миру с русским населением полуострова
141. Президент Татарстана приехал в Крым. Ведомости, 05.03.2014
142. Новые власти Крыма обещают татарам равноправие после присоединения полуострова к России. Петербургский дневник, 06.03.2014
143. Власти Крыма приняли постановление о гарантиях прав крымских татар. Ведомости, 11.03.2014
144. Аксёнов предложил крымским татарам места в правительстве. Вести. Ru
145. Парламент Крыма принял постановление «О гарантиях восстановления прав крымскотатарского народа и его интеграции в крымское сообщество» // crimea.gov.ru, 11.03.2014
146. Госдума России готова гарантировать расширение прав крымских татар // Интерфакс, 12.03.2014
147. Заявление председателя Бахчисарайской районной государственной администрации Архівавана 1 чэрвеня 2015. 12.03.2014
148. Татары предупреждают об опасности джихада против России в Крыму — The Financial Times, 11.03.2014.
149. Экс-глава Меджлиса крымских татар Мустафа Джемилев приглашён в Москву. Российская газета.
150. Путин обсудил с экс-главой меджлиса крымских татар ситуацию в Крыму. Газета. Ru
151. Лидер крымских татар рассказал о беседе с Путиным (нявызн.). Русская служба Би-би-си (12 сакавіка 2014). Праверана 12 сакавіка 2014.
152. Джемилев попросил НАТО и ООН ввести миротворческие войска в Крым
153. Восстановление прав крымскотатарского народа должно осуществляться в составе суверенной Украины — обращение Меджлиса
154. Эрдоган обеспокоен судьбой крымских татар. Islamnews, 17.03.2014
155. Меджлис не признал договор об аннексии Крыма — Обозреватель, 18 марта 2014.
156. Рада признала крымскотатарский народ коренным в Крыму
157. Постановление о правах крымскотатарского народа надо было принимать раньше — М. Джемилев. Интерфакс-Украина, 20.03.2014
158. Поезд ушел. Татарам в конце концов отказали в квоте во власти Архівавана 31 сакавіка 2014. — Южный Курьер, 28.03.2014
159. Крымские татары не признают аннексию и создают автономию Русская служба Би-би-си, 29.03.2014
160. "Крымские татары ждут, кто из стран примет их национальную автономию". 15minut. 29 сакавіка 2014. Архівавана з арыгінала 2 красавіка 2015. Праверана 2014-03-29.
161. Полный текст выступления Мустафы Джемилева на заседании Совета Безопасности ООН. 01.04.2014
162. Меджлис принял решение сотрудничать с крымскими властями Архівавана 3 кастрычніка 2017.
163. Ультрас «Таврії» відповіли на сміх Могильова Бандерою (фото) Архівавана 27 студзеня 2014. — Факти, 24 Січня 2014
164. В Крыму открыли охоту на ультрас «Таврии» — Сегодня.ua, 29 Января 2014
165. “Правый сектор» сформирует «поезд дружбы» и не допустит раскола Украины, — Мосийчук — 112.ua Архівавана 21 лютага 2020.
166. «Правый сектор» отправит в Крым «поезд дружбы»
167. Тягнибок: Каждый может говорить на языке, на каком хочет
168. Украина объявила всеобщую мобилизацию из-за угроз России
169. «Правий сектор» у Крим не збирається і закликає правоохоронців до співпраці Архівавана 18 сакавіка 2014. — Укрінформ, 02.03.2014
170. ЗВЕРНЕННЯ ГОЛОВНОКОМАНДУВАЧА «ПРАВОГО СЕКТОРУ» ДМИТРА ЯРОША. Banderivets.org.ua (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 6 сакавіка 2014. Праверана 16 жніўня 2015.
171. Виновным в столкновениях на митинге крымских татар в Симферополе объявили «Правый сектор» Архівавана 8 сакавіка 2015.
172. «Правый сектор» Дмитрия Яроша готов воевать в Москве Политрада, 06.03.2014
173. Решение Верховного Совета АРК от 11 марта 2014 № 1740-6/14 «О противодействии распространению экстремизма в Автономной Республике Крым»
174. «Правый сектор» сообщил о присутствии своих бойцов в военных частях Крыма. Вести, 14.03.2014
175. Более 30 бойцов крымского подразделения «Беркута» были ранены в Киеве
176. Севастополь встретил бойцов «Беркута» как героев
177. Глава МВД Украины расформировал «Беркут» (нявызн.)(недаступная спасылка). // Новая газета (26 лютага 2014). Архівавана з першакрыніцы 22 студзеня 2015. Праверана 22 студзеня 2015.
178. Пост «Чонгар» контролирует крымский «Беркут» подчинённый Януковичу (видео) (нявызн.)(недаступная спасылка). // «Новый Визит» (Геническ), 27.02.2014. Архівавана з першакрыніцы 14 сакавіка 2014. Праверана 14 сакавіка 2014.
179. На Чонгаре кроме крымского «Беркута» — два «Урала» с российскими военными номерами (нявызн.). // «Центр журналистских расследований» (27 лютага 2014). Праверана 21 сакавіка 2014.
180. Под Армянск стянулись силовики из «Беркута» (нявызн.). // armyansk.info (27 лютага 2014). Праверана 14 сакавіка 2014.
181. Крымский «Беркут» находится на Перекопском перешейке // Интерфакс, 27.02.2014
     Въезд в Крым перекрыли блокпостами // Росбалт, 28.02.2014
182. К захвату крымского парламента и здания правительства причастен «Беркут», - Москаль (нявызн.). // Левый берег] (27 лютага 2014). Праверана 22 студзеня 2015.
183. Бойцов расформированного «Беркута» позвали в Севастополь (нявызн.). // Зеркало недели (26 лютага 2014). Праверана 28 лютага 2014.
184. Російські паспорти отримали вже дев’ятеро «Беркутів»
185. В Севастополе встретили бойцов «Беркута», стоявших на блокпостах на въезде в Крым | газета Новый Севастополь
186. Созданы Военно-Морские Силы Крыма Архівавана 24 верасня 2015. // Интерфакс-Россия, 02.03.2014
187. Офицеры штаба Командования ВМС ВСУ подтвердили верность Присяге и заставили радикалов покинуть территорию штаба
188. Экс-главе ВМС Украины нашли место в руководстве Черноморского флота. РБК, 24.03.2014
189. Назначенный властями Киева командующий ВМС Украины принёс присягу на верность народу Крыма. ИТАР-ТАСС, 02.03.2014
190. Офицеры ВМС не поддались на уговоры экс-командующего Березовского перейти на сторону крымского руководства, заявляют в штабе ВМС — Интерфакс-Украина, 03.03.2014
191. Представители отрядов самообороны Севастополя собрались на бессрочный пикет у штаба ВМС
192. Командующий ВМС обратился к украинским и российским морякам
193. Гайдук: Уберегите Крым от крови братоубийства
194. Все военные части ВМС в Крыму остались верны Украине — Комментарии, 04/03/2014
195. Украинские военные оставляют Крым. РБК, 24.03.2014
196. СМИ: Командование украинских морпехов в Феодосии готовило диверсию. РБК, 24.03.2014
197. Во всех воинских частях Крыма подняты российские флаги. РБК, 26.03.2014
198. Все корабли ВМС Украины в Севастополе подняли российские флаги. Sevastopol news, 23.03.2014 Архівавана 24 мая 2017.
199. З тимчасово окупованої території АР Крим до материкової частини України прибули 2 716 військовослужбовців та членів їх сімей
200. Минобороны России: Из Крыма эвакуируются 2 тыс. украинских военных. РБК, 22.03.2014
201. Россия разрешила вывести из Крыма украинские корабли и самолёты. Podrobnosti.ua, 08.04.2014
202. Россия начала передачу Украине боевых кораблей украинских ВМС. ИТАР-ТАСС, 11.04.2014
203. Александр Саможнев Россия приостановила передачу Украине военной техники из Крыма // Российская газета, 05.07.2014
204. О приостановлении мероприятий по передаче вооружения, военной техники и материальных средств вооружённых сил Украины // МИД России, 05.07.2014
205. В Крыму «зависли» украинские корабли | Центр журналистских расследований
206. О чем говорят украинские военные в Крыму в ожидании штурма. Репортаж. 04.03.2014
207. Пророссийские солдаты открыли огонь в воздух, чтобы не дать украинским вернуть аэродром Бельбек
208. После задержания ГАИ пьяного «героя»-командира, воинская часть в Бахчисарае перешла на сторону народа Крыма (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 кастрычніка 2015. Праверана 17 жніўня 2015.
209. Исчезнувший офицер автобата ВМС в Бахчисарае сдал часть России
210. Российские военнослужащие прорвались на территорию зенитно-ракетного полка под Евпаторией
211. Невідомі у масках захопили територію Керченської морської охорони — Радио Свобода
212. Керченская воинская часть оцеплена российскими солдатами // Kerch.FM, 3.03.2014
213. «Чёрные береты» Керчи продолжают нести службу (видео) // Kerch.com.ua, 03.03.2014
214. Российский спецназ требует у военных Керчи сдать оружие // Kerch.FM, 5.03.2014
215. Российские военные появились у ворот украинской части А-0883
216. В Донузлаве заблокирована 5-я бригада надводных кораблей в полном составе, — Минобороны Архівавана 22 студзеня 2015.
