From Wikipedia, the free encyclopedia
Уварванне Расійскай Федэрацыі ў Крым было здзейсненае расійскімі войскамі без знакаў адрознення на тэрыторыі Крыма з 20 лютага 2014 года з мэтай анексіі Крымскага паўвострава ад Украіны і акупацыі яго Расійскай Федэрацыяй.
| Расійскае ўварванне ў Крым | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Частка расійска-ўкраінскай вайны | |||||||||||
 | |||||||||||
| Крым • Украіна • Расія | |||||||||||
| |||||||||||
| Бакі канфлікту | |||||||||||
Прарасійскія
сілы:   Органы мясцовага самакіравання Севастопаля (з 23 лютага па 17 сакавіка 2014)[25]
 (з 17 па 18 сакавіка 2014)
|
| ||||||||||
| Ключавыя фігуры | |||||||||||
 Уладзімір Пуцін
|
 Аляксандр Турчынаў
| ||||||||||
| Лік удзельнікаў | |||||||||||
| Пратэстуючыя: | Пратэстуючыя:
| ||||||||||
| Страты | |||||||||||
| Актывісты:
|
Актывісты:
| ||||||||||
Падзеям непасрэдна папярэднічалі шматмесячныя пратэсты («Еўрамайдан»), якія завяршыліся ў лютым 2014 года самаухіленнем Прэзідэнтам Украіны ад выканання сваіх абавязкаў. Пасля гэтага распачалася актывізацыя дзеянняў рускіх грамадскіх арганізацый («Руская абшчына Крыма» і партыя «Рускае адзінства»), якія прыступілі да мабілізацыі сваіх прыхільнікаў яшчэ ў сярэдзіне студзеня 2014 года, у сувязі з супрацьстаяннем у Кіеве і шэрагу рэгіёнаў Украіны[54][55][56][57][58].
23—27 лютага была ажыццёўлена змена кіраўніцтва выканаўчай улады Севастопаля і Аўтаномнай Рэспублікі Крым. Новыя крымскія ўлады заявілі пра нелегітымнасць кіраўніцтва Украіны[6][59] і звярнуліся па садзейнічанне і дапамогай да кіраўніцтва Расіі[60], якая аказала крымскім уладам падтрымку. Украінскі ўрад, у сваю чаргу, заявіў пра нелегітымнасць новага кіраўніцтва ў Крыме.
16 сакавіка ў Крыме адбыўся рэферэндум пра магчымасць далучэння да Расіі[61][62]. 17 сакавіка паводле вынікаў рэферэндуму і Дэкларацыі аб незалежнасці, прынятай 11 сакавіка, была ў аднабаковым парадку абвешчаная суверэнная Рэспубліка Крым, у склад якой увайшоў Севастопаль. 18 сакавіка РФ і Рэспубліка Крым падпісалі дамову аб далучэнні Крыма да Расіі, у адпаведнасці з якім у складзе Расіі былі ўтвораны новыя суб’екты — Рэспубліка Крым і горад федэральнага значэння Севастопаль[63].
На момант пачатку крымскіх падзей ва ўкраінскім заканадаўстве адсутнічалі нарматыўныя прававыя акты, якія тычацца правядзення рэферэндумаў аб статусе часткі тэрыторыі Украіны. Згодна з Канстытуцыяй Украіны, пытанні змены тэрыторыі краіны вырашаюцца выключна на ўсеўкраінскім рэферэндуме (артыкул 73), а ўлічваючы ўнітарны дзяржаўны лад, усе пытанні па арганізацыі і працэдуры выбараў і рэферэндумаў вызначаюцца толькі законамі Украіны[64].
15 сакавіка сабраўся Савет Бяспекі ААН для галасавання па праекце рэзалюцыі супраць рэферэндуму ў Крыме, які прадугледжваў абвясціць будучы рэферэндум у Крыме такім, «што не мае сілы» і заклікаў усе краіны не прызнаваць яго вынікі. У праекце рэзалюцыі падкрэслівалася прыхільнасць СБ ААН прынцыпам адзінства, суверэнітэта і тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны. 13 з 15 краін-членаў Савета Бяспекі падтрымалі праект рэзалюцыі. Аднак ён не быў прыняты, бо Расія, як пастаянны член Савета Бяспекі ААН, скарысталася правам вета і заблакіравала зацвярджэнне рэзалюцыі. Кітай устрымаўся пры галасаванні[65].
Большасць[заўв 3] краін-членаў ААН не прызнае крымскі рэферэндум[66]. Украіна, ЗША[67][68], дзяржавы Еўрасаюза[69][70] і шэраг іншых краін[71][72], а таксама шэраг міжнародных арганізацый і аб’яднанняў, уключаючы НАТА, ПАСЕ[73][74], ПА АБСЕ[75][76], ахарактарызавалі дзеянні Расіі як агрэсію, акупацыю і анексію часткі ўкраінскай тэрыторыі, падрыў тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны. Расія, са свайго боку, спасылаецца на замацаванае ў статутных дакументах ААН права народаў на самавызначэнне[4][77], якое, згодна з пазіцыяй РФ, і было рэалізавана насельніцтвам Крыма, «паўсталым» супраць змены ўлады ў краіне[78].
На думку шэрагу экспертаў, слабая рэакцыя Захаду на вайну ў Грузіі падштурхнула расійскае кіраўніцтва да захопу Крыма, а таксама да наступнай акупацыі Данецкай і Луганскай абласцей[79][80][81][82].
З канца лістапада 2013 года ва Украіне праходзілі акцыі пратэсту, справакаваныя адмовай урада падпісваць Пагадненне аб асацыяцыі з ЕС. Некалькі разоў яны перарасталі ў масавыя беспарадкі. У Крыме, аднак, антыўрадавыя акцыі не знайшлі шырокай падтрымкі сярод насельніцтва, а Вярхоўны Савет АР Крым неаднаразова выказваў сваё рэзкае непрыманне дзеянняў апазіцыі і патрабаваў ад прэзідэнта Януковіча прыняцця рашучых мер па падтрыманні парадку.
22 лістапада прэзідыум Вярхоўнага Савета АРК падтрымаў рашэнне прэм’ер-міністра Украіны прыпыніць працэс еўраінтэграцыі, выказаўшы пры гэтым сур’ёзную занепакоенасць у сувязі з «дэструктыўнымі дзеяннямі апазіцыйных палітычных сіл»[83]. 27 лістапада прыпыненне працэсу еўраінтэграцыі падтрымаў і парламент Крыма, які заклікаў крымчан «умацоўваць сяброўскія сувязі з рэгіёнамі Расійскай Федэрацыі»[84].
1 снежня прэзідыум Вярхоўнага Савета АРК заявіў, што апазіцыйныя выступленні ў Кіеве «ставяць пад пагрозу палітычную і эканамічную стабільнасць ва Украіне» і «кучка палітыканаў спрабуе пад выглядам барацьбы за еўрапейскі вектар развіцця захапіць уладу ў краіне»[85].
2 снежня крымскі парламент звярнуўся да прэзідэнта Віктара Януковіча з просьбай прыняць меры для аднаўлення грамадскага парадку ў краіне, а таксама ўвесці надзвычайнае становішча, калі гэтага запатрабуе сітуацыя. Зварот падтрымалі 76 дэпутатаў з 78, якія прынялі ўдзел у галасаванні[86][87]. Як сказана ў заяве, «пазіцыя кожнага павінна быць пачутая. Інакш можа паўстаць ілюзія, што сваё меркаванне маюць толькі людзі, якія апанавалі плошчы і вуліцы Кіева…». Улада, гаворыцца ў звароце, «абавязаная не дапусціць антыканстытуцыйнага шляху рэваншу збанкрутавалых палітычных сіл, якія вызнаюць крайні нацыяналізм. Гэта яны здзекуюцца са святых пачуццяў ветэранаў Вялікай Айчыннай вайны…»[85].
3 снежня прэзідыум ВС АРК прапанаваў прэзідэнту і Кабінету міністраў разгледзець пытанне аб магчымасці ўступлення Украіны ў Мытны саюз ЕўрАзЭС[85], а 11 снежня заклікаў насельніцтва Крыма «быць гатовымі ўстаць на абарону аўтаноміі»[88].
У пачатку студзеня 2014 года актывісты рускіх арганізацый Крыма накіравалі зварот да прэзідэнта Украіны Віктара Януковіча з патрабаваннем даць самую сур’ёзную ацэнку бяздзейнасці кіеўскіх улад і праваахоўных органаў, якія дапусцілі 1 студзеня правядзенне ў Кіеве факельнага шэсця актывістаў партыі «Свабода» і футбольных фанатаў. У звароце ад прэзідэнта запатрабавалі забараніць «прапаганду неанацызму і фашызму, нацысцкай атрыбутыкі і сімвалаў, гераізацыю злачынных фарміраванняў АУН-УПА», прыняць закон, які забараняе «палітычныя партыі і арганізацыі з неанацысцкай і экстрэмісцкай ідэалогіяй» і ўстанаўлівае крымінальную адказнасць за «адмаўленне ці абразу Вялікай перамогі савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне»[89].
У сярэдзіне студзеня 2014 года, у сувязі з абвастрэннем супрацьстаяння ў Кіеве і кампаніяй захопаў адміністрацыйных будынкаў у шэрагу рэгіёнаў Украіны, «Руская абшчына Крыма» і партыя «Рускае адзінства», сумесна з прадстаўнікамі казацтва і арганізацый ветэранаў-афганцаў, узялі на сябе ініцыятыву ў фарміраванні «народных дружын самаабароны», сіл народнага супраціву на выпадак спробаў пранікнення ў Крым экстрэмістаў і неанацыстаў[54][55][56][57][58].
22 студзеня Вярхоўны Савет АРК прыняў заяву, у якой гаварылася, што калі «злачынны сцэнарый» «каляровай рэвалюцыі» будзе рэалізаваны, то Крым апынецца перад пагрозай страты «усіх заваяванняў аўтаноміі і яе статусу». Парламент заявіў, што не аддасць Крым «экстрэмістам і неанацыстам», якія імкнуцца «захапіць уладу» ў краіне і «крымчане ніколі не будуць удзельнічаць у нелегітымных выбарах <…> і не будуць жыць у „бандэраўскай“ Украіне»[90].
24 студзеня 2014 года партыя «Рускі блок» абвясціла аб наборы ў атрады самаабароны[91]. Гарадскі кіраўнік Уладзімір Яцуба заклікаў мясцовых жыхароў быць гатовымі абараніць горад[92]. Адначасова звыш дзесяці грамадскіх арганізацый падрыхтавалі зварот да гараджан, у якім гаварылася, што ў выпадку дзяржаўнага перавароту «Севастопаль, выкарыстоўваючы сваё права на самавызначэнне, выйдзе з прававога поля Украіны». Ініцыятарам звароту стаў Севастопальскі каардынацыйны савет, актывісты якога таксама выступалі за стварэнне на паўднёвым усходзе і ў цэнтры Украіны Федэратыўнай дзяржавы Маларосія з арыентацыяй на Расію[93]. Першы прэзідэнт Рэспублікі Крым Юрый Мяшкоў заклікаў да абвяшчэння самастойнасці Крыма, назваўшы палітычны крызіс ва Украіне «чужой для крымчан вайной» і заявіў, што паўвостраў «знаходзіцца ў стане акупацыі»[94].