217. В Крыму пытались захватить военный аэродром «НИТКА» // 15minut.org, 28/02/2014(недаступная спасылка)
218. Украинский спецназ прорвался в Крым
219. Российские военные на захваченном в Саках аэродроме устанавливают пулемёты
220. Штаб ВМФ в Севастополе снова заблокирован
221. В Севастополе сообщили о захвате командного пункта украинских ПВО
222. Российские военнослужащие не дали журналистам попасть в украинскую часть в Феодосии
223. Состав Черноморского флота ВМФ России. Инфографика
224. Угода між Україною і Російською Федерацією про статус та умови перебування Чорноморського флоту Російської Федерації на території України
225. Зарубежные СМИ готовы на всё, чтобы исказить позицию России по ситуации на Украине (нявызн.). Russia Today (6 марта 2014). Праверана 11 сакавіка 2014.
226. В Крыму нет российских войск, заявил Шойгу
227. Откуда ружьишки?
228. «Прямая линия с Владимиром Путиным» (нявызн.). // kremlin.ru (17 красавіка 2014). Праверана 17 красавіка 2014.
229. Интервью немецкому телеканалу ARD (нявызн.). Kremlin.ru (17 лістапада 2014). Праверана 17 лістапада 2014.
230. Путин наградит военных за проведение референдума в Крыму
231. С. Канев. Герои под грифом «Секретно» (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2015. Праверана 17 жніўня 2015.
232. На Кубани медики и казаки готовятся ехать в Украину, а газеты призывают брать в руки оружие — ТСН, 12 марта 2014
233. Краснодарский казак о «Беркуте», зайцах и особенностях «полевого» Крыма — РБК, 14 марта 2014 г.
234. «Ночные волки» привезли гуманитарную помощь для блокпостов и больниц Крыма — МК, 12 марта 2014
235. Как Россия готовилась к аннексии Крыма (нявызн.). Украінская служба BBC (20 лютага 2017). Архівавана з першакрыніцы 18 мая 2023. Праверана 18 мая 2023.
236. 7683-е заседание СБ ООН Четверг, 28 апреля 2016 года, 15 ч. 00 м. Нью-Йорк (нявызн.). Архівавана з першакрыніцы 13 мая 2022. Праверана 28 ліпеня 2022.
237. Michael Kofman, Katya Migacheva, Brian Nichiporuk, Andrew Radin, Olesya Tkacheva Lessons from Russia's Operations in Crimea and Eastern Ukraine(англ.). — RAND Corporation, 2017-05-09. Архівавана з першакрыніцы 8 чэрвеня 2022.
238. McDermott. Brothers Disunited: Russia's Use of Military Power in Ukraine (нявызн.). FMSO. Архівавана з першакрыніцы 2 лістапада 2015.
239. Крымские депутаты собираются на срочное заседание — депутат — Крым.comments.ua
240. Под стенами парламента АРК собираются протестовать против откола Крыма — Крым.comments.ua (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 16 снежня 2018. Праверана 17 жніўня 2015.
241. У здания крымского парламента произошла потасовка (руск.). Lenta.Ru (21 лютага 2014). Праверана 28 лютага 2014.
242. Возле крымского парламента произошла потасовка | Новости Крыма за 15 минут Архівавана 30 чэрвеня 2015.
     Под зданием Верховной Рады Крыма началась бойня (ФОТО) | КОММЕНТАРИИ
     Сторонников Евромайдана милиция увела от Верховной Рады Крыма | Центр журналистских расследований
243. В Симферополе на митинги стали приходить с оружием
244. Крымских «защитников президента» заставляли петь гимн Украины Архівавана 6 красавіка 2015.
245. Крымчане рассказали о Корсунь-Шевченковской трагедии. ВЕСТИ.ua, 02.04.14
246. Информация СМИ не соответствует действительности. // ССО ГУМВД Украины в АР Крым, 21.02.2014
247. Янкелевич Е.. Кошмар в Новороссии начался с «Корсуньского погрома» (нявызн.)(недаступная спасылка). Харьков. Новостное агентство (24 ліпеня 2014). Архівавана з першакрыніцы 17 сакавіка 2015. Праверана 16 сакавіка 2015.
248. «Ленинопад» подбирается к Крыму — Крым.comments.ua (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 сакавіка 2019. Праверана 17 жніўня 2015.
249. Власти Крыма будут выполнять решения Верховной рады // Коммерсантъ, 23.02.2014
250. Могилёв будет выполнять решения Верховной Рады Украины // Центр журналистских расследований, 23.02.2014
251. В Зуе уничтожили памятник Ленину | «Е-Крым» Архівавана 29 чэрвеня 2015.
252. Могилёв пошел на переговоры с Тягнибоком. Боится, что «Ленинопад» взорвет в Крым — Крым.comments.ua (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2018. Праверана 17 жніўня 2015.
253. "Новости региона". Пресс-служба Севастопольской городской государственной администрации. 2014-02-24. Архівавана з арыгінала 25 лютага 2014. Праверана 2014-11-14.
254. Администрация Севастополя: главы у нас нет, откуда возьмётся – не знаем (нявызн.). Slon.ru (24 лютага 2014).
255. Севастопольская ГГА: попытки выбрать нелегитимные органы власти — незаконные
256. Севастопольцы чуть не разгромили администрацию, но все же добились обещания передать все дела Алексею Чалому Архівавана 17 кастрычніка 2016.
257. «Народный» мэр Севастополя приступил к работе
258. У Севастополі міськрада створила виконком на чолі з громадянином Росії (укр.). Радио Свобода (25 лютага 2014).
259. В Севастополе депутаты создали управление по обеспечению жизнедеятельности и при нём координационный совет
260. Заявление Президиума ВС АРК от 24 февраля 2014 года № 38-6/14-ПВР
261. Ночные встречи депутатов Крыма и России за рамками правового поля — Могилёв — Крым.comments.ua (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 15 красавіка 2019. Праверана 17 жніўня 2015.
262. Российские соотечественники Крыма встретились с делегацией депутатов Государственной Думы России Архівавана 2 жніўня 2016.
263. Сергей Цеков: Если дебилы в Киеве полезут в Крым, то пусть сами зададут себе вопрос о действиях России Архівавана 27 сакавіка 2017.
264. В крымском парламенте грозят убрать Могилёва за два дня — Крым.comments.ua (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 15 красавіка 2019. Праверана 16 жніўня 2015.
265. Россия не готовится массово раздавать паспорта в Крыму — Генконсул РФ — Крым.comments.ua (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 15 красавіка 2019. Праверана 17 жніўня 2015.
266. Повестка дня заседаний Верховной Рады Автономной Республики Крым на внеочередное пленарное заседание восьмой сессии 26 февраля 2014 года
267. проект заявления ВР АРК от 26.02.2014 № 1110/30-10
268. Симферополь определяется. Онлайн-трансляция заседания Верховного Совета Крыма, определяющего свое отношение к смене власти в Киеве. Газета.ru, 26.03.2014
269. В Крыму татары подняли бандеровский флаг и скандируют «Слава Украине!»
270. Интервью вице-спикера крымского парламента, председателя Русской общины Крыма Сергея Цекова изданию «Московский Комсомолец». 15.03.2014 Архівавана 22 снежня 2018.
271. Скончалась пострадавшая на митинге в Симферополе женщина
272. Переворот в Крыму: хроника четверга
273. Відкрито провадження за фактом захоплення у Криму будівель Верховної Ради та Ради Міністрів // Генеральная прокуратура Украины, 27.02.2014
274. Здание Совмина и парламента Крыма захватили 120 профессионально подготовленных лиц – нардеп Куницын (нявызн.). Интерфакс-Украина (27 лютага 2014). Праверана 28 лютага 2014.
275. «Крым почему-то стал русской землей»
276. Марчук: Совмин и парламент Крыма захватил спецназ из Севастополя (нявызн.). // Лига.Новости (27 лютага 2014). Праверана 19 лютага 2015.
277. Максим Шевченко: Идиотские формулировки политиков наносят больший вред, чем необдуманные действия по вторжению в Крым // «Собеседник»
278. Валерий Ширяев. «Крым. Год спустя. Что мы знаем теперь». Новая газета, № 18, 20 февраля 2015 (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 23 красавіка 2022. Праверана 19 жніўня 2015.
279. Захватившие здания Верховного совета и Совмина Крыма отказались вести переговоры Архівавана 26 лютага 2015.
280. В Крыму остановлено движение автобусов (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2017. Праверана 17 жніўня 2015.
281. В Керчи остановилась паромная переправа
282. Названы захватчики парламента и правительства Крыма (нявызн.). // Lenta.Ru (27 лютага 2014). Праверана 28 лютага 2014.