24 студзеня прэзідыум ВС АРК заклікаў Януковіча ўвесці надзвычайнае становішча і спыніць фінансаванне з дзяржаўнага бюджэту «рэгіёнаў, якія абвясцілі сябе па-за законам, дзе ўлада зрушаная гвалтоўным шляхам, да аднаўлення ў іх канстытуцыйнага парадку»[95], а праз тры дні забараніў на тэрыторыі рэгіёну дзейнасць нацыяналістычнай партыі «Свабода»[96], якая прымае актыўны ўдзел у пратэстных акцыях, аднак пазней па патрабаванні пракуратуры зняў дадзеную забарону[97].
27 студзеня на пасяджэнні Асацыяцыі органаў мясцовага самакіравання АРК і Севастопаля пад старшынствам спікера крымскага парламента Уладзіміра Канстанцінава было прынята рашэнне аб стварэнні Крымскіх добраахвотных дружын з мэтай аказання садзейнічання праваахоўным органам у ахове грамадскага парадку[98]. З рэзкімі пратэстамі супраць стварэння добраахвотных дружын выступіў крымскататарскі Меджліс, расцаніўшы гэта рашэнне як праяву сепаратызму ў АРК[99][100].
4 лютага на пасяджэнні прэзідыума АРК прапаноўвалася «ва ўмовах імкнення да ўлады груп нацыянал-фашысцкага толку» ініцыяваць правядзенне агульнакрымскага апытання аб статусе паўвострава, а таксама абмяркоўвалася магчымасць звароту да прэзідэнта і Дзярждумы Расіі з заклікам выступіць гарантам непахіснасці статусу аўтаноміі Крыма[101]. СБУ ў сувязі з падзеямі ў крымскім парламенце адкрыла крымінальную вытворчасць па факце крымінальнага правапарушэння, прадугледжанага ч. 1 арт. 14, ч. 1 арт. 110 Крымінальнага кодэкса Украіны (падрыхтоўку да замаху на тэрытарыяльную цэласнасць і недатыкальнасць Украіны)[102]. У сваю чаргу, некаторыя прадстаўнікі ўкраінскай парламенцкай апазіцыі выступілі з рэзкай крытыкай гэтых заяў і заклікалі пакараць парламент Крыма. З пагрозай распусціць гэты заканадаўчы орган выступіў дэпутат Вярхоўнай Рады ад апазыцыйнай «Бацькаўшчыны» Мікалай Таменка[103], а дэпутат ад нацыяналістычнай партыі «Свабода» Аляксандр Шаўчэнка запатрабаваў прыцягнуць крымскіх парламентарыяў да крымінальнай адказнасці[104].
12 лютага старшыня Вярхоўнага савета АРК Уладзімір Канстанцінаў, выступаючы на Усеўкраінскім форуме абласных саветаў і ВС Крыма, які праходзіў у Лівадыйскім палацы, заявіў, што мадэль крымскай аўтаноміі, закладзеная ў Канстытуцыі Украіны і Канстытуцыі АРК 1998 года, «цалкам сябе вычарпала» і «мы хочам зусім іншай аўтаноміі. Нам варта вярнуцца да шэрагу параметраў першай паловы 90-х гадоў»[105]. У форуме прынялі ўдзел прадстаўнікі 18 абласцей Украіны (за выключэннем заходніх — Валынскай, Закарпацкай, Івана-Франкоўскай, Львоўскай, Ровенскай, Цярнопальскай, Чарнавіцкай, Вінніцкай і Кіева)[106]. Паводле слоў Канстанцінава, у ходзе падзей на Майдане «высветлілася, наколькі слабымі апынуліся пазіцыі цэнтральнай улады… Вядома, не будзь памылак улады, раздзьмуць пажар пратэстаў ніхто б не змог. Але не будзь замежнага ўмяшання — крызіс не зайшоў бы так глыбока». На яго думку, дапамагчы ў сітуацыі, якая склалася, можа дэцэнтралізацыя ўлады[105].
18 лютага, у сувязі з абвастрэннем сітуацыі ў Кіеве, Прэзідыум Вярхоўнага савета АРК накіраваў зварот да прэзідэнта Украіны Віктара Януковіча, апублікаваўшы яго на сваім афіцыйным сайце: «Сёння мы патрабуем ад Вас як кіраўніка дзяржавы рашучых дзеянняў і прыняцця надзвычайных мер. Гэтага чакаюць і сотні тысяч крымчан, якія галасавалі за Вас на прэзідэнцкіх выбарах у надзеі на стабільнасць у краіне». Прэзідыум заявіў, што ў выпадку «далейшай эскалацыі грамадзянскага супрацьстаяння» Вярхоўны савет АРК «пакідае за сабой права заклікаць жыхароў аўтаноміі ўстаць на абарону грамадзянскага міру і спакою на паўвостраве»[107].
19 лютага Вярхоўны Савет АРК «палічыў мэтазгодным актыўны ўдзел рэгіёнаў Украіны ў рабоце па падрыхтоўцы змяненняў у Канстытуцыю Украіны» і падтрымаў ініцыятыву аб правядзенні ўсеўкраінскага рэферэндуму па «ключавых пытаннях» дзяржаўнага ладу[108]. Шэраг дэпутатаў парламента падтрымаў ініцыятыву дэпутата Мікалая Каліснічэнкі (Партыя рэгіёнаў), які прапанаваў, у выпадку калі ва Украіне ў бліжэйшы час не будзе ўрэгуляваны крызіс, падняць пытанне аб далучэнні Крыма да Расіі. Спікер крымскага парламента Уладзімір Канстанцінаў, аднак, перапыніў выступ Каліснічэнкі, заявіўшы, што галоўная задача, якая стаіць перад дэпутатамі на дадзены момант, — «дапамагчы Кіеву адстаяць уладу»[109]. Тым не менш ужо на наступны дзень, знаходзячыся ў Маскве, дзе ён правёў сустрэчы з лідарамі парламенцкіх фракцый Дзярждумы, Уладзімір Канстанцінаў заявіў у інтэрв’ю «Інтэрфаксу», што не выключае аддзялення Крыма ад Украіны ў выпадку абвастрэння сітуацыі ў краіне. Адказваючы на пытанне, ці трэба пры неспрыяльным развіцці сітуацыі ва Украіне праводзіць рэферэндум з нагоды аддзялення Крыма, ён сказаў, што аддае перавагу «не жаваць» гэтую тэму, паколькі Крым — гэта адна з апор цэнтральнай улады і «калі мы пачнем гэтым займацца, мы проста загубім гэтую цэнтральную ўладу». Пры гэтым Уладзімір Канстанцінаў дадаў, што барацьба ідзе не за Крым, а за Кіеў. Аднак, калі ўсё-такі пад ціскам гэтая цэнтральная ўлада будзе зламана, Вярхоўны савет Крыма будзе прызнаваць легітымнымі для аўтаноміі толькі свае рашэнні. «І тады ў нас будзе адзіны шлях — гэта дэнансацыя рашэння Прэзідыума ЦК КПСС ад 1954 года… З гэтай хвіліны мы будзем прызнаваць тыя рашэнні, якія лічым патрэбнымі»[110]. Прэм’ер-міністр крымскага ўрада Анатоль Магілёў, каментуючы зробленую заяву, заклікаў палітыкаў «узважваць кожнае слова, асабліва тыя, якія могуць трактавацца як пагроза тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны»[111].
21 лютага пад ціскам масавых пратэстаў у краіне, а таксама дзякуючы дыпламатычнай дапамозе апазіцыі з боку Захаду[112] прэзідэнт Януковіч пайшоў на саступкі і падпісаў з апазіцыяй пагадненне аб урэгуляванні крызісу ва Украіне, якое прадугледжвала, у прыватнасці, неадкладнае (на працягу 2 сутак) вяртанне да Канстытуцыі ў рэдакцыі 2004 года, канстытуцыйную рэформу і правядзенне датэрміновых прэзідэнцкіх выбараў не пазней снежня 2014 года[113]. У той жа дзень Януковіч пакінуў Кіеў.
На наступны дзень выйшаў у тэлеэфір відэазапіс інтэрв’ю з Януковічам, дзе ён заявіў, што не мае намеру ні падаваць у адстаўку, ні падпісваць рашэнні Вярхоўнай Рады, якія ён лічыць супрацьзаконнымі, а тое, што адбываецца ў краіне, ён кваліфікаваў як «вандалізм, бандытызм і дзяржаўны пераварот»[114]. Праз некалькі гадзін Вярхоўная Рада прыняла пастанову[115], у якой сцвярджалася, што Януковіч «неканстытуцыйным чынам самаўхіліўся ад ажыццяўлення канстытуцыйных паўнамоцтваў» і не выконвае свае абавязкі, а таксама прызначыла датэрміновыя прэзідэнцкія выбары на 25 мая 2014 года[116].
23 лютага Вярхоўная Рада ўсклала абавязкі прэзідэнта Украіны на старшыню Вярхоўнай Рады Аляксандра Турчынава[117].
23 лютага ў ходзе акцыі перад будынкам Вярхоўнага Савета АР Крым у Сімферопалі, прысвечанай Дню абаронцы Айчыны, партыя «Рускае адзінства» і «Руская абшчына Крыма» абвясцілі аб мабілізацыі крымчан у народныя дружыны для аховы міру і спакою ў Крыме. Паводле звестак прэс-службы партыі «Рускае адзінства», у народныя дружыны запісаліся больш за дзве тысячы мужчын. З ліку жанчын, якія прыйшлі на мерапрыемства, быў сфарміраваны атрад медыцынскай дапамогі[118].
У той жа дзень на мітынгу ў Севастопалі, на якім фактычным кіраўніком горада быў абвешчаны Аляксей Чалы, дэпутат гарадскога савета Севастопаля і лідар партыі «Рускі блок» Генадзь Басаў абвясціў аб стварэнні атрадаў самаабароны з ліку добраахвотнікаў[18].
25 лютага лідар «Рускай абшчыны Крыма» Сяргей Цэкаў на пасяджэнні прэзідыума Вярхоўнага Савета АР Крым выступіў адным з ініцыятараў адстаўкі ўрада Крыма на чале з Анатолем Магілёвым, які заявіў пра гатоўнасць выконваць указанні новай улады Украіны[119]. На пасаду прэм’ер-міністра ён прапанаваў кандыдатуру Сяргея Аксёнава, лідара партыі «Рускае адзінства».
27 лютага Сяргей Аксёнаў рашэннем дэпутатаў Вярхоўнага Савета АРК быў прызначаны на пасаду старшыні Савета міністраў АРК[27]. Рашэнне не было прызнана новымі ўкраінскімі ўладамі[120]. Як Сяргей Аксёнаў, так і старшыня Вярхоўнага савета Крыма Уладзімір Канстанцінаў, заявілі, што па-ранейшаму лічаць Віктара Януковіча юрыдычна абраным прэзідэнтам Украіны, праз якога крымскім уладам удалося дамовіцца аб дапамозе з боку Расіі[121].
12 сакавіка ў Крым вярнуўся першы і адзіны прэзідэнт Рэспублікі Крым Юрый Мяшкоў. Ён знаходзіўся на пасадзе прэзідэнта Рэспублікі Крым з лютага 1994 года па сакавік 1995 года, калі паводле рашэння Вярхоўнай Рады Украіны гэты пост быў скасаваны. Мяшкоў з’ехаў у Расію, але ў 2011 годзе вярнуўся і быў высланы з Украіны рашэннем суда па прадстаўленні СБУ. У аэрапорце Сімферопаля Мяшкоў сказаў: «Народ Крыма вярнуў мне Радзіму»[122].
18 сакавіка 2014 года ў сваім звароце да Федэральнага сходу прэзідэнт РФ Уладзімір Пуцін заявіў: «Мы ішлі насустрач Украіне не толькі па Крыме… З чаго мы тады зыходзілі? Зыходзілі з таго, што добрыя адносіны з Украінай для нас галоўнае і яны не павінны быць закладнікам тупіковых тэрытарыяльных спрэчак. Але пры гэтым, вядома, разлічвалі, што Украіна будзе нашым добрым суседам, што рускія і рускамоўныя грамадзяне ва Украіне, асабліва на яе паўднёвым усходзе і ў Крыме, будуць жыць ва ўмовах дружалюбнай, дэмакратычнай, цывілізаванай дзяржавы, што іх законныя інтарэсы будуць забяспечаны у адпаведнасці з нормамі міжнароднага права. Аднак сітуацыя стала развівацца па-іншаму. Раз за разам прадпрымаліся спробы пазбавіць рускіх гістарычнай памяці, а часам і роднай мовы, зрабіць аб’ектам прымусовай асіміляцыі. І вядома, рускія, як і іншыя грамадзяне Украіны, пакутавалі ад пастаяннага палітычнага і дзяржаўнага перманентнага крызісу, які скалынае Украіну ўжо больш за 20 гадоў»[4].
27 лютага прадстаўнікі ўкраінскай абшчыны Крыму раскрытыкавалі «безадказных палітыкаў АРК», «якія паставілі Крым на грань міжнацыянальнага канфлікту» і «правакуюць узброенае сутыкненне» паміж Украінай і Расіяй, а таксама «замежных палітыкаў», якія займаюцца «адкрытым правакацыйным умяшаннем у палітычнае жыццё неад’емных складнікаў Украіны — АРК і г. Севастопаля». Аўтары звароту заклікалі ўкраінскія ўлады «неадкладна прыняць меры для забеспячэння міру, спакою і бяспекі крымчан», а «ядзерныя дзяржавы-гаранты тэрытарыяльнай цэласнасці і бяспекі Украіны — Вялікабрытанію, ЗША, Францыю і Кітай, згодна з Будапешцкім мемарандумам, прыняць меры для прадухілення замежнага ўмяшання ва ўнутраныя справы нашай дзяржавы; ААН, АБСЕ, ЕС і Савет Еўропы — паўплываць на пазіцыю Расіі з пункту гледжання недапушчальнасці правакавання сепаратызму ў рэгіёнах Украіны, у прыватнасці, у АРК і г. Севастопаль».
Пад заявай падпісаліся лідар грамадскай арганізацыі «Крымскі цэнтр дзелавога і культурнага супрацоўніцтва „Украінскі дом“» Андрэй Шчакун і арцыбіскуп Сімферопальскі і Крымскі Украінскай праваслаўнай царквы Кіеўскага патрыярхату Клімент[35].
2 сакавіка для «абароны ўкраінскай этнічнай меншасці ва ўмовах расійскай акупацыі і сепаратысцкага рэжыму», збору інфармацыі аб парушэнні правоў украінскіх грамадзян розных нацыянальнасцей на тэрыторыі Крыма і прадастаўлення яе міжнародным грамадскім арганізацыям і міждзяржаўных структурам, каардынацыі дзейнасці ўкраінскіх і праўкраінскіх арганізацый паўвострава шэрагам грамадскіх арганізацый была створана «Усекрымская Украінская Рада», яе каардынатарам стаў Андрэй Шчакун[34].
Паведамляецца, што актывісты руху «Еўрамайдан. Крым» прымалі ўдзел у акцыях пратэсту супраць блакавання ўкраінскіх вайсковых частак[123].
9 сакавіка Андрэй Шчакун і старшыня апякунскай рады Украінскай школы-гімназіі ў Сімферопалі Анатоль Кавальскі былі затрыманы і выкрадзены людзьмі, якія назваліся дружыннікамі і членамі партыі «Рускае адзінства»[124][125][126].
10 сакавіка ўдзельніка Еўрамайдана, кіраўніка Крымскага аддзялення Украінскай рэспубліканскай партыі Ігара Кірушчанку і яго жонку выслалі з Крыма[127]
15 сакавіка ў Севастопалі невядомымі ўзброенымі людзьмі быў выкрадзены і вывезены ў невядомым кірунку настаяцель парафіі Унебаўзяцця Найсвяцейшай Багародзіцы і галоўны ваенны капелан Украінскай Грэка-Каталіцкай Царквы ў Крыме айцец Любамір Яворскі[128].
20 сакавіка восем затрыманых украінскіх актывістаў, уключаючы Андрэя Шчакуна, Анатоля Кавальскага і актывістаў кіеўскага Аўтамайдана, былі вызвалены крымскімі ўладамі і высланы з Крыма[129][130].
Вялікае значэнне ў сітуацыі, якая складвалася, мела пазіцыя крымскататарскай абшчыны, трэцяй па колькасці ў Крыме, якую ў значнай меры вызначала стаўленне Меджліса крымскататарскага народа — грамадскай арганізацыі (прадстаўнічага органа) крымскіх татараў. У перыяд Еўрамайдана Меджліс выступіў у падтрымку еўраінтэграцыі і супраць «ўстанаўлення аўтарытарнага рэжыму» ва Украіне, гэта значыць з пазіцый, прама процілеглых Вярхоўнаму Савету АР Крым.
Пасля сілавога разгону Еўрамайдана ў ноч на 30 лістапада 2013 года прэзідыум Меджліса афіцыйна асудзіў дзеянні ўлад, заявіў аб сваёй салідарнасці з патрабаваннямі неадкладнай адстаўкі ўрада Азарава і правядзення пазачарговых выбараў Вярхоўнай Рады Украіны: «Сёння сітуацыя ва Украіне стала набываць характар, які пагражае тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны і яе суверэнітэту. Такому развіццю падзей спрыяюць мясцовыя саветы часткі рэгіёнаў Украіны, у тым ліку і Вярхоўнай Рады Крыма, якія прымаюць па ўказцы кіруючай партыі рашэнні, якія змяшчаюць у сабе патрабаванні аб увядзенні надзвычайнага становішча і падаўленні сілай мірных акцый грамадзян Украіны»[131].
Меджліс рэгулярна накіроўваў у Кіеў для ўдзелу ў Еўрамайдане арганізаваныя групы крымскіх татараў[132][133].
У той жа час, у крымскататарскай абшчыне не ўсе падтрымлівалі Меджліс. У апазіцыі да Меджліса знаходзілася партыя «Мілі Фірка». Паводле ацэнкі намесніка старшыні Кенеша (Рады) партыі «Мілі Фірка» Васві Абдураімава, сярод крымскіх татараў за Еўрамайдан выступаў выключна Меджліс, які падчас выбараў 2012 года падтрымалі 18 % крымскататарскага насельніцтва, а астатнія, на яго думку, альбо апалітычныя, занятыя праблемамі выжывання (да 60—70 %), альбо актыўна выступалі супраць Еўрамайдана (да 10—15 %)[134].
23 лютага на плошчы Леніна ў Сімферопалі прайшоў арганізаваны Меджлісам мітынг, прысвечаны дню памяці вядомага крымскататарскага грамадскага і палітычнага дзеяча Нома Чэлебіджыхана, падчас якога старшыня Меджліса Рэфат Чубараў запатрабаваў ад крымскіх членаў Партыі рэгіёнаў выйсці з партыі, а таксама запатрабаваў ад гарадскіх улад у дзесяцідзённы тэрмін знесці помнік Леніну[135].
26 лютага Меджліс арганізаваў мітынг ля будынка Вярхоўнага Савета Крыма з мэтай заблакаваць яго і не дапусціць прыняцця рашэння аб уваходжанні ў склад Расіі[136]. У ходзе мітынгу Рэфат Чубараў заявіў, што крымскія татары не дадуць адарваць Крым ад Украіны[137]. Адначасова тут жа праходзіў мітынг «Рускай абшчыны Крыма». Паміж удзельнікамі двух мітынгаў успыхнуў канфлікт, у выніку якога 30 чалавек атрымалі траўмы і раненні і двое чалавек загінулі: мужчына, які памёр ад сардэчнага прыступу, і жанчына, якую затапталі ў цісканіне[138].
Гэта была апошняя масавая акцыя пратэсту з удзелам крымскіх татараў. Крымскія і расійскія ўлады распачалі актыўныя дзеянні для таго, каб калі не схіліць іх на свой бок, то хаця б дамагчыся іх нейтралітэту ў сітуацыі, якая склалася. Тым не менш Меджліс адмовіўся прызнаць ўрад Сяргея Аксёнава, які змяніў Анатоля Магілёва, якога Вярхоўны Савет Крыму адправіў у адстаўку 27 лютага[32].
1 сакавіка тэлеканал «ATR» паведаміў, што ў месцах кампактнага пражывання крымскіх татараў пачалося фарміраванне атрадаў самаабароны — як мяркуецца, для патрулявання месцаў кампактнага пражывання крымскіх татараў і недапушчэння правакацый. Паведамлялася, што фарміраванні будуць дзейнічаць да заканчэння палітычных ускладненняў у Крыме. Было заяўлена, у прыватнасці, аб намеры ажыццяўляць сталую ахову будынка тэлеканала «ATR» ў Сімферопалі, каб не дапусціць яго сілавога захопу[139].
Яшчэ 26 лютага прэзідэнт Татарстана Рустам Мініханаў, Дзяржсавет Татарстана і Сусветны кангрэс татараў звярнуліся да крымскім татараў з заклікам да міру і згоды з рускім насельніцтвам Крыма[140]. У пачатку сакавіка Крым наведалі дэпутаты Дзяржсавета Татарстана і муфтый рэспублікі Каміль Самігулін, 5 сакавіка тут пабываў Рустам Мініханаў, які правёў сустрэчы са старшынёй савета Меджліса Рэфатам Чубаравым і старшынёй савета старэйшын крымскіх татар Гільшатам Ільясавым і з дэпутатамі парламента Крыма. Было падпісана пагадненне аб супрацоўніцтве паміж Рэспублікай Татарстан і Аўтаномнай Рэспублікай Крым у сферы медыцыны, турызму, інвестыцый і інавацый[141].