283. Депутаты ВР Крыма проголосовали за референдум о государственной самостоятельности АРК и отправили в отставку правительство Могилёва
284. Премьером Крыма стал лидер партии «Русское единство» Аксенов (нявызн.). Интерфакс (27 лютага 2014). Праверана 28 лютага 2014.
285. Премьером Крыма избрали лидера «Русского единства» (нявызн.). Lenta.Ru (27 лютага 2014). Праверана 28 лютага 2014.
286. В. Константинов по телефону согласовал с В. Януковичем главу правительства АРК - С. Куницын (нявызн.). УНН (27 лютага 2014). Архівавана з першакрыніцы 8 сакавіка 2014. Праверана 17 жніўня 2015.
287. Крымский премьер назначен законно, — парламент АРК
288. В парламенте Крыма назначили нового премьера
289. Онлайн-трансляция событий в Крыму после ночного захвата зданий парламента и совмина автономии
290. Сергей Куницын: Решение о присоединении Крыма к России можно протянуть только на штыках//Insider, 06.03.2014 (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 8 сакавіка 2022. Праверана 17 жніўня 2015.
291. Верховный Совет Крыма не имел права принимать решения о референдуме, — нардеп Чорноволенко//112.ua, 27.02.2014
292. На голосовании в крымском парламенте не было и половины депутатов Архівавана 3 студзеня 2016.
293. На сессии ВР Крыма нет кворума//Центр журналистских расследований, 27.02.2014
294. Точное количество крымских депутатов, которые принимали решения о референдуме и недоверии правительству, не известно // Интерфакс-Украина
295. Владимир Путин: мы действовали в интересах русских людей и всей страны (нявызн.). ТАСС (16 сакавіка 2015). Архівавана з першакрыніцы 26 чэрвеня 2015. Праверана 26 чэрвеня 2015.
296. В Севастополе встретили бойцов «Беркута», стоявших на блокпостах на въезде в Крым (нявызн.). // «Новый Севастополь» (20 сакавіка 2014). Праверана 21 сакавіка 2014.
297. Группа вооружённых людей захватила симферопольский аэропорт (нявызн.). Интерфакс-Украина (28 лютага 2014). Праверана 27 лютага 2015.
298. Крымские отряды самообороны рассредоточились по периметру аэродрома Бельбек. Интерфакс, 28.02.2014
299. Вооружённые люди покинули симферопольский аэропорт — представитель аэропорта. Интерфакс, 28.02.2014
300. Аэропорт «Симферополь» работает в штатном режиме. Интерфакс, 28.02.2014
301. Военные обеспечивают безопасность в аэропорту Симферополя, — служба безопасности аэропорта
302. Под Севастополем около 10 машин «Урал» ЧФ РФ блокируют аэропорт Бельбек
303. Аэропорты в Крыму оккупированы российскими военными — Аваков (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 1 чэрвеня 2019. Праверана 17 жніўня 2015.
304. Авиабаза Бельбек
305. Военные отбили нападение русских в Бельбеке — Минобороны Архівавана 8 сакавіка 2014.
306. Пророссийские солдаты открыли огонь в воздух, чтобы не дать украинским вернуть аэродром Бельбек // Slon
307. Противостояние у Бельбека: выстрелы и красный флаг
308. На аэродроме «Бельбек» в Крыму при попытке захвата склада применили гранаты Архівавана 8 сакавіка 2015.
309. В «Бельбеке» оккупантов чуть оттеснили, переговоры продолжаются
310. Военнослужащие Черноморского флота РФ блокировали Балаклаву, а российские военные вертолёты прилетели на Украину. URA.ru
311. Российские военнослужащие опровергли информацию об участии в блокировании аэродрома «Бельбек» (нявызн.). Интерфакс (28 лютага 2014). Праверана 23 студзеня 2015.
312. Російські військові захопили державне підприємство «Кримаерорух»
313. Российские военные захватили госпредприятие «Крымаэрорух»
314. В Крыму российский ракетный катер заблокировал выход из Балаклавской бухты
315. Военнослужащие ЧФ РФ блокировали пограничную часть в Балаклаве, российские вертолёты прилетели в Украину, нарушая двухсторонние соглашения — Госпогранслужба
316. В Севастополь зашли 4 корабля Северного и Балтийского флотов
317. В Крыму захватывают военный аэродром (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2017. Праверана 17 жніўня 2015.
318. В Симферополе и Саках у воинских частей дежурят автомобили с вооружёнными людьми
319. В Крыму утвердили состав Совета министров (нявызн.). // Сайт Государственного Совета Республики Крым (28 лютага 2014). Праверана 25 сакавіка 2014.
320. Хроника последнего дня зимы в Крыму: захваты аэропортов и новый кабмин
321. ГТРК «Крым» под контролем российских военных
322. В Крыму захватывают телекомпании
323. Укртелеком официально подтвердил о блокировании связи в Крыму
324. Агрессивно настроенная толпа не пустила Порошенко в крымский парламент // Интерфакс-Украина
325. Порошенко не пробился в ВР Крыма // Центр журналистских расследований
326. Порошенко прилетел в Симферополь на переговоры
327. В Симферополе пикетчики заблокировали Представительство президента (нявызн.). Крымское информационное агентство (28 лютага 2014). Праверана 28 лютага 2014.
328. МВД назначило новых начальников милиции Крыма и Севастополя // Интерфакс-Украина, 28.02.2014
329. Воздушное пространство над аэропортом Симферополя закрыто (нявызн.). ИТАР-ТАСС (28 февраля, 22:37). Праверана 10 сакавіка 2015.
330. В аэропорт Симферополя прибыл первый после открытия воздушной зоны рейс из Киева
331. Ukrainian airline says Crimean airspace closed Архівавана 7 чэрвеня 2014.
332. У Керченской паромной переправы стоят российские военные с оружием // Kerch.FM, 1.03.2014
333. Постпред президента Украины в Крыму заявляет о прибытии на полуостров 13 самолётов Ил-76 с российскими десантниками (нявызн.). Эхо Москвы (1 сакавіка 2014). Праверана 1 сакавіка 2014.
334. "Путин: силы ГРУ и морпехи посылались в Крым разоружать армию Украины". РИА Новости. 2015-03-15. Архівавана з арыгінала 2015-06-18. Праверана 2015-06-18.
335. Крым в осаде: хроника субботы
336. Российские солдаты вывели из строя оборудование аэродрома в Крыму Архівавана 8 сакавіка 2015.
337. В Симферополе неизвестные заблокировали центральный военкомат
338. Генконсул России в Крыму не подтверждает информацию о жертвах среди россиян
339. Центр Симферополя взяли под контроль вооружённые люди, на улицах — военные грузовики
340. Центр Симферополя полностью окружен военными // Крымское информационное агентство, 1.03.2014
341. Все службы Симферополя работают в штатном режиме, — Агеев (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 5 жніўня 2018. Праверана 19 жніўня 2015.
342. РФ увеличила вооружённые силы в Крыму на 6 тыс. солдат и нарушила соглашение — Минобороны // УНН, 01.03.2014
343. Пограничная часть в Балаклаве перешла под контроль российских войск
344. В Джанкое российские войска заняли бывший аэродром
345. За сутки в Крыму разгрузилось уже пять кораблей РФ
346. Владимир Путин внёс обращение в Совет Федерации Федерального Собрания Российской Федерации (нявызн.). Официальный сайт Президента России (1 сакавіка 2014). Праверана 2 сакавіка 2014.
347. Стенограмма 347 (внеочередного) заседания Совета Федерации от 01.03.2014
348. Совет Федерации дал согласие на использование Вооружённых Сил России на территории Украины
349. Депутаты горсовета Севастополя проголосовали за неподчинение киевским властям
350. Авруцкий подал в отставку. В Крыму снова поменялся Глава МВД (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 21 жніўня 2017. Праверана 19 жніўня 2015.
351. Российские военные в Крыму вывозят оружие из двух воинских частей ВСУ — источник
352. Военнослужащие ЧФ сутки блокируют военные склады флота Украины. Журналистов просят о поддержке
353. Война идет: ультиматум сложить оружие морпехам в Феодосии предъявил замком Южного ВО России
354. Блокированный в Феодосии батальон морпехов обесточили Архівавана 8 сакавіка 2015.
355. Блокированный в Феодосии батальон морпехов остался без подвоза продуктов Архівавана 8 сакавіка 2015.
356. В Феодосии вторую неделю блокируют батальон морской пехоты
357. Штаб флота ВМС в Севастополе отключили от света Архівавана 25 снежня 2017.
358. Украинские военные в Перевальном будут стоять насмерть при штурме российским спецназом. Приглашают журналистов быть свидетелями
359. В России подтвердили, что часть в Перевальном блокируют русские солдаты
360. Бойцы российского спецназа в Перевальном отошли от КПП бригады береговых войск Украины
361. В Перевальном женщины и самооборона встанут за мир живым щитом // Новости Крыма, 03.03.2014
362. Бригада береговой обороны ВМС Украины не будет выполнять никаких ультиматумов — командование части
363. Бригада береговой обороны ВМС Украины не будет выполнять никаких ультиматумов — заявление
364. Крымские татары пришли поддержать украинских военнослужащих к воинской части в Керчи
365. Российские военные выдвинули ультиматум украинским морпехам в Керчи
366. В Крыму захвачены штабы погранвойск — Госпогранслужба Украины // Интерфакс-Украина
367. Звернення до працівників прокуратури, правоохоронних органів, суду, органів державної влади і місцевого самоврядування, військовослужбовців Збройних Сил та інших військових формувань України
368. Главы пяти силовых структур Крыма принесли присягу народу
369. Расположенные в Крыму Внутренние войска верны присяге и имеют достаточно сил и средств для обороны — заявление
370. Главный тюремщик Крыма отказался подчиняться нелегитимному премьеру — ТСН, 3 марта 2014
371. Заявление Президиума ВС АРК от 03.03.2014
372. О некоторых вопросах обеспечения организации и проведения республиканского (местного) референдума в Автономной Республике Крым
373. Севастополь хочет войти в состав Крыма — ТРК Звезда, 3 марта 2014
374. Россия сулит Крыму масло вместо пушек — «Экономика» — Финмаркет
375. В нескольких воинских частях в Крыму начался штурм по одному сценарию
376. Корабли ВМСУ заблокировали в бухте Севастополя Архівавана 8 сакавіка 2015.
377. Ракетный катер ЧФ РФ заблокировал выход из озера Донузлав
378. На Керченской паромной переправе скопление бронетехники
379. Сакская морская авиабригада передислоцировала авиатехнику на континент
380. В Украину через Керченскую переправу прорвались автобусы и грузовики с вооружёнными лицами, игнорируя погранконтроль — Госпогранслужба
381. Распоряжение № 4 «О прекращении формирования отрядов народного ополчения и дальнейших действиях добровольцев»
382. «Верховный главнокомандующий» Крыма Аксенов грозит уголовными делами командирам, отказавшимся ему подчиняться
383. Російські військові блокують роботу органів безпеки у Криму — Наливайченко Архівавана 28 сакавіка 2014.
384. Пророссийские активисты заблокировали управление СБУ в Севастополе
385. Военные моряки Украины обвинили Путина в неприкрытой лжи
386. Экипаж корабля «Славутич» отбил нападение вооружённой группы Архівавана 8 сакавіка 2015.
387. В Минобороны уверяют, что контролируют воздух над Крымом Архівавана 2 красавіка 2015.
388. В Евпатории украинские военные живым щитом охраняют оружие
389. Украинскому полку в Евпатории поставлен ультиматум о сложении оружия — представитель командования
390. Совмин Крыма выдвинул ультиматум воинский части в Евпатории
391. Російські військові окопуються на Перекопському перешийку — очевидці
392. Украинские пограничники развернули три КПП на въезде в Крым
393. В Крыму находятся российские военнослужащие не только из частей ЧФ РФ, утверждают в Генштабе ВСУ
394. Аксенов приглашает в крымскую армию, запугивая «бандеровцами» Архівавана 2 красавіка 2015.
395. Спецпосланнику генсека ООН в Симферополе угрожали неизвестные вооружённые лица
396. Аксёнов: руководство Крыма не приглашало в регион представителей ООН
397. Украинским кораблям закрыли выход из озера Донузлав Архівавана 17 сакавіка 2014.
398. Пограничные корабли из Крыма передислоцированы в Одессу
399. Парламент Крыма принял постановление «О проведении общекрымского референдума»
400. Текст решения внеочередной сессии от 6 марта 2014 года № 7151 «Об участии в проведении общекрымского референдума» (нявызн.)(недаступная спасылка). Официальный сайт Севастопольского городского совета (6 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 8 сакавіка 2014. Праверана 14 лістапада 2014.
401. В Крыму объяснили изменение вопросов референдума
402. Константинов: рішення про референдум приймали терміново через загрозу арешту // BBC, украинская редакция, 7/03/2014
403. Об изменениях в системе и структуре органов исполнительной власти Автономной Республики Крым
404. Украинская госсобственность в Крыму будет национализирована
405. Паромную переправу Керчи контролируют вооружённые люди // Kerch.FM
406. Через Керченскую переправу в Крым переправляют военную технику // Kerch.com.ua, 7/03/2014
407. Затопленное в проливе бухты Донузлав судно нанесёт экологический вред
408. Россияне затопили ещё один свой корабль, чтоб заблокировать украинцев
409. В Госдуме Владимир Константинов обсудил с Сергеем Нарышкиным вопросы организации и проведения общекрымского референдума
410. Совет федерации готов поддержать решение Крыма о вхождении в РФ — В. Матвиенко
411. Российские военные минируют поля под поселком Чонгар Херсонской области (ОБНОВЛЕНО)
412. Российские оккупанты заминировали и обтянули колючей проволокой «границу» в Херсонской области
413. В Крыму не признали нового главу СБУ. Крымское ИА, 10.03.2014
414. В центре Симферополя проходит митинг за присоединение к России. ИТАР-ТАСС, 09.03.14
415. Обращение Председателя Верховного Совета АРК Владимира Константинова к крымчанам (архив)
416. Государственный Совет Республики Крым
417. Украинские военные теряют контроль над аэродромами в Саках и Джанкое
418. В Бахчисарае захватывают военную часть
419. Российские военные захватили ракетную часть в Черноморском
420. В захваченной ракетной части в Черноморском украинские и российские военные договорились о совместных патрулях
421. Украинскому зенитно-ракетному полку выдвинули ультиматум: сдать оружие до вечера (документ) Архівавана 7 жніўня 2016.
422. Украинские зенитчики в Евпатории просят эвакуировать горожан из-за угрозы взрыва
423. Премьер Крыма принял присягу у батальона спецназа Вооружённых Сил автономии
424. Крымский парламент дал премьеру Аксенову полномочия главкома вооружёнными силами автономии
425. Парламент Крыма принял Декларацию о независимости АРК и г. Севастополя (нявызн.). // Пресс-центр Верховного Совета Автономной республики Крым (11 сакавіка 2014). Праверана 11 сакавіка 2014.
426. В крымском парламенте формируется межфракционная депутатская группа «За новый российский Крым!»
427. Служба безопасности Крыма взяла под защиту население. Крымское ИА, 11.03.2014
428. Положение о Народной дружине Крыма
429. Завершено формирование сил самообороны Севастополя под единым руководством
430. Ограничения на прилёт воздушных судов в Крым продлятся до 17 марта — власти
431. Российские военные теперь контролируют и батальон на Ай-Петри
432. Военные «Бельбека» потребовали от Минобороны приказов Архівавана 2 красавіка 2015.
433. Партии Крыма подписали меморандум о содействии на время проведения референдума
434. Силы самообороны предотвратили диверсию на газопроводе на Арабатской стрелке — премьер Крыма
435. Российский десант высадился в Херсонской области
436. МИД заявляет о военном вторжении России в Херсонскую область
437. Украина договорилась с РФ не прибегать к блокировке воинских частей до 21 марта
438. Постановление ВС АРК от 17.03.2014 № 1745-6/14 «О независимости Крыма»
439. Депутаты городского совета на внеочередной сессии обратились к Российской Федерации о принятии города Севастополя в состав России
440. Указ Президента РФ от 17 марта 2014 года № 147 «О признании Республики Крым» Архівавана 7 верасня 2014.
441. Распоряжение Президента РФ от 17.03.2014 № 63-рп
442. Россия предоставила Крыму финпомощь в сумме 15 миллиардов рублей
443. Крым получил от России 15 млрд рублей (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 19 сакавіка 2014. Праверана 19 жніўня 2015.
444. У зв’язку із загибеллю українського військовослужбовця, військовим частинам ЗС України, дислокованим в АР Крим, дозволено застосування зброї
445. Проводится расследование обстоятельств происшедшего на улице Кубанской в Симферополе Архівавана 3 красавіка 2015.
446. МВД по Республике Крым Архівавана 2 красавіка 2015.
447. Глава самообороны Крыма: «Снайпер словно растворился в воздухе»
448. В Симферополе простились с военным и казаком, убитыми снайпером
449. В Симферополе прошла панихида по бойцам, убитым снайпером. Спецрепортаж
450. Над штабом ВМС Украины поднят российский флаг // ИТАР-ТАСС, 19.03.2014
451. Командувача Військово-Морських Сил ЗС України вивезли у невідомому напряму невстановлені особи
452. Командующий ВМС Украины Гайдук временно задержан — прокуратура. Крыминформ, 19 марта 2014.
453. В Крыму правоохранительные органы отпустили командующего ВМС Украины Сергея Гайдука и ещё 7 человек, которые были задержаны накануне в Севастополе. Эхо Москвы, 20 марта 2014.
454. Госдума приняла закон о присоединении Крыма
455. Три судна ВМС Украины подняли российские флаги
456. "Российский флаг в Крыму подняли 72 воинских подразделения из состава ВС Украины". Интерфакс. 20 сакавіка 2014. Праверана 2014-03-20.