6 сакавіка намеснік старшыні Савета Міністраў Крыма Рустам Тэміргаліеў заявіў на прэс-канферэнцыі, што пасля далучэння Крыма да Расіі татары атрымаюць роўныя правы з рускімі і ўкраінцамі на паўвостраве. Паводле слоў Тэміргаліева, «новыя крымскія ўлады гатовыя ўзяць на сябе абавязацельствы перад крымскімі татарамі пра ўключэнне адпаведных пунктаў у раздзелы новай канстытуцыі Крыма як часткі Расіі»[142]. У гэты ж дзень Рэфат Чубараў у эфіры «Громадського ТБ» заявіў, што крымскія татары не прызнаюць вынікі рэферэндуму, які рыхтаваўся, і асудзіў рашэнне крымскага парламента аб уваходжанні ў склад Расіі. 8 сакавіка ён звярнуўся да прэзідэнта ЗША Барака Абамы з просьбай абараніць Крым ад этнічных чыстак[143].
10 сакавіка Сяргей Аксёнаў прапанаваў прадстаўнікам крымскіх татараў заняць месцы ў органах улады Крыма. Крымскім татарам прапаноўвалася вылучыць пасады аднаго віцэ-прэм’ера, двух міністраў, а таксама пасады намесніка міністра ў кожным міністэрстве. Сяргей Аксёнаў заявіў таксама, што крымскататарская будзе адной з афіцыйных моў у Крыме[144].
11 сакавіка Вярхоўны савет Крыма аднагалосна прыняў пастанову «Аб гарантыях аднаўлення правоў крымскататарскага народа і яго інтэграцыі ў крымскую супольнасць». Пастанова гарантуе, што пры зацвярджэнні новай Канстытуцыі Рэспублікі Крым крымскататарскай мове будзе прысвоены статус афіцыйнай мовы нароўні з рускай і ўкраінскай мовамі. Акрамя таго, Вярхоўны Савет і органы выканаўчай улады рэспублікі будуць выбірацца і фарміравацца з гарантаваным прадстаўніцтвам крымскіх татараў у 20 % ад колькасці. Пастанова прадугледжвае прызнанне курултая крымскататарскага народа і органаў, што фарміруюцца ім. Сярод гарантый таксама зацвярджэнне пяцігадовых і штогадовых планаў уладкавання крымскіх татар, якія вярнуліся ў Крым, з адпаведным фінансавым забеспячэннем, рашэнне ўсіх пытанняў пры вяртанні крымскіх татараў у Крым з месцаў дэпартацыі, захаванне і аднаўленне помнікаў гісторыі і культуры крымскіх татараў, садзейнічанне развіццю сістэмы дашкольнай, школьнай і вышэйшай адукацыі на крымскататарскай мове, садзейнічанне развіццю СМІ на крымскататарскай мове і раўнапраўнае функцыянаванне ў Крыме рэлігійных канфесій. «Нічога падобнага крымскататарскі народ ніколі не атрымліваў ні ад кіраўніцтва Савецкага Саюза, ні ад улад незалежнай Украіны. Гэта тое, за што народ змагаўся многія дзесяцігоддзі. І гэта тое, што дазволіць крымчанам усіх нацыянальнасцей паспяхова развівацца і адчуваць сябе бяспечна і камфортна на нашай крымскай зямлі», — падкрэсліў старшыня Вярхоўнага савета Крыма Уладзімір Канстанцінаў[145]. Ён выказаў удзячнасць за пасрэдніцкія намаганні і ўсебаковую дапамогу ў дасягненні «дамоўленасці, якая ляжа ў аснову міжэтнічнага міру і спакою ў Крыме», прэзідэнту Рэспублікі Татарстан Рустаму Мініханаву, які прысутнічаў на пасяджэнні крымскага парламента[143].
Старшыня Дзярждумы Расіі Сяргей Нарышкін заявіў, што, калі насельніцтва Крыму на маючым адбыцца рэферэндуме прыме рашэнне аб уступленні рэспублікі ў склад Расіі, расійскі парламент падтрымае і пацвердзіць гарантыі крымскататарскага народа[146].
Старшыня дзяржадміністрацыі Бахчысарайскага раёна Ільмі Умераў звярнуўся да кіраўнікоў органаў выканаўчай улады і органаў мясцовага самакіравання Крыму з заклікам не выконваць «злачынныя ўказанні» ўрада Сяргея Аксёнава[147].
Былы савецкі дысідэнт і праваабаронца, былы кіраўнік Меджліса крымскататарскага народа, народны дэпутат Украіны Мустафа Джамілеў заявіў, што Расія рызыкуе атрымаць паўтор крывавых чачэнскіх канфліктаў у выпадку «анексіі Крыма»[148].
12 сакавіка Мустафа Джамілеў сустрэўся ў Маскве з былым прэзідэнтам Татарстана Мінцімерам Шайміевым[149]. Джамілеў меў таксама тэлефонную размову з прэзідэнтам Расіі Уладзімірам Пуціным[150], пасля якога распавёў, што Уладзімір Пуцін не абвяргаў прысутнасць расійскіх войскаў у Крыме і заявіў, што самаабвяшчэнне незалежнай Украіны не адпавядала нормам, якія прадугледжваюць працэдуру выхаду са складу СССР. Паводле слоў Джамілева, Пуцін паведаміў таксама, што даў распараджэнне пазбегнуць якіх бы там ні было не было эксцэсаў з крымскімі татарамі[151].
14 сакавіка Мустафа Джамілеў, які сустрэўся ў штаб-кватэры НАТА з прадстаўнікамі Еўрапейскай службы знешніх дзеянняў і лідарамі НАТА, заклікаў увесці міратворчыя войскі ААН у Крым і заклікаў еўрапейскіх дыпламатаў і прадстаўнікоў НАТА не прымаць пад увагу вынікі маючага адбыцца рэферэндуму[152].
15 сакавіка Меджліс выступіў са зваротам да Вярхоўнай Рады Украіны і да ўсяго народа Украіны, у якім ён пацвердзіў сваё прызнанне Украіны як суверэннай і незалежнай дзяржавы ў існуючых межах і заявіў аб непрызнанні рэферэндуму, «які праводзіцца з мэтай змяніць тэрытарыяльную прыналежнасць Крыма», легітымным і адпаведным міжнароднаму праву і Канстытуцыі Украіны. Меджліс заявіў, што «катэгарычна адхіляе любыя спробы вызначыць будучыню Крыму без свабоднага волевыяўлення крымскататарскага народа — карэннага народа Крыма» і што толькі крымскім татарам належыць права вырашаць, у якой дзяржаве жыць крымскататарскаму народу. Паводле пераканання Меджліса, «аднаўленне правоў крымскататарскага народа і рэалізацыя ім права на самавызначэнне на сваёй гістарычнай Радзіме павінны ажыццяўляцца ў складзе суверэннай і незалежнай Украінскай дзяржавы».
Меджліс заклікаў Вярхоўную Раду «далучыцца да Дэкларацыі ААН аб правах карэнных народаў, а таксама прызнаць і замацаваць законамі і іншымі прававымі актамі Украіны статус крымскататарскага народа як карэннага народа Крыма»[153].
17 сакавіка Мустафа Джамілеў сустрэўся ў Ізміры з прэм’ер-міністрам Турцыі Рэджэпам Эрдаганам. Эрдаган, выказаўшы занепакоенасць у сувязі з апошнімі падзеямі і напружанасцю, падкрэсліў, што намаганні Турцыі накіраваны на стабілізацыю абстаноўкі, прадухіленне канфлікту і страт крымскіх татараў у Крыме[154].
18 сакавіка прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін заявіў у сваім звароце да Федэральнага сходу Расійскай Федэрацыі, што «крымскія татары вярнуліся на сваю зямлю» і павінны быць прыняты «ўсе неабходныя рашэнні», якія «завершаць працэс рэабілітацыі крымскататарскага народа, <…> адновяць іх правы, добрае імя ў поўным аб’ёме»[4].
У той жа дзень Меджліс заявіў аб непрызнанні дамовы аб далучэнні Крыму да Расіі[155].
20 сакавіка Вярхоўная Рада Украіны прыняла заяву «Аб гарантыях правоў крымскататарскага народа ў складзе ўкраінскай дзяржавы». Дакумент гарантуе «захаванне і развіццё этнічнай, культурнай, моўнай і рэлігійнай самабытнасці крымскататарскага народа як карэннага народа і ўсіх нацыянальных меншасцей Украіны». Паводле заявы, Украіна таксама прызнае Меджліс як выканаўчы орган курултая крымскататарскага народа і Курултай як вышэйшы прадстаўнічы орган гэтага народа. Вярхоўная Рада даручыла ўраду пачаць працэс далучэння Украіны да Дэкларацыі ААН аб правах карэнных народаў. Акрамя таго, парламент даручыў ураду неадкладна падрыхтаваць праекты законаў і іншых нарматыўна-прававых актаў, якія вызначаюць і замацоўваюць статус крымскататарскага народа як карэннага народа Украіны[156]. Мустафа Джамілеў заявіў, што гэтую пастанова трэба было прымаць да эскалацыі канфлікту з Расіяй. «Гэта дае вялікія магчымасці, бо без згоды карэннага народа на яго тэрыторыі не могуць размяшчацца ваенныя базы і не могуць весціся ваенныя дзеянні… Рашэнне прынята позна, але мы спадзяемся выкарыстоўваць гэты механізм, бо гэта рашэнне мае значэнне для міжнародных структур»[157].
28 сакавіка намеснік старшыні Дзяржаўнага Савета Крыма і кіраўнік Канстытуцыйнай камісіі Рыгор Іофе заявіў, што новая канстытуцыя Крыма не прадугледжвае раней абяцаных квот для ўдзелу ва ўладных органах прадстаўнікоў крымскіх татар: «Гэта было рашэнне Вярхоўнага Савета Аўтаномнай Рэспублікі Крым да абвяшчэння незалежнасці і ўз’яднання з Расіяй. У Расійскай Федэрацыі няма прававых падстаў для ўвядзення якіх-небудзь квот. У РФ выбары ў органы ўлады праходзяць на роўнай аснове, якіх-небудзь пераваг па нацыянальных прыкметах не прадугледжваецца… Мы будзем дабіраць гэтыя працэнты, пра якія казалі, відавочна, з дапамогай прызначэнняў, там, дзе не праходзяць выбары. Але галоўным крытэрыем будуць не нацыянальная прыналежнасць, а прафесійныя якасці»[158].
29 сакавіка Курултай крымскататарскага народа на пазачарговай сесіі пастанавіў пачаць стварэнне ў Крыме нацыянальна-тэрытарыяльнай аўтаноміі і даручыў Меджлісу ўвайсці ў адносіны з міжнароднымі арганізацыямі — ААН, Саветам Еўропы, ЕС, АБСЕ, Арганізацыяй ісламскага супрацоўніцтва, парламентамі і ўрадамі дзяржаў па ўсіх пытаннях забеспячэння права крымскататарскага народа на самавызначэнне. Кіраўнік Меджліса Рэфат Чубараў заявіў, што дадзеным дакументам Курултай не прызнаў анексію Крыма і страту Украінай тэрыторыі паўвострава, а таксама выказаў дапушчэнне, што крымскія татары могуць правесці нацыянальны рэферэндум, каб пацвердзіць сваё імкненне мець аўтаномію[159]. Пастанова курултая аб нацыянальным самавызначэнні не канкрэтызуе, у якой краіне будзе створана крымскататарская аўтаномія[160].