457. В честь присоединения Крыма в Москве, Симферополе и Севастополе устроят салют
458. Воинскую часть в Бельбеке взяли штурмом
459. Крымские правоохранители проверяют воинскую часть в Бельбеке, где могут находиться неустановленные лица из Украины
460. Обращение Сергея Аксёнова к народу Украины — YouTube
461. В Феодосии военные РФ штурмом взяли базу украинских морпехов
462. И. о. президента Украины распорядился вывести украинские войска с территории Крыма
463. Корабль "Константин Ольшанский" захвачен (нявызн.). КП-Украина (24 сакавіка 2014). Праверана 25 сакавіка 2014.
464. Восемь главных вопросов о Крыме: ответы экспертов (нявызн.). Сегодня.ua (25 сакавіка 2014). Праверана 25 сакавіка 2014.
465. Тральщик Черкассы поднял флаг РФ, корабли Украины сдались, флаги России во всех украинских частях, самооборона Севастополя распущена
466. В озере Донузлав военные РФ захватили последний в Крыму корабль под желто-голубым флагом, сообщили украинские СМИ
467. Тральщик «Черкассы» отбил штурм
468. Крым: полковника Юлия Мамчура освободили из плена
469. Освобожденный Мамчур рассказал о крымском плене
470. Список лиц, пребывание которых на территории Республики Крым является нежелательным (нявызн.). Официальный сайт Государственного Совета Республики Крым (27 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 27 сакавіка 2014. Праверана 14 лістапада 2014.
471. Россия передаст Украине вооружение крымских частей, не перешедших на её сторону
472. Власти Крыма пригрозили отключить украинские телеканалы
473. Марионеточный Совет Крыма назначил референдум о вхождении в РФ на 16 марта
474. Самопровозглашенный премьер АРК перенёс всекрымский референдум на 30 марта
475. Аншлюс по-русски. Что делать Украине после оккупации Крыма
476. Россияне затопили корабль в севастопольской бухте
477. Украинские каналы попросили пока не показывать пропаганду о российской милиции
478. Руководители медиа групп Украины призывают российских телевизионщиков взвешивать каждое слово
479. Руководители российских телеканалов ответили украинским коллегам на призывы быть объективными
480. Мірошниченко запевняє, що не бив керівника НТКУ
481. Майдан пошел ва-банк
482. В стране товарища маузера
483. «Первый канал» выдал польский КПП за российский (нявызн.). Lenta.ru (2 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 27 жніўня 2015. Праверана 2 сакавіка 2014.
484. Kremlin TV Loves Anti-War Protests—Unless Russia Is the One Waging War Studies in 'whataboutism'
485. «Russia and Ukraine: Edging closer to war», The Economist, Mar 1st 2014
486. борис гребенщиков | Facebook
487. Гребенщиков упрекнул «Россию 24» в игре на руку дьяволу // Lenta.ru
488. Обращение рок музыкантов к народам Украины и России // 21 Регион — Информационно-развлекательный портал. Чебоксары. Чувашия
489. Пропали беженцы
490. Ъ-Украина-Новости — Госпогранслужба опровергает массовый выезд украинцев из страны
491. Российская миграционная служба отрицает поток беженцев из Украины
492. Изменения в кабельном телевидении | Ланет
493. Симоньян объяснила проукраинскую позицию ведущей RT «американской пропагандой»
494. Новости NEWSru.com:: Ведущая канала RT уволилась в прямом эфире, отказавшись «обелять Путина»
495. RT America’s Liz Wahl resigns live on air, 06.03.2015
496. Ведуча російського каналу звільнилася в прямому ефірі через Крим (укр.)
497. Max Blumenthal, Rania Khalek. How Cold War-Hungry Neocons Stage Managed RT Anchor Liz Wahl’s Resignation//TruthDig, 19.03.2015
498. На Украине половина провайдеров прекратили вещание российских телеканалов — Интерфакс
499. Кремль орденами и медалями отблагодарил группу журналистов за освещение событий в Крыму (нявызн.). Эхо Москвы (5 мая 2014). Праверана 2014-5-6.
500. СМИ: 300 журналистов получили от Путина награды за Крым (нявызн.). Би-би-си (5 мая 2014). Праверана 2014-5-6.
501. Путин наградил 300 журналистов «за объективность при освещении событий в Крыму»
502. 300 российских «журналистов», которых наградят за Крым. ПОЛНЫЙ СПИСОК
503. Виктор Велисов. Что случилось с крымскими СМИ «Медиазона», 29.06.2015
504. Счета ТРК «Черноморская» арестованы — депутат Сенченко
505. Верховный Совет Крыма переподчинил ГТРК «Крым» властям республики. ИТАР-ТАСС, 11.03.14
506. Ефірні частоти «Чорноморської ТРК» захопив канал «Россия 24»
507. В Крыму отключили два украинских телеканала
508. Президент Татарстана заступился за телеканал ATR
509. Омбудсмен также зафиксировала массовые нарушения прав независимых журналистов в Крыму
510. Сепаратисты в Крыму ограничили права журналистов крупнейших СМИ Украины
511. Администрация АР Крым отключила эфирное вещание телеканала «1+1»
512. В Крыму отключили ещё два украинских канала
513. В Севастополе возле воинской части избили и ограбили журналистов
514. В Крыму отключили ещё два украинских канала
515. У Севастополі російські солдати штурмують українську військову частину (нявызн.). Украинская правда (8 марта 2014). Праверана 8 марта 2014.
516. В Симферополе группа молодчиков атаковала журналистов немецкой газеты «Бильд»
517. В Крыму избили журналистов Архівавана 11 сакавіка 2014.
518. Ukraine: Human rights monitors urgently needed as journalists and activists face wave of attacks in Crimea(недаступная спасылка)
519. В Крыму начали вещание российские телеканалы. ИТАР-ТАСС, 09.03.14
520. Крыминформ
521. В Крыму заработало новое агентство «Крыминформ». ИТАР-ТАСС, 11.03.14
522. Радіостанції группи «ТАВР Медіа» призупиняють мовлення на території Криму
523. У Севастополі відключили радіо «Вести» Архівавана 27 сакавіка 2014.
524. Украина не признает присоединения Крыма к России // Интерфакс, 18.03.2014.
525. Депутаты защитили права украинцев в оккупированном Крыму // «Сегодня» (Украина)
526. Про призначення С. Куніцина Постійним Представником Президента України в Автономній Республіці Крим (укр.) (2014-03-01publisher=Официальный сайт Верховной рады Украины). Праверана 18 лістапада 2014.
527. Про Голову Ради міністрів Автономної Республіки Крим (укр.)
528. Александр Турчинов отдал приказ привести Вооружённые Силы Украины в полную боевую готовность
529. Про невідкладні заходи щодо забезпечення національної безпеки, суверенітету і територіальної цілісності України
530. СБУ розпочато кримінальне провадження за фактом посягання на територіальну цілісність та недоторканність України Архівавана 2 жніўня 2016.
531. Турчинов заявил, что распустит крымский парламент и референдума не будет (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 красавіка 2019. Праверана 20 жніўня 2015.
532. Про окремі питання забезпечення дотримання законодавства України про референдуми Архівавана 23 верасня 2015.
533. Крым сообщил о блокировке счетов автономии Киевом — Интерфакс
534. Вице-премьер АРК: госказначейство Украины разблокировало счета Крыма
535. Источник: минобороны Украины проведёт масштабную ротацию военнослужащих. ИТАР-ТАСС, 07.03.14
536. Источник: МО Украины поручено подготовить план «усмирения» востока и юго-востока страны. ИТАР-ТАСС, 09.03.14
537. ВГТРК сожалеет о решении Киева отключить трансляцию передач российских каналов на Украине. ИТАР-ТАСС, 12.03.14
538. Турчинов: Совбез Украины принял решение сформировать «национальную гвардию». ИТАР-ТАСС, 11.03.14
539. Турчинов: Украина обратится к странам — гарантам безопасности за военной помощью. ИТАР-ТАСС, 11.03.14
540. Источник: в состав Национальной гвардии Украины войдут отряды активистов майдана. ИТАР-ТАСС, 12.03.14
541. Украинская армия приведена в полную боевую готовность. ИТАР-ТАСС, 12.03.14
542. Минобороны Украины: состояние подготовки личного состава вооружённых сил — удручающее. ИТАР-ТАСС, 12.03.14
543. Конституционный суд Украины считает незаконным проведение референдума в Крыму
544. Офіційний портал Верховної Ради України Архівавана 15 сакавіка 2014.