31 сакавіка, выступаючы на нефармальнай сустрэчы Савета Бяспекі ААН, скліканай па ініцыятыве Літвы і Украіны, Мустафа Джамілеў заявіў, што толькі карэннае насельніцтва мае права вырашаць пытанне самавызначэння той ці іншай тэрыторыі, і назваў крымскі рэферэндум цынічным і абсурдным. Спасылаючыся на неназваныя крыніцы, ён заявіў, што рэальная яўка на рэферэндум у Крыме склала не 82 %, як сцвярджалася ўладамі, а ўсяго 32,4 %[161].
1 красавіка Меджліс прыняў рашэнне супрацоўнічаць з крымскімі ўладамі. «Цяпер мы прынялі рашэнне дэлегаваць паўнамоцтвы для супрацоўніцтва з уладамі Крыма Лянуру Іслямаву і Зауру Смірнову», — заявіў Рэфат Чубараў. У той жа час ён падкрэсліў, што рашэнне Меджліса не азначае прызнання палітычных, прававых, эканамічных і іншых змяненняў, якія ажыццяўляюцца ў Крыме без згоды і акрамя волі крымскататарскага народа — карэннага народа Крыма. Кандыдатура Іслямава была прапанавана на пасаду першага намесніка старшыні Савета міністраў Крыма. Смірноў прэтэндаваў на пасаду старшыні Рэспубліканскага камітэта па справах нацыянальнасцей і дэпартаваных грамадзян[162].
Яшчэ да пачатку крызісу ў Крыме ультрас сімферопальскага футбольнага клуба «Таўрыя» выступілі ў абарону крымскага Еўрамайдана, таксама падтрымаўшы акцыі пратэсту ў Кіеве[163]. У адказ на гэта яны падвергліся пераследу з боку мясцовых улад і прарасійскіх актывістаў[164], аднак працягнулі свой удзел у праўкраінскіх акцыях і пасля пачатку супрацьстаяння ў Крыме[36].
25 лютага ў эфіры тэлеканала «112 Украіна» актывіст «Правага сектара» Ігар Масійчук, асуджаны за тэрарызм у студзені 2014 года, але амніставаны новымі ўкраінскімі ўладамі як палітвязень, выступіў з пагрозамі ў адрас крымскіх «сепаратыстаў»: «Спробы разарваць тэрытарыяльную цэласнасць Украіны будуць жорстка пакараныя. Калі ўлада на гэта не здольная, то „Правы сектар“ сфармуе „цягнік дружбы“. Мы, як у 90-м „УНСО“, паедзем у Крым. Тады публіка, падобная гэтай, як пацукі ўцякалі, калі калона ўнсоўцаў уваходзіла ў Севастопаль…„[165]. Журналісты паказваюць, што, па ўсёй бачнасці, Масійчук меў на ўвазе падзеі вясны 1992 года, калі каля 700 актывістаў УНА-УНСО сумесна са святарамі УАПЦ выехалі на так званым «цягніку дружбы» на поўдзень Украіны (у тым ліку ў Крым) для падаўлення там сепаратысцкіх настрояў і, нягледзячы на супрацьдзеянне мясцовых улад, прайшлі маршам па вуліцах Севастопаля[166]. 26 лютага лідар фракцыі «Свабода» Алег Цягнібок запэўніў жыхароў Крыма, што «ўсе гэтыя паведамленні, што нейкія эшалоны „бандэраўцаў“ едуць цяпер у Крым, будуць нешта там разбураць, біць, забіваць — гэта поўныя глупства, гэта поўнае трызненне, каб нас пасварыць паміж сабой»[167].
2 сакавіка, калі гаворка зайшла аб магчымым аб’яўленні мабілізацыі ва Украіне[168], лідар «Правага сектара» Дзмітрый Яраш заявіў, што «Правы сектар» таксама праводзіць мабілізацыю, але ў Крым адправіцца толькі ў выпадку, калі будзе прынята афіцыйнае рашэнне прыступіць да «вызвалення Крыму» сумесна з іншымі сіламі[169]. Яраш выступіў са зваротам, у якім заявіў, што «Правы сектар» расцэньвае дзеянні Расіі ў дачыненні да Украіны як ваеннае ўварванне. Ён паведаміў, што «Правым сектарам» створаны ваенны штаб, у задачу якога ўваходзіць «распрацоўка, дбайнае планаванне і далейшае камандаванне сваімі атрадамі ў барацьбе з расійскім агрэсарам» ва ўзаемадзеянні з СНБА Украіны[170].
4 сакавіка камандуючы народнымі дружынамі Крыма Міхаіл Шарамет заявіў на прэс-канферэнцыі, што сябры руху «Правы сектар» стаялі за правакацыямі, якія мелі месца падчас мітынгу крымскіх татараў 26 лютага ля будынка Вярхоўнага Савета Крыма, і што менавіта іх дзеянні прывялі да супрацьстаяння крымскіх татараў і рускіх[171].
6 сакавіка на прэс-канферэнцыі ў Кіеве Ігар Масійчук заявіў, што «Правы сектар» мае намер у выпадку адкрытага ўварвання расійскіх войскаў на тэрыторыю Крыма часткова перанесці сваю дзейнасць у Маскву: «Мы гатовыя ехаць туды і рабіць там рэвалюцыю». Паводле слоў Масійчука, «Правы сектар» падтрымлівае сувязі з рускімі нацыяналістамі: «Мы разлічваем, што сфарміруем на тэрыторыі РФ магутную пятую калону і пераможам крывавы рэжым Пуціна на яго ж зямлі»[172].
11 сакавіка Вярхоўны Савет АРК забараніў на тэрыторыі рэспублікі дзейнасць ВА «Свабода», «Правага сектара» і нацыяналістычных груповак, якія ўваходзяць у яго склад, члены якіх «актыўна ўдзельнічалі ў масавых беспарадках у Кіеве», і даручыў службе бяспекі АРК «праводзіць неабходную працу па выяўленні і прыцягненні да крымінальнай адказнасці вінаватых у распальванні міжнацыянальнай варожасці і закліках да гвалту»[173].
14 сакавіка сябра палітрады «Правага сектара» Алег Аднарожанка заявіў, што прадстаўнікі «Правага сектара» знаходзяцца ва ўсіх блакіраваных украінскіх вайсковых частках у Крыме[174].
Крымскі «Беркут» у складзе 150 байцоў прымаў актыўны ўдзел у сілавым супрацьстаянні ў Кіеве падчас Еўрамайдана. У ходзе беспарадкаў 32 байцы атрымалі раненні і адзін загінуў[175]. Пасля таго як спецпадраздзяленні міліцыі і ўнутраныя войскі 22 лютага выйшлі з Кіева, 110 байцоў «Беркута» у поўным рыштунку прыбылі ў Севастопаль і Сімферопаль, дзе іх сустракалі як герояў і дзякавалі за забітых «майданаўцаў»[176]. Пасля стварэння ў Вярхоўнай Радзе новай кааліцыі парламенцкай большасці пад в. а. кіраўніка МУС Украіны Арсен Авакаў у ноч на 26 лютага прыняў рашэнне аб расфармаванні спецпадраздзялення міліцыі «Беркут»[177]. Аднак, як паведаміў дэпутат Вярхоўнай Рады Украіны, у мінулым начальнік крымскага МУС Генадзь Маскаль, супрацоўнікі крымскага «Беркута» адмовіліся падпарадкавацца гэтаму загаду. 26 лютага ў Севастопалі[26], а 28 лютага і ў АР Крым[28] было абвешчана аб стварэнні спецпадраздзяленняў аховы грамадскага парадку «Беркут», якія падпарадкоўваліся выключна ўладам адпаведна Севастопаля і АР Крым. Да 27 лютага невядомыя ўзброеныя людзі без знакаў адрознення, пры ўдзеле «беркутаўцаў», усталявалі ўзброеныя блакпосты на мяжы з Херсонскай вобласцю, перакрыўшы дарогі, якія вядуць у Крым з кантынентальнай Украіны — на Перакопскім перашыйку і Чангарскім паўвостраве[178][179][180][181]. Паводле інфармацыі дэпутата, байцы «Беркута» былі датычныя і да захопу будынкаў парламента і ўрада Крыма ў Сімферопалі 27 лютага[182].
Аляксей Чалы, кіраўнік севастопальскага гарадскога кіравання — створанага 24 лютага новага органа выканаўчай улады Севастопаля, — запрасіў байцоў расфарміраванага спецпадраздзялення ў Севастопаль. Паводле яго заявы, байцы «Беркута» могуць стаць асновай створаных атрадаў самаабароны, а ў будучыні і муніцыпальнай міліцыі[183].
1 сакавіка Генконсульства РФ у Сімферопалі распачала выдачу расійскіх пашпартоў былым супрацоўнікам спецназа «Беркут». У першы дзень іх выдачы, пашпарты Расіі з рук генеральнага консула Вячаслава Святлічнага атрымалі дзевяць байцоў падраздзяленняў «Беркут», а падача зваротаў аб іх выдачы працягвалася[184].
20 сакавіка, пасля анексіі Крыму Расіяй, крымскі «Беркут» вярнуўся ў пастаянныя месцы сваёй дыслакацыі[185].
Паводле дадзеных прызначанага Вярхоўнай Радай на пасаду в. а. міністра абароны Украіны Ігара Ценюха, у Крыме і Севастопалі знаходзіліся 18,8 тыс. украінскіх вайскоўцаў, з іх прадстаўнікоў ваенна-марскіх сіл — 11,9 тыс., паветраных сіл — 2,9 тыс.[44], астатніх вайсковых частак — 4 тыс.[2].
Украінскія воінскія часткі і штабы на тэрыторыі Крыму з пачатку сакавіка былі заблакаваныя невядомымі ўзброенымі людзьмі без знакаў адрознення (т.зв. «ветлівыя людзі»), устрымліваліся ад якіх-небудзь дзеянняў і захоўвалі нейтралітэт да таго часу, пакуль Крым не быў цалкам анексаваны Расіяй і вайскоўцы былі пастаўленыя перад выбарам — эвакуявацца і працягваць службу ва Украіне ці прыняць расійскую прысягу.
2 сакавіка Сяргей Аксёнаў паведаміў аб падпісанні загаду аб прызначэнні камандуючым ВМС АРК контр-адмірала Дзяніса Бяразоўскага[186], які напярэдадні (1 сакавіка) быў прызначаны новымі ўкраінскімі ўладамі камандуючым ВМС Украіны, а ўжо 2 сакавіка быў зняты з пасады новым міністрам абароны Ігарам Ценюхам «за няздольнасць арганізаваць кіраванне войскамі ў экстрэмальных умовах»[187] — за аддадзены загад украінскім ваенным часткам у Крыме не аказваць супраціўлення расійскім войскам і скласці зброю ў выпадку блакавання воінскіх частак і ваенных гарадкоў. У гэты ж дзень Бяразоўскі прысягнуў на вернасць народу Крыма[188]. Заява Аксёнава і прысяга Бяразоўскага былі зробленыя ў Севастопалі паводле вынікаў праведзенай трохбаковай сустрэчы з удзелам камандуючага Чарнаморскім флотам Расіі віцэ-адмірала Аляксандра Вітко, Бяразоўскага і Аксёнава. Пасля сустрэчы Сяргей Аксёнаў выдаў указ аб падпарадкаванні сабе як Вярхоўнаму галоўнакамандуючаму Крыма ўсіх воінскіх фарміраванняў Узброеных сіл Украіны, дыслакаваных на тэрыторыі АРК і горада Севастопаля[189].
Ні новы камандуючы ВМС Украіны контр-адмірал Сяргей Гайдук, прызначаны замест Бяразоўскага, ні афіцэры штаба ВМС Украіны не прынялі прапанову Бяразоўскага перайсці на бок новага крымскага ўрада[190]. З 2 сакавіка перад будынкам штаба ВМС быў арганізаваны пастаянна дзеючы пікет «атрадаў крымскай самаабароны»[191]. 6 сакавіка Сяргей Гайдук заявіў, што ўкраінскія вайскоўцы з усіх сіл імкнуцца не дапусціць кровапраліцця і ахвяр сярод мірнага насельніцтва[192]. 16 сакавіка, у дзень агульнакрымскага рэферэндума, Сяргей Гайдук у адкрытым звароце да севастопальцаў і крымчан заявіў, што камандаванне ВМСУ, кіраўнікі ВС РФ і крымскіх органаў улады шляхам дыялогу знайшлі фармат, які дазволіў пазбегнуць узброеных сутыкненняў і чалавечых ахвяр. У сувязі з гэтым ён заклікаў да разважлівасці кіраўнікоў органаў улады і атрадаў самаабароны. Камандуючы ВМСУ звярнуў увагу ваеннаслужачых Украіны і Расіі на неабходнасць вытрымкі, разумення таго, што палітычныя рознагалоссі вырашаюцца толькі за сталом перамоваў[193].
Групе караблёў Дзяржпагранслужбы Украіны атрымалася сысці з Балаклавы ў Адэсу, а карабельны склад ВМСУ быў з пачаткам аперацыі заблякаваны расійскімі плаўсродкамі ў трох бухтах Крыму: Стралецкай (тут базіраваліся ўкраінскія караблі «Славуціч» і «Цярнопаль», а таксама падраздзяленне спецыяльных марскіх аперацый[194]) і Паўночнай бухтах Севастопаля і на базе возера Данузлаў[2].
Контр-адмірал Сяргей Гайдук заставаўся ў Сімферопалі да 19 сакавіка, калі яго «ўзялі ў палон» «байцы самаабароны Крыма», якія захапілі штурмам штаб ВМСУ. На наступны дзень ён быў вызвалены пасля адпаведнага звароту расійскага міністра абароны Сяргея Шайгу і перададзены ўкраінскім ваенным на мяжы Крыма і Херсонскай вобласці Украіны[188].
24 сакавіка Савет нацыянальнай бяспекі і абароны Украіны даручыў кабінету міністраў правесці «перадыслакацыю ўкраінскіх вайскоўцаў у Крыме»[195]. Міністр абароны Расіі Сяргей Шайгу распарадзіўся даць усім украінскім ваенным магчымасць пакінуць Крым[196]. Больш за 15 тыс. вайскоўцаў украінскіх частак, падраздзяленняў і ўстаноў, раней дыслакаваліся на тэрыторыі Крыма, выказалі жаданне працягнуць ваенную службу ў сілавых структурах Расіі[44].
26 сакавіка начальнік Генштаба Узброеных сіл Расіі Валерый Герасімаў паведаміў журналістам, што расійскія сцягі паднятыя ва ўсіх 193 воінскіх падраздзяленнях і ўстановах УС Украіны, дыслакаваных на тэрыторыі Крыма, а «ўсе вайскоўцы, якія выказалі жаданне працягнуць службу ва ўкраінскіх Узброеных сілах, здаўшы зброю пад ахову, знаходзяцца па-за воінскімі часткамі і рыхтуюцца да арганізаванага выезду з асабістымі рэчамі ва Украіну». Паводле слоў Герасімава, у адпаведнасці з дамоўленасцю міністэрстваў абароны Расіі і Украіны, украінскія вайскоўцы і члены іх сем’яў «будуць вывозіцца чыгуначным транспартам»[197]. Расійскія і андрэеўскія сцягі былі ўзняты на ўсіх караблях ВМС Украіны да вечара 22 сакавіка. Апошнім караблём, які перайшоў пад кантроль расійскіх вайскоўцаў, стаў ваенны карабель кіравання «Славуціч»[198]. Як паведаміла прэс-служба Міністэрства абароны Украіны, па стане на 10 красавіка на мацерыковую частку Украіны з Крыма прыбылі 923 афіцэры, 103 курсанты, 1374 сяржанты і салдаты-кантрактнікі і 307 членаў іх сем’яў[199][200]
8 красавіка стала вядома аб дасягненні прынцыповай дамоўленасці паміж Расіяй і Украінай аб вывадзе ўсіх украінскіх караблёў і самалётаў з Крыма[201]. Усяго ВМС Украіны планавалася вярнуць каля 70 баявых караблёў і судоў[202]. 5 ліпеня 2014 года Расія прыпыніла перадачу ваеннай тэхнікі з Крыма Украіне, спасылаючыся на дзеянні ўкраінскіх сілавікоў на ўсходзе Украіны[203][204]. Па стане на чэрвень 2015 года, у Крыму ўсё яшчэ заставаліся 35 украінскіх караблёў, катэраў і судоў забеспячэння, у тым ліку карветы «Цярнопаль», «Луцк», «Хмяльніцкі», ракетны карвет «Прыдняпроўе», карабель кіравання «Славуціч», марскія тральшчыкі «Чарнігаў» і «Чаркасы», вялікі дэсантны карабель «Канстанцін Альшанскі», падводная лодка «Запарожжа». Таксама на тэрыторыі Крыму засталіся самалёт БЕ-12 і верталёт Мі-9[205].
Асноўныя пункты дыслакацыі воінскіх частак і органаў кіравання Узброеных сіл Украіны:
_13.jpeg)
На канец лютага 2014 года расійскія войскі дыслакаваліся на тэрыторыі Крымскага паўвострава ў адпаведнасці з расійска-ўкраінскімі дамовамі па Чарнаморскім флоце ад 28 мая 1997 года, дзеянне якіх было падоўжанае ў 2010 годзе.
Паводле Пагадненняў аб статусе і ўмовах знаходжання Чарнаморскага флоту Расійскай Федэрацыі на тэрыторыі Украіны, Расіі на правах 20-гадовай арэнды перайшлі: галоўная бухта горада — Севастопальская з прычаламі для стаянкі больш чым 30 баявых караблёў, бухта Каранцінная з брыгадай ракетных катэраў Чарнаморскага флоту і вадалазным палігонам, Казачая бухта, дзе была размешчана брыгада марской пяхоты, Паўднёвая бухта. У Стралецкай бухце сумесна базіраваліся караблі расійскага і ўкраінскага флатоў. Расія атрымала таксама ў арэнду асноўны арсенал боепрыпасаў, ракетную базу Чарнаморскага флоту, дэсантны палігон і два аэрадромы: Гвардзейскае пад Сімферопалем і Севастопаль (Кача). Украіна згаджалася на выкарыстанне Чарнаморскім флотам у Крыме, за межамі Севастопаля, расійскіх флоцкіх аб’ектаў: 31-га выпрабавальнага цэнтра ў Феадосіі, пунктаў ВЧ-сувязі ў Ялце і Судаку і крымскага ваеннага санаторыя. Згодна з дамоўленасцямі Расія магла мець ва Украіне не больш за 25 тысяч чалавек асабістага складу, 24 артылерыйскія сістэмы калібра больш за 100 мм, 132 бронемашыны, 22 баявыя самалёты марской авіяцыі наземнага базіравання, а колькасць расійскіх караблёў і судоў не павінна была перавышаць 388 адзінак. На аэрадромах у Гвардзейскім і Севастопалі (Качы) можна было размяшчаць 161 лятальны апарат[223]. Расійскі бок абавязаўся не мець ядзернай зброі ў складзе Чарнаморскага флоту РФ на тэрыторыі Украіны[224].
Паводле расійскіх дадзеных, на пачатак сакавіка 2014 года кантынгент расійскіх войскаў на тэрыторыі Украіны складаў каля 16 тысяч чалавек[225]. Украіна не дэнансавала пагадненне з Расіяй, а перавышэння гранічнай колькасці расійскіх войскаў, якая вызначаецца гэтым дакументам, зафіксавана не было, што дазволіла расійскаму кіраўніцтву адпрэчваць абвінавачванні ў «акупацыі» Крыма[2].
Нягледзячы на прынятае 1 сакавіка рашэнне Савета Федэрацыі аб выкарыстанні расійскіх войскаў ва Украіне, расійскае кіраўніцтва аж да сярэдзіны красавіка не прызнавала[77][226][227], што Узброеныя сілы РФ сапраўды датычныя да падзей па блакаванні і захопу стратэгічных аб’ектаў, украінскіх воінскіх частак і штабоў, распачатым яшчэ ў ноч з 26 на 27 лютага з захопу будынкаў парламента і ўрада Крыма ў Сімферопалі. Факт ваеннага ўмяшання быў прызнаны толькі пасля далучэння Крыма да Расіі[5][228][229].
19 красавіка Уладзімір Пуцін заявіў, што расійскія вайскоўцы, якія забяспечвалі бяспеку пры правядзенні рэферэндуму ў Крыме, атрымаюць дзяржузнагароды, але іх імёны пакуль не будуць агалошвацца[230]. Таксама, як пазней было паведамлена «Новай газетай», яшчэ 25—31 сакавіка дзяржаўныя ўзнагароды Расіі, ведамасныя медалі Міністэрства абароны РФ «За вяртанне Крыму» і ганаровыя граматы за дзеянні ў Крыме атрымаў і цэлы шэраг грамадзянскіх асоб[231].
Дзеянні расійскага кіраўніцтва ў Крыме пад лозунгам «абароны суайчыннікаў» атрымалі шырокую падтрымку з боку насельніцтва і розных грамадскіх арганізацый Расіі. На думку віцэ-прэзідэнта Цэнтра палітычных тэхналогій Аляксея Макаркіна, вобраз бандэраўца як небяспечнага і жорсткага ворага фармаваўся яшчэ з савецкіх часоў, і людзі, якіх прыцягваюць да ўдзелу ў акцыях падтрымкі, часцяком самі лічаць неабходным «абараніць суайчыннікаў» у Крыме, так што падобныя ініцыятывы могуць узнікаць і без падказкі ўлад. У расійскіх СМІ з першых дзён сакавіка паведамлялі аб шматтысячных мітынгах «у падтрымку Крыму» практычна ва ўсіх рэгіёнах Расіі, у якіх удзельнічалі арганізацыі Агульнарасійскага народнага фронту, прафсаюзы, усе парламенцкія партыі, патрыятычныя рухі і разнастайныя грамадскія арганізацыі. Паўсюдна быў арганізаваны збор гуманітарнай дапамогі — медыкаментаў, намётаў, прадуктаў і інш[20].
У Крым «для абароны крымскіх рускіх ад прыгнёту»[232] адправіліся рэестравыя казакі расійскага Кубанскага казацкага войска на чале з атаманам Мікалаем Далудай[15]. Паводле дадзеных расійскіх СМІ, іх колькасць дасягала некалькіх соцень[233], пры гэтым у Крыме «невядомыя ўзброеныя людзі» ўзброілі іх агнястрэльнай зброяй[20].