545. А. Яценюк: Все зачинщики сепаратизма и раскола будут привлечены к суду. Найдем всех
546. Рада приняла законопроект об объявлении Крыма «временно оккупированной территорией». ИТАР-ТАСС, 20.03.2014
547. Крым признали временно оккупированной территорией // «Сегодня» (Украина)
548. Госпогранслужба Украины начала поэтапную передислокацию личного состава из Крыма. ИТАР-ТАСС, 20.03.2014
549. Зачем украинские войска остаются в Крыму. Мнение министра обороны. ЛІГАБізнесІнформ, 22.03.2014
550. Турчинов уволил своего постпреда в Крыму. LB.ua, 26.03.2014
551. В. о. Президента України, Голова Верховної Ради України Олександр Турчинов зустрівся з офіцерами Збройних Сил України, що були звільнені з полону (укр.)
552. Про Звернення Верховної Ради України до держав-гарантів відповідно до Меморандуму про гарантії безпеки у зв’язку з приєднанням України до Договору про нерозповсюдження ядерної зброї (укр.)
553. Секретарь СНБО заявил о причастности российских войск к событиям в Крыму. Интерфакс, 28.02.2014
554. Письмо Постоянного представителя Украины при Организации Объединенных Наций от 28 февраля 2014 года на имя Председателя Совета Безопасности
555. О встрече в МИД России с советником-посланником Посольства Украины в Российской Федерации // МИД РФ, 28.02.2014
556. Киев высказал протест российской стороне в связи с нарушением воздушного пространства Украины и двусторонних соглашений
557. Турчинов призвал Путина «остановить провокацию» в Крыму
558. Putin ready to invade Ukraine; Kiev warns of war Архівавана 24 верасня 2015. (англ.) // Reuters, 01.03.2014
559. Брифінг в МЗС Архівавана 3 снежня 2019.
560. Командующему ЧФ РФ инкриминируют совершение преступлений на территории Крыма. ИТАР-ТАСС, 06.03.2014
561. Эхо Москвы:: Интервью: Андрей Дещица
562. Брифінг в МЗС Архівавана 8 снежня 2015. // МИД Украины, 19.03.2014
563. Андрій Парубій: Україна розпочинає процес виходу з СНД Архівавана 8 снежня 2015. (укр.)
564. Рада просит участников Будапештского меморандума сохранить территориальную целостность Украины, применяя все возможные меры
565. Ukraine president: Russia 'is refusing crisis talks'
566. Заява Міністерства закордонних справ України Архівавана 12 сакавіка 2014.
567. Обама заявляет о неприемлемости крымского референдума
568. Звернення Верховної Ради України до Організації Об'єднаних Націй
569. Коментар МЗС України щодо постанови «Про незалежність Криму» від 17 березня 2014 року Архівавана 3 снежня 2019.
570. Посла України в РФ Володимира Єльченка відкликано для консультацій (нявызн.)(недаступная спасылка). МИД Украины (17 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 3 снежня 2019. Праверана 3 сакавіка 2015.
571. МЗС України викликало Тимчасового повіреного у справах РФ в Україні для вручення ноти протесту (укр.)(недаступная спасылка). МИД Украины (18 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 22 сакавіка 2014. Праверана 22 красавіка 2015.
572. СНБО Украины принял решение о введении визового режима с Россией | Forbes.ru
573. Яценюк: Украина не будет спешить с введением визового режима с Россией. ИТАР-ТАСС, 20.03.2014
574. В Совете нацбезопасности Украины недовольны позицией Яценюка по визовому вопросу с РФ. ИТАР-ТАСС, 20.03.2014
575. Верховная Рада Украины приняла «Декларацию о борьбе за освобождение Украины» Архівавана 7 снежня 2019.
576. Турчинов: Украина выступает за создание в Крыму «демилитаризованной зоны». ИТАР-ТАСС, 21.03.2014
577. Янукович о ситуации в Крыму: крымчане просто защищаются от бандеровцев — LB.ua
578. Янукович считает, что Крым должен остаться в составе Украины (нявызн.). Коммерсантъ (28 февраля 2014). Праверана 14 лістапада 2014.
579. Янукович призвал Россию спасти Украину от хаоса. Forbes.ru, 28.02.2014
580. Янукович поддерживает обращение властей Крыма к президенту РФ РФ об оказании помощи крымчанам — Интерфакс
581. Чуркин: Янукович попросил Путина ввести войска в Украину (нявызн.). Русская служба Би-би-си (4 марта 2014). Праверана 3 сакавіка 2015.
582. Янукович назвал аннексию Крыма Россией трагедией
583. ИТАР-ТАСС: Международная панорама — Полный текст обращения президента Украины Виктора Януковича к украинскому народу
584. Полный текст интервью Виктора Януковича телеканалам НТВ и APTN // Комсомольская правда, 03.04.2014
585. Телефонный разговор с президентом США Бараком Обамой
586. У здания Совфеда задержали пятерых противников войны в Крыму
587. Андрей Макаревич обратился к россиянам: Войну с Украиной захотели? 01.03.2014
588. Борис Гребенщиков призвал власти России решать проблемы мирным путём
589. Юрий Шевчук выступил против «братоубийственной бойни»
590. Не стреляй! Шевчук, Гребенщиков, Макаревич. Антивоенная риторика (нявызн.)(недаступная спасылка). Новая Газета (4 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 9 лістапада 2014. Праверана 4 сакавіка 2014.
591. Борис Гребенщиков направил свое обращение по поводу Украины как российским, так и украинским властям (нявызн.). Эхо Москвы (10 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 13 сакавіка 2014. Праверана 14 сакавіка 2014.
592. Ситуация на Украине. Хроника событий. 2 марта
593. В Москве задержано более 100 противников войны с Украиной (нявызн.). Праверана 3 сакавіка 2014.
594. Задержания на антивоенных акциях в Москве (нявызн.). Ovdinfo.Org (2 сакавіка 2014). Праверана 4 сакавіка 2014.
595. Борьба с противниками военных действий (нявызн.). OvdInfo.Org (3 сакавіка 2014). Праверана 4 сакавіка 2014.
596. Всех задержанных на антивоенной акции в Петербурге отпустили (нявызн.). Фонтанка.ру (3 сакавіка 2014). Праверана 4 сакавіка 2014.
597. NR2 Ru: Кремль поразила «имперская алчность» / Российская оппозиция назвала ввод российских войск в Украину «безумным и фатальным» решением / 03.03.14 / Москва Архівавана 12 мая 2014.
598. Партия Навального призвала остановить введение российских войск на Украину — Росбалт.ру
599. На московские акции в поддержку ввода войск вышли 20 тысяч человек
600. Грани. Ру: КРЫМСКАЯ ВОЙНА. 2 МАРТА | Политика / Мир / Европа / Украина
601. Комментарии: Профсоюз педагогов: Сгон бюджетников на митинги в поддержку ввода войск на Украину — беззаконие и цинизм — Росбалт.ру (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 24 верасня 2015. Праверана 20 жніўня 2015.
602. Совет при Президенте РФ / Заявление членов Совета при Президенте РФ по развитию гражданского общества и правам человека в связи с событиями в Украине
603. Совет при Президенте РФ / Особые мнения членов Совета Александра Брода, Кирилла Кабанова, Александра Мукомолова, Михаила Терентьева и Максима Шевченко в связи с событиями на Украине
604. Профессора МГИМО уволили за статью об Украине. «Путин и Гитлер — это разные люди»
605. Ректор МГИМО опроверг информацию об увольнении профессора Зубова
606. Исторически оправданный метод. Профессор МГИМО уволен за критику присоединения Крыма
607. 43 человека задержаны сегодня у министерства обороны (нявызн.). ОВД-Инфо (4 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 5 сакавіка 2014. Праверана 14 сакавіка 2014.
608. Большинство россиян за то, чтобы при необходимости ввести российские войска в Крым
609. В Москве на митинг в поддержку Крыма собралось более 60 тысяч человек // KP.RU
610. Около 11 тысяч человек в Ставрополе поддержали жителей Крыма | РИА Новости
611. Митинги в поддержку братского народа Украины пройдут в ряде городов РФ | РИА Новости
612. «ЯБЛОКО» и правозащитники устроили пикет против военных действий на Украине
613. «Яблоко» выступило за мир
614. На антивоенном митинге в центре Петербурга начались задержания // Росбалт, 08.03.2014
615. Немцов: Крым может развалить Россию (видео) Архівавана 22 лютага 2016. 11.03.2014
616. Официальный сайт Министерства культуры Российской Федерации — Деятели культуры России — в поддержку позиции Президента по Украине и Крыму Архівавана 17 лютага 2015.
617. Более 80 деятелей культуры поддержали действия Путина и России в Крыму (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 22 лютага 2016. Праверана 20 жніўня 2015.
618. Ответ Русского ПЕН-центра на Обращение украинских коллег (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 22 студзеня 2015. Праверана 20 жніўня 2015.
619. Ситуация в Украине и в Крыму
620. Деятели культуры выступили против политики Путина по Украине и Крыму (нявызн.)(недаступная спасылка). Новая газета (13 марта 2014). Архівавана з першакрыніцы 25 снежня 2014. Праверана 13 сакавіка 2014.
621. Защищая Украину, Россия не забывает и о Сирии! Встреча коммунистов Санкт-Петербурга с руководством Компартии Сирии (нявызн.). // kprf.ru (15 сакавіка 2014). Праверана 2014-3-16.