Таксама ў Крым выязджалі актывісты усерасійскай палітычнай партыі «Радзіма», якія прынялі тут удзел у фарміраванні «атрадаў самаабароны» і арганізавалі юрыдычныя прыёмныя для аказання дапамогі ўсім жадаючым у атрыманні расійскага грамадзянства[20].
Жыхароў Крыма падтрымаў байкерскі клуб «Начныя Ваўкі». Яго ўдзельнікі ўзялі пад ахову адміністрацыйныя будынкі Севастопаля, Сімферопаля і Керчы[22], а таксама прывезлі, паводле заявы іх лідара Аляксандра «Хірурга» Залдастанава, «усё, што неабходна блакпостам, бальніцам на выпадак непрадбачаных абставінаў, на выпадак бандэраўскага ўварвання»[234].
Украінскія СМІ паведамляюць, што ў падзеях, якія адбываюцца, на баку крымскіх улад прынялі ўдзел актывісты расійскай партыі «Іншая Расія» Эдуарда Лімонава. Сама партыя афіцыйна заявіла набор добраахвотнікаў для паездкі ў Крым[21].
Украінскія эксперты і чыноўнікі сцвярджалі, што Масква на працягу многіх гадоў таемна рыхтавала план па анексіі Крымскага паўвострава, які і быў рэалізаваны ў самы цяжкі момант для Украіны, калі адбылося крывавае супрацьстаянне на Еўрамайдане[235].
Самай ранняй датай пачатку ўварвання называецца 20 лютага 2014 года[236], пазначанае на расійскім медалі «За вяртанне Крыма». 20 лютага і расійскія, і ўкраінскія падраздзяленні былі прыведзены ў стан гатоўнасці. 22 і 23 лютага батальёны спецназу і ПДВ выйшлі са сваіх месцаў дыслакацыі, іншыя былі перакінутыя бліжэй да Керчанскага праліва[237]. Пуцін у апублікаваным у 2015 годзе тэлеінтэрв’ю сцвярджаў, што даручэнне «пачаць працу па вяртанні Крыма ў склад Расіі» аддаў пасля начной нарады 22—23 лютага 2014 г.[238]
Як стала вядома ў ноч з 20 на 21 лютага[239], прэзідыум Вярхоўнага савета Крыма спрабуе склікаць 21 лютага пазачарговую сесію парламента для абмеркавання пытання «Аб грамадска-палітычнай сітуацыі ва Украіне». Калі ж прыхільнікі Еўрамайдана паспрабавалі раніцай 21 лютага правесці каля будынка парламента акцыю-пікет «супраць аддзялення Крыма ад Украіны»[240], ім перашкодзілі каля ста маладых людзей, якія назваліся актывістамі «Народна-вызвольнага руху»[241][242][243].
За дзень да гэтага ў Чаркаскай вобласці (Корсунь-Шаўчэнкаўскі раён) падвергліся нападу восем аўтобусаў з крымскімі антымайданаўцамі, што вярталіся з Кіева. Іх спынілі групы ўзброеных прыхільнікаў Майдана, пасля чаго чатыры аўтобусы былі спалены, дзясяткі крымчан атрымалі ўдары, пераломы, апёкі і чэрапна-мазгавыя траўмы, людзей падвяргалі зневажанням і здзекаванням[244]. У шэрагу СМІ было апублікавана зацвярджэнне, што падчас нападу каля трыццаці жыхароў паўвострава з розных раёнаў прапалі без вестак і як мінімум сямёра былі забітыя[245]. Ужо раніцай 21 лютага галоўнае ўпраўленне МУС Украіны ў АР Крым заявіла, што паводле дадзенага выпадку быў зроблены афіцыйны запыт і праведзена «старанная праверка», вынікі якой, як сказана ў паведамленні ГУ МУС, «сведчаць аб адсутнасці фактаў смерці жыхароў АР Крым на тэрыторыі Корсунь-Шаўчэнкаўскага раёна Чаркаскай вобласці»[246]. Ніякага расследавання непасрэдна пасля інцыдэнту не праводзілася, а па стане на канец ліпеня 2014 года якіх-небудзь звестак пра асобу людзей, пра гібель якіх заяўлялася раней, выяўлена не было[247].
24 лютага Севастопальскі гарсавет прызначыў грамадзяніна Расіі Аляксея Чалага мэрам Севастопаля. Некалькі атрадаў 810-й брыгады марской пяхоты РФ занялі гарадскую плошчу, парушыўшы Пагадненне аб знаходжанні флоту РФ на тэрыторыі Украіны. 25 лютага БДК «Мікалай Фільчанкаў» даставіў 200 вайскоўцаў сіл спецыяльных аперацый Расійскай Федэрацыі, верагодна з камандавання. Магчыма, што «Мікалай Фільчанкаў» пазней перавёз Януковіча з Крыма ў Расію[237].
У той жа дзень, 23 лютага, у ходзе акцыі перад будынкам Вярхоўнага Савета АР Крым у Сімферопалі, прысвечанай Дню абаронцы Айчыны, партыя «Рускае адзінства» і «Руская абшчына Крыму» абвясцілі аб мабілізацыі крымчан у народныя дружыны для аховы міру і спакою ў Крыме. Паводле звестак прэс-службы партыі «Рускае адзінства», у народныя дружыны запісалася больш за дзве тысячы мужчын. З ліку жанчын, якія прыйшлі на мерапрыемства, быў сфармаваны атрад медыцынскай дапамогі[118].
Крымскататарскі Меджліс правёў у гэты дзень у Сімферопалі свой уласны мітынг, падчас якога старшыня Меджліса Рэфат Чубараў запатрабаваў ад крымскіх членаў Партыі рэгіёнаў выйсці з партыі, а таксама заявіў, што крымскія ўлады павінны на працягу 10 дзён вынесці рашэнне аб зносе помнікаў Леніна ў гарадах і раёнах Крыма, уключаючы Сімферопаль. Паводле яго слоў, у выпадку невыканання патрабаванні крымскіх татар, яны распачнуць актыўныя дзеянні[135][248].
Днём 23 лютага старшыня Савета міністраў АРК Анатоль Магілёў заявіў журналістам на спецыяльна скліканым брыфінгу, што выканаўчыя органы ўлады АРК маюць намер выконваць рашэнні Вярхоўнай Рады Украіны, прынятыя пасля зрушэння Віктара Януковіча, а яе сілавыя структуры будуць падпарадкаваныя новым кіраўнікам адпаведных ведамстваў Украіны[249][250].
У ноч з 23 на 24 лютага ў пасёлку Зуя Белагорскага раёна быў знесены помнік Леніну. У сувязі з гэтым старшыня Савета міністраў АРК Анатоль Магілёў правёў экстраныя тэлефонныя перамовы са старшынёй Меджліса Рэфатам Чубаравым і кіраўніком крымскай арганізацыі ВА «Батьківщина» Андрэем Сенчанкам. Акрамя таго, па ініцыятыве Магілёва перамовы былі праведзены з лідарам ВА «Свабода» Алегам Цягнібокам, лідарам партыі «Рускае адзінства» Сяргеем Аксёнавым, першым сакратаром Крымскага рэспубліканскага камітэта КПУ Алегам Саламахіным. Магілёў акцэнтаваў увагу прадстаўнікоў палітычных і нацыянальных арганізацый на крайняй сур’ёзнасці палажэння і выбуханебяспечнасці сітуацыі ў выпадку далейшага разагрэву канфлікту. Магілёў заявіў, што падобныя дзеянні «ў абставінах глыбокага сацыяльнага катаклізму, у якім знаходзіцца краіна», могуць мець непрадбачаныя наступствы для Крыму, і заклікаў вырашаць пытанні дэмантажу помнікаў цывілізаваным шляхам[251][252].
24 лютага кіраўнік Севастопальскай гарадской адміністрацыі Уладзімір Яцуба абвясціў аб сваёй адстаўцы[253]. Пры гэтым Севастопальская гарадская дзяржаўная адміністрацыя (СГГА) выступіла са зваротам, назваўшы «спробу шэрагу радыкальных арганізацый звярнуцца да майданнай дэмакратыі, абраць нелегітымныя органы ўлады» незаконнай[254][255]. Абавязкі старшыні СГГА пасля адстаўкі Яцуба часова выконваў яго намеснік Фёдар Рубанаў.
Каля будынка СГГА адбыўся мітынг, удзельнікі якога запатрабавалі ўзаконіць прызначэнне Аляксея Чалага. Усе ўваходы і выхады ў адміністрацыю былі перакрытыя прысутнымі. Пасля перамоваў з гараджанамі Рубанаў паабяцаў перадаць справы Чаламу[256]. Падчас перамоваў аб перадачы паўнамоцтваў у будынку адміністрацыі з’явіліся супрацоўнікі СБУ і пракуратуры з ордэрам на арышт Чалага, але прысутныя ля будынка севастопальцы вымусілі сілавікоў парваць ордэр і пакінуць будынак[257]. Адначасова Севастопальскі гарадскі савет на пазачарговым пасяджэнні прыняў рашэнне аб стварэнні выканаўчага органа гарсавета — Севастопальскага гарадскога ўпраўлення па забеспячэнні жыццядзейнасці горада. Кіраўніком гарадскога кіравання і старшынёй гарадской каардынацыйнай рады, паўнамоцтвы якога вызначаны не былі, стаў Аляксей Чалы — за гэта прагаласавалі ўсе 49 прысутных дэпутатаў з 75 па спісе. Рашэнне апынулася кампрамісам паміж мясцовай уладай і пратэстоўцамі, якія патрабавалі прызначыць Чалага старшынёй гарвыканкама. Удзельнікі мітынгу вывесілі на абодвух флагштоках побач з адміністрацыяй расійскія сцягі[258][259].
24 лютага прэзідыум ВС АРК прыняў заяву аб сітуацыі ў краіне, у якім адзначыў, што ў Крыме чакаюць хутчэйшага вырашэння крызісу, «якія падрываюць эканамічную бяспеку дзяржавы». Прызнаўшы важнасць пераходу палітычнага працэсу «з вуліц і плошчаў у сцены Вярхоўнай Рады Украіны» прэзідыум заявіў, што «не менш важна, каб парламентарыі дзейнічалі строга ў рамках існуючага прававога поля, не пераходзячы тую грань, за якой легітымнасць рашэнняў, якія прымаюцца імі, можа быць пастаўлена пад сумнеў», што, на думку прэзідыума нд АРК, «пакуль ім удаецца не ў поўнай меры»[260].
Позна ўвечары 24 лютага ў Сімферопаль прыбыла група дэпутатаў расійскай Дзярждумы на чале са старшынёй камітэта па справах СНД, еўразійскай інтэграцыі і сувязях з суайчыннікамі Леанідам Слуцкім. У Сімферопалі іх сустракалі Сяргей Аксёнаў і Сяргей Цэкаў. Расійскія дэпутаты заявілі, што маюць намер правесці шэраг сустрэч з прадстаўнікамі крымскай улады па палітычнай сітуацыі на паўвостраве. Старшыня крымскага ўрада Анатоль Магілёў негатыўна адрэагаваў на мінулыя перамовы расійскіх і крымскіх дэпутатаў, заявіўшы, што любыя кантакты з замежнымі дыпламатамі і грамадзянамі на афіцыйным узроўні — гэта, паводле дзейснага заканадаўства, прэрагатыва МЗС Украіны[261][262][263]. Паводле версіі «Цэнтра журналісцкіх расследаванняў», Леанід Слуцкі заявіў сваім суразмоўцам у Крыме, што Дзярждума гатовая падумаць аб далучэнні Крыму да Расіі, і паведаміў аб пачатку выдачы расійскіх пашпартоў па спрошчанай працэдуры[264][265].
Як паведаміў карэспандэнт «Цэнтра журналісцкіх расследаванняў», 25 лютага на пасяджэнні прэзідыума Вярхоўнага Савета Крыма Сяргей Цэкаў падняў пытанне аб адстаўцы крымскага ўрада на чале з Анатолем Магілёвым у сувязі з тым, што ён выказаў гатоўнасць выконваць указанні Вярхоўнай Рады Украіны, і заявіў, што плануе «вырашыць пытанне» на працягу двух дзён[264]. Прэзідыум прыняў рашэнне аб скліканні на наступны дзень пазачарговага пленарнага пасяджэння нд АРК. Га пасяджэнні, у прыватнасці, чакаўся разгляд справаздачы аб дзейнасці крымскага ўрада ў 2013 годзе і пытання аб грамадска-палітычнай сітуацыі ў АРК[266]. У падрыхтаваным да пасяджэння праекце заявы ВС АРК абвяшчалася падтрымка суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны, але ў той жа час выяўлялася «катэгарычная нязгода» з «ушчамленнем правоў і свабод крымчан, гарантаваных дзяржавай» і «заганнай практыкай» заканадаўчага зніжэння статусу аўтаноміі, а таксама прапаноўвалася запатрабаваць ад новых улад Украіны «няўхільна выконваць канстытуцыйныя паўнамоцтвы» АРК, уключаючы ўзгадненне прызначэння і вызвалення кіраўнікоў сілавых структур аўтаноміі[267].
26 лютага Меджліс крымскататарскага народа арганізаваў у цэнтры Сімферопаля мітынг крымскіх татар з мэтай блакаваць будынак Вярхоўнага Савета Крыма і не дапусціць прыняцце рашэння аб уваходжанні ў склад Расіі[136][268][269]. Адначасова тут жа праходзіў мітынг «Рускай абшчыны Крыму»[270]. Паміж удзельнікамі двух мітынгаў успыхнуў канфлікт, у выніку якога 30 чалавек атрымалі траўмы і раненні і двое чалавек загінулі: мужчына, які памёр ад сардэчнага прыступу, і жанчына, якую затапталі ў цісканіне[45][138][271]. У выніку сутыкненняў пазачарговае пасяджэнне Вярхоўнага Савета аўтаноміі аказалася сарваным[268].
Як пішуць журналісты расійскай «Новай газеты», расійская ваенная аперацыя ў Крыме была праведзена ў перыяд з 26 лютага па 28 сакавіка 2014 года[2].
Ацэньваючы імавернага праціўніка, спецыялісты Мінабароны РФ мелі на ўвазе не толькі патэнцыял украінскіх УС, але і магчымае з’яўленне ў Крыме актывістаў паўвайсковых фарміраванняў. У прыватнасці, мелася аператыўная інфармацыя аб размяшчэнні ў Крыме групы «Правага сектара» і планах арганізацыі дыверсій на аб’ектах Чарнаморскага флоту. Чакаліся таксама акцыі, разлічаныя на прыцягненне ўвагі сусветных СМІ, — захоп баявымі групамі закладнікаў і паланенне расійскіх вайскоўцаў. Улічвалася і імавернасць прымянення зброі з боку крымскіх татар. Апошніх атрымалася нейтралізаваць шляхам прыцягнення да актыўнага дыялогу бачных прадстаўнікоў мусульманскай абшчыны Расіі[2].
Пачынаючы з 27 лютага на тэрыторыі Крыму разгортваюцца дзеянні шматлікіх узброеных фарміраванняў — з аднаго боку, гэта атрады самаабароны з мясцовых жыхароў, «беркутаўцаў», казакоў і прадстаўнікоў розных расійскіх грамадскіх арганізацый, якія прыбылі ў Крым па ўласнай ініцыятыве для «абароны суайчыннікаў»; з другога боку — групы добра ўзброеных і экіпіяваных людзей у вайсковай форме без знакаў адрознення, якія дзейнічалі аўтаномна, паводле загадаў уласнага кіраўніцтва, і не падпарадкоўваліся мясцовай уладзе. Аж да заканчэння крымскіх падзей гэтыя фарміравання забяспечвалі кантроль над стратэгічнымі аб’ектамі і мясцовымі органамі ўлады, іх ахову і функцыянаванне, блакавалі ўкраінскія ваенныя аб’екты, воінскія часткі і штабы. Украінскія і заходнія СМІ, украінскія ўлады і кіраўніцтва заходніх дзяржаў з першых жа дзён з упэўненасцю гаварылі аб тым, што гаворка ідзе пра дзеянні падраздзяленняў расійскіх войскаў, кваліфікуючы тое, што адбываецца, як агрэсію, ваеннае ўварванне і акупацыю. Расійскія афіцыйныя асобы аж да красавіка 2014 года адмаўляліся гэта прызнаваць публічна.
27 лютага асноўныя падзеі адбываліся ў Сімферопалі[272] і на адміністрацыйных межах паміж АР Крым і Херсонскай вобласцю.
Рана раніцай, у 4 гадзіны 20 хвілін па мясцовым часе дзве групы невядомых асоб (па 10—15 чалавек у кожнай) захапілі будынкі Вярхоўнага савета АР Крым і Савета міністраў аўтаноміі[273]; паводле заявы дэпутата Сяргея Куніцына, будынак захапілі каля 120 аўтаматчыкаў[274]; паводле дадзеных інтэрнэт-выдання Лента.ру, нападнікі былі ў поўнай баявой экіпіроўцы, але без знакаў адрознення[275]. Над будынкамі былі паднятыя расійскія сцягі, а каля ўваходу з’явіліся барыкады. На думку ўкраінскага дэпутата, у мінулым намесніка міністра МУС Украіны і начальніка Галоўнага ўпраўлення МУС у Крыме Генадзя Маскаля[182], будынка Вярхоўнага Савета і Савета міністраў Крыму былі занятыя байцамі «Беркута» з Крыма і іншых рэгіёнаў, пазней фактычна гэта ж выказаў намеснік старшыні вярхоўнага савета АР Крым Сяргей Цэкаў[270]. Паводле дапушчэнняў, якія выказваліся непасрэдна па слядах падзей, у захопе будынкаў Вярхоўнага Савета і Савета міністраў Крыму ўдзельнічаў ваенны спецназ з Севастопаляя[276], былыя вайскоўцы, якія праходзілі службу ў спецпадраздзяленнях[277], расійскія ваенныя[2][278].
Прэм’ер-міністр Анатоль Магілёў у эфіры ДТРК Крым заклікаў крымчан захоўваць спакой, запэўніўшы іх, што сітуацыя пад кантролем. Ён адзначыў, што невядомыя асобы вывелі на вуліцу людзей, якія на момант захопу знаходзіліся ў будынках, агрэсіі ў адносінах да іх не праяўлялі. Супрацоўнікам праваахоўных органаў, якія знаходзіліся на ахове будынкаў, было вернута табельную зброю. У сувязі з сітуацыяй, якая склалася ў Сімферопалі, быў абвешчаны выходны дзень, для ўрэгулявання сітуацыі ў Крыме быў створаны штаб. Анатоль Магілёў заклікаў крымчан не набліжацца да захопленых будынкаў і захоўваць спакой, а ўсе палітычныя сілы — не дапусціць агрэсіі на вуліцах горада[279]. У Крыму быў спынены рух аўтобусаў міжгародняга і прыгараднага транспарту, які паведамляўся з Сімферопалем[280]. Перастала працаваць Керчанская паромная пераправа[281].
У сувязі з захопам адміністрацыйных будынкаў па трывозе быў узняты асабісты склад унутраных войскаў і міліцыі. Цэнтр горада быў ачэплены міліцыяй, якая не прадпрымала ніякіх актыўных дзеянняў (пазней, зрэшты, праз ачапленне да парламента прарвалася некалькі сотняў прарасійскіх актывістаў)[282].
Камандзір групы, якая захапіла адміністрацыйныя будынкі ў Сімферопалі, адмовіўся весці перамовы з Магілёвым, заявіўшы, што ў яго на гэта няма паўнамоцтваў. Захопнікі (паведамлялася, што гэта прадстаўнікі «самаабароны рускамоўных грамадзян Крыму») пазней прапусцілі ў будынак парламента дэпутатаў, якія правялі пазачарговую сесію. Урад Анатоля Магілёва быў адпраўлены ў адстаўку[283], а новым прэм’ер-міністрам Крыма быў прызначаны лідар «Рускага адзінства» Сяргей Аксёнаў[284][285]. Паводле афіцыйных заяў крымскіх улад, прызначэнне Аксёнава прэм’ерам было ўзгоднена з Віктарам Януковічам[286][287], а за само рашэнне прагаласавалі 53 дэпутаты[288]. Парламент АРК таксама прыняў рашэнне аб правядзенні ў Крыме рэферэндуму «па пытаннях удасканалення статусу і паўнамоцтваў» рэгіёну[285][289], на які меркавалася вынесці пытанне: «Аўтаномная Рэспубліка Крым валодае дзяржаўнай самастойнасцю і ўваходзіць у склад Украіны на аснове дагавораў і пагадненняў (за ці супраць)». Прэзідыум парламента заявіў, што ва Украіне адбыўся «неканстытуцыйны захоп улады радыкальнымі нацыяналістамі пры падтрымцы ўзброеных бандфармаванняў», і ў гэтай сітуацыі Вярхоўны Савет «прымае на сябе ўсю адказнасць за лёс Крыму»[285].
Паводле паведамленняў шэрагу СМІ і народных дэпутатаў Украіны[290][291], кворум на пасяджэнні адсутнічаў. Дэпутат крымскага парламента Мікалай Сумулідзі, значыцца як галасавалы за правядзенне рэферэндуму і змену ўрада АРК, заявіў, што не прысутнічаў на галасаванні і тры месяцы не з’яўляўся ў Вярхоўным Савеце (апошняе пацвердзіў і Рэфат Чубараў)[292][293]. Паведамлялася, што пасля захопу будынкаў парламента і ўрада АРК іх афіцыйныя сайты былі адключаныя, а ў дэпутатаў, якія ўдзельнічалі ў пазачарговай сесіі, былі канфіскаваныя сродкі сувязі[293][294].
Сяргей Аксёнаў і старшыня Вярхоўнага Савета Крыма Уладзімір Канстанцінаў заявілі, што па-ранейшаму лічаць Віктара Януковіча юрыдычна абраным прэзідэнтам Украіны, праз якога крымскім уладам удалося дамовіцца аб дапамозе з боку Расіі[121].
У дакументальным фільме 2015 года «Крым. Шлях на Радзіму» Уладзімір Пуцін пракаментаваў змену ўрада АР Крым наступным чынам: «Нам трэба было забяспечыць