622. А. Черных, В. Козлов. Крымские компании (нявызн.). Коммерсантъ (15 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 15 сакавіка 2014. Праверана 15 сакавіка 2014.
623. В Москве прошли акции за и против воссоединения с Крымом (нявызн.). Интерфакс (15 марта 2014 года). Праверана 16 сакавіка 2014.
624. «Марш мира» в Москве собрал 50 тысяч человек (нявызн.). NEWSru.com (15 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 15 сакавіка 2014. Праверана 15 сакавіка 2014.
625. В Москве прошли акции за и против политики России в Крыму (нявызн.). РБК. Праверана 16 сакавіка 2014.
626. Указ Президента Российской Федерации от 26.02.2015 № 103 «Об установлении Дня Сил специальных операций»
627. Сергей Птичкин (2015-02-27). "27 февраля в РФ будет отмечаться День Сил специальных операций". Российская газета. Архівавана з арыгінала 2015-02-27. Праверана 2015-03-03.
628. Россия: День сил спецопераций в годовщину захвата Крыма // Русская служба Би-би-си, 27.02.2014
629. Vladimir Putin announces official holiday to mark Crimea operation // The Telegraph, 27.02.2014
630. Обама и Меркель предложили создать контактную группу для налаживания диалога Украины и РФ. ИТАР-ТАСС, 08.03.14
631. РФ должна согласиться на создание контактной группы по Украине, считают в США и Франции. ИТАР-ТАСС, 08.03.14
632. Заявление для СМИ Постоянного представителя Российской Федерации при ООН В. И. Чуркина по итогам закрытых консультаций Совета Безопасности ООН по ситуации на Украине
633. Лавров: намерения США ввести санкции против России — это уже угроза. ИТАР-ТАСС, 06.03.14
634. Press Release Regarding the Political Crisis in Ukraine (нявызн.). МИД Турции (26 лютага 2014). Праверана 9 снежня 2014.
635. Крым является неотъемлемой частью Украины — МИД Турции
636. МИД Турции осудил референдум в Крыму Архівавана 8 сакавіка 2014. — «Комсомольская правда» в Украине, 07.03.2014
637. Совбез ООН выразил поддержку территориальной целостности Украины и напомнил всем, в том числе и России, о выполнении международных обязательств
638. Коммюнике заседания СБ ООН № 7123 от 28.02.2014
639. Состоялся телефонный разговор Владимира Путина с Генеральным секретарём ООН Пан Ги Муном, в ходе которого обсуждалась кризисная ситуация на Украине
640. Пан Ги Мун призвал президента России к диалогу с властями в Киеве
641. Замгенсека ООН подчеркнул важность соблюдения прав всех жителей Украины. ИТАР-ТАСС, 05.03.14
642. Спецпосланнику ООН пришлось свернуть миссию в Крыму, Lenta.ru, 05.03.2014.
643. Россия применила право вето при голосовании резолюции Совета Безопасности по Украине
644. Таблица голосования (англ.)
645. Территориальная целостность Украины (нявызн.). Генассамблея ООН.
646. Обама призвал уважать суверенитет Украины
647. Заявление госсекретаря Кэрри для прессы относительно ситуации на Украине
648. Readout of President Obama’s Call with President Putin
649. Обама обсудил с советниками действия в отношении России в связи с событиями в Крыму
650. США отвергли вероятность отделения Крыма от Украины Архівавана 23 верасня 2015.
651. Лавров и Керри считают, что надо помогать украинцам выполнять договоренности от 21 февраля. ИТАР-ТАСС, 05.03.14
652. Госсекретарь США рассчитывает продолжить в Риме переговоры с главой МИД России. ИТАР-ТАСС, 06.03.14
653. Текст указа на официальном сайте Белого дома
654. Ukraine crisis: Russia 'unjustified', says Hague
655. СМИ: Великобритания, США и Украина договорились о размещении наблюдателей в Крыму
656. Совместное заявление Министров иностранных дел Великобритании, США и Украины по итогам встречи относительно Будапештского меморандума
657. Хейг: Лондон и Вашингтон попытаются организовать встречу Лаврова с и. о. главы МИД Украины. ИТАР-ТАСС, 05.03.14
658. Евросоюз признал крымский референдум незаконным
659. Евросоюз приостановил переговоры с Россией по визам
660. Чижов: итоговый документ саммита по Украине не добавил ничего нового к отношениям ЕС с РФ. ИТАР-ТАСС, 07.03.14
661. Еврокомиссия начала подготовку возможных санкций против России. ИТАР-ТАСС, 10.03.14
662. Пресс-конференция по Украине по итогам заседания глав государств ЕС
663. Support for Ukraine reaffirmed
664. Заявление министра иностранных дел Германии Франка-Вальтера Штайнмайера по Украине по итогам переговоров в Париже Архівавана 24 верасня 2015.
665. Invasion of Ukraine by Russia (англ.)
666. Text of NATO's secretary-general's statement on Ukraine (англ.)(недаступная спасылка). Reuters (2 сакавіка 2014). Архівавана з першакрыніцы 29 лістапада 2014. Праверана 19 лістапада 2014.
667. НАТО: воєнні дії Росії в Україні порушують міжнародне право
668. Официальное заявление Североатлантического совета по ситуации в Украине
669. НАТО приостановило проведение военных и гражданских встреч с Россией. ИТАР-ТАСС, 06.03.14
670. G-7 Leaders Statement
671. Брифинг Министра иностранных дел Франции Лорана Фабиуса по окончании внеочередного заседания Совета по иностранным делам ЕС Архівавана 22 лютага 2016.
672. Россию могут исключить из «Большой восьмерки» — МИД Франции
673. Страны G7 отказываются от участия в саммите с Россией
674. Заявление на сайте МИД Германии
675. Наблюдателей ОБСЕ опять не пустили в Крым
676. Наблюдателей ОБСЕ отказались пустиfть в Крым, Lenta.ru, 05.03.2014.
677. Наблюдателей ОБСЕ на границе Крыма остановили выстрелами
678. Продолжающаяся ситуация в Крыму вызывает тревогу, говорит Верховный комиссар ОБСЕ по делам национальных меньшинств
679. Председатель ОБСЕ считает крымский референдум в его нынешней форме незаконным и призывает к альтернативным путям решения вопроса Крыма
680. Заявление Министерства иностранных дел о последних событиях на Украине Архівавана 7 лютага 2018.
681. Заявление МИД Болгарии
682. Заявление МИД Греции после встречи с и. о. президента и министра иностранных дел Украины
683. Информация о телефонном разговоре между министром иностранных дел Грузии и и. о. министра иностранных дел Украины
684. Парламент Грузии принял резолюцию в поддержку Украины (нявызн.). Новости-Грузия (7 марта 2014). Праверана 13 сакавіка 2014.
685. Ирландский министр осуждает действия России на Украине
686. Официальное заявление МИД Испании о ситуации на Украине Архівавана 9 сакавіка 2014.
687. Сайт МИД Италии о внеочередном саммите в Брюсселе «Ukraine: Mogherini at Foreign Affairs Council» Архівавана 8 сакавіка 2014.
688. Румыния заявила о принципиальной поддержке территориальной целостности Украины
689. Румыния заявила о поддержке территориальной целостности Украины — Comments.UA, 04/03/2014
690. Туомиоя вызывает «на ковёр» посла России // Сайт тэлерадыёкампаніі Yleisradio Oy. Novosti po-russki. — 2 сакавіка 2014.(Праверана 11 снежня 2024)
691. Заявление госсекретаря Стенлунд на 25-й сессии Совета ООН по правам человека Архівавана 9 лістапада 2014.
692. Заявление МИД Черногории после встречи с послом Украины Архівавана 23 лютага 2016.
693. Россию обвинили в намерении создать в Крыму марионеточное пророссийское полугосударство
694. Заявление премьер-министра Канады о ситуации на Украине Архівавана 24 верасня 2015.
695. Маша Горелова. Канада отзывает из Москвы своего посла (нявызн.). KP.RU. Праверана 2 сакавіка 2014.
696. Заявление премьер-министра Канады о ситуации на Украине Архівавана 24 верасня 2015.
697. Канада приостанавливает военное сотрудничество с Россией из-за событий на Украине. ИТАР-ТАСС, 05.03.14
698. Премьер Канады: «Группа семи» обсуждает возможность проведения встречи в ближайшие недели. ИТАР-ТАСС, 05.03.14
699. Заявление премьер-министра Канады о ситуации на Украине Архівавана 24 верасня 2015.
700. Официальное заявление Министра иностранных дел Австралии Е. П. Джули Бишоп о ситуации на Украине
701. Официальное заявление Е. П. Гэри Куинлана, Посла и Постоянного представителя Австралии при ООН о ситуации на Украине
702. Посол в Россию вызван из-за Украины
703. Заявление министра иностранных дел Заоралека
704. Министр иностранных дел Чешской Республики выразил протест послу Российской Федерации против действий по Украине
705. Отмены виз не будет
706. Міністр закордонних справ висловив протест послу Російської Федерації проти дій щодо України
707. Foreign Ministry’s statement on Russia’s decision on annexation of Crimea — Ministry of Foreign Affairs of the Czech Republic, 19.03.2014
708. Заявление МИД о ситуации на Украине
709. Заявление президента Латвии, спикера Сейма, премьер-министра и министра иностранных дел о вмешательстве России в дела Украины
710. Заявление сейма Латвии о российской агрессии в Украине
711. Россия угрожает безопасности Европы — президенты Литвы и Польши
712. Заявление МИД Литвы по поводу ситуации на Украине Архівавана 22 лютага 2016.
713. Литва отозвала посла из России (нявызн.). Lenta.ru (2014.03.02). Праверана 2 сакавіка 2014.
714. Совет по государственной обороне поддержал самые жёсткие меры Европейского Союза и НАТО в ответ на военные действия России на Украине
715. Statement of the Prime Ministers of the Visegrad Group Countries on Ukraine, 4 March 2014 (англ.)
716. Представитель МИД КНР Цинь Ган ответил на вопрос журналиста относительно ситуации в Украине
717. Китай глубоко озабочен ситуацией, сложившейся в Украине — МИД КНР Архівавана 28 студзеня 2015.
718. Комментарий: Поражение Запада в Украине Архівавана 1 лютага 2016.
719. Xi Jinping Holds Telephone Talk with U.S. President Barack Obama
720. Отчёт о 7138 заседании СБ ООН, 15.03.2015 (документ S/PV.7138)
721. Китай предложил собственный план решения крымской проблемы
722. Мексика выражает свою глубокую обеспокоенность в связи с ухудшением ситуации на Украине Архівавана 8 сакавіка 2014. (англ.)
723. Последние события на Украине // сайт МИД Индии
724. (англ.)
725. Башар Асад: Владимир Путин помогает народу Украины ликвидировать экстремизм
726. Syria’s Assad expresses support for Putin on Ukraine
727. Issues discussed by the Minister of Foreign Affairs of Cuba, Bruno Rodríguez Parrilla, during press conference this Thursday, March 6th, 2014 at the Cuban Chancery Архівавана 6 чэрвеня 2014.
728. Пхеньян: Ситуация на Украине говорит о попрании международного права Западом
729. Заявление Министерства иностранных дел Республики Казахстан по ситуации в Украине
730. Лукашенко: Минск поддерживает целостность Украины
731. Александр Лукашенко провел заседание Совета Безопасности Республики Беларусь // 12.03.2014
732. Народное Собрание — Парламент Абхазии поддерживает усилия Федерального Собрания и президента России по стабилизации общественно-политической ситуации на Украине Архівавана 24 верасня 2015.
733. Президент Южной Осетии поддерживает возможное использование российских войск на Украине
734. Решение об обеспечительных мерах в межгосударственном деле Украина против России // ЕСПЧ, 14.03.2014
735. ПАСЕ осудила Россию за присоединение Крыма. Интерфакс, 09.04.2014
736. Россия получила официальную ноту от Киева о разрыве Договора о дружбе(недаступная спасылка) // Tut.by (руск.)
737. NATO to fly AWACS planes over Poland, Romania to monitor Ukraine crisis // Reuters, 11.03.2014
738. Американский командующий силами НАТО возвращен в Европу — Русская служба Би-би-си, 30 марта 2014
739. США заводят в Чёрное море второй боевой корабль — Подробности, 7 марта 2014
740. Украинскую границу будет патрулировать британский разведывательный самолёт — iPress.ua, 11 03 2014
741. Дания направляет в Прибалтику истребители — NEWSru.ua
742. Совместные учения США, Болгарии, Румынии и Польши на Чёрном море отложены на сутки из-за непогоды — NEWSru.com, 11 марта 2014 г.
743. Фрегат ВМС Франции входит в Чёрное море — Обозреватель, 13 марта 2014
744. США перебросили в Литву шесть истребителей и самолёты-заправщики — Известия, 6 марта 2014
745. Авианосец «Джордж Буш» покинул восточное Средиземноморье — Подробности, 20 марта 2014
746. США перебрасывают в Польшу 12 истребителей и 300 солдат — Немецкая волна, 10 марта 2014
747. Военные корабли США и Франции вошли в Чёрное море — РИА Новости, 11.04.2014
748. USS Donald Cook Departs Black Sea Архівавана 15 жніўня 2015. (англ.)
749. Спасательное судно ВМС Франции «Ализе» зашло в Чёрное море — Интерфакс, 27 марта 2014 года
750. Лукашенко просит Россию защитить Беларусь от самолётов НАТО — iPress.ua, 12 03 2014
751. Российские истребители передислоцированы на белорусский аэродром «Бобруйск» // Интерфакс, 13 марта 2014
752. Российский самолёт дальнего обнаружения передислоцирован в Белоруссию // РИА Новости, 15.03.2014
753. Приднестровье окружают молдавские военные и украинские танки — Московский Комсомолец, 9 апреля 2014
754. Стали известны подробности убийства украинского майора в Крыму // rosbalt.ru
755. Военная прокуратура РФ расследует убийство украинского офицера в Крыму Архівавана 22 лютага 2016.
756. Украинский майор погиб после стычки на КПП
757. Лидера крымских татар Джемилева не пустили в Россию (нявызн.). Би-би-си (3 мая 2014). Праверана 2014-5-5.
758. Власти Крыма хотят открыть дело против крымских татар (нявызн.). Би-би-си (4 мая 2014). Праверана 2014-5-5.
759. Александр Артемьев.. Меджлис крымских татар готов уйти в подполье (нявызн.). РБК (5 мая 2014). Праверана 2014-5-5.
760. Джемилев сообщил о массовых репрессиях против татар в Крыму (нявызн.)(недаступная спасылка). Экономические Известия (6 мая 2014). Архівавана з першакрыніцы 24 кастрычніка 2015. Праверана 2014-5-7.
761. http://www.ejiltalk.org/crimeas-declaration-of-independence/
762. http://www.ejiltalk.org/crimeas-referendum-and-secession-why-it-resembles-northern-cyprus-more-than-kosovo/#more-10553
763. http://www.ejiltalk.org/crimea-and-the-lack-of-continuity-in-russian-approaches-to-international-law/
764. Delahunty R. The Crimean Crisis. University of St Thomas of Law and Public Policy journal.2014.№ 6
765. Сазонова К. Л. Международное право и украинский конфликт: что было, что будет, чем сердце успокоится. // Международное право. — 2014. — № 1. DOI: 10.7256/2306-9899.2014.1.11666
766. Толстых В. Л. Воссоединение Крыма с Россией: правовые квалификации // Евразийский юридический журнал. 2014,№ 5. С. 40-46;
767. Толкачев К. Б. «Крымский вопрос» и современное право: к дискуссии о легитимности референдума // Евразийский юридический журнал. 2014, № 5. С. 90-92
768. Воронин Е. Р., Кулебякин В. Н., Николаев А. В. Государственный переворот в Киеве в феврале 2014 г.: международно-правовые оценки и последствия // Московский журнал международного права. 2015 № 1, сс.11-28;
769. Саврыга К. П. Украинский кризис и международное право: конфликт на востоке Украины и сецессия Крыма // Право и политика.2015.№ 7. С.954-967

Спасылкі

• Интервью президента России «Крым. Путь на Родину». 15 марта 2015 года
• Сайт Государственного Совета Республики Крым
• Сайт информационного агентства «Крыминформ»
• Стенограмма пресс-конференции Владимира Путина о ситуации на Украине 4 марта 2014 года.
• Стенограмма пресс-конференции Виктора Януковича 28 февраля 2014 года
• Полный текст обращения президента Украины Виктора Януковича к украинскому народу, 28 марта 2014 года
• Обращение Президента России перед депутатами Государственной Думы, членами Совета Федерации, руководителями регионов и представителями гражданского общества. 18 марта 2014 года
• Совместное коммюнике глав правительств Совета Европы по вопросу Украины от 6 марта 2014 года
• Договор между Российской Федерацией и Республикой Крым о принятии в Российскую Федерацию Республики Крым и образовании в составе Российской Федерации новых субъектов (нявызн.). Администрация Президента РФ (18 марта 2014 года). Праверана 18 сакавіка 2014.
• Обращение Сергея Аксёнова к народу Украины, 22 марта 2014 (видео)
• «Крымская весна» в России: шаги к воссоединению // РБК daily, 16.03.2014
• Крым обойдется России в 3 млрд долларов в год // РБК daily, 17.03.2014
• Крым станет российским за 200 дней // РБК daily, 19.03.2014
• Россия может лишиться собственности на Украине на 4 млрд долларов // РБК daily, 19.03.2014
• «Вежливые люди» в Крыму: как это было Архівавана 8 мая 2015. // Новая газета
• А. Леонов. Солдаты будущего: чем вооружены «вежливые люди» в Крыму // Forbes.ru, 07.03.2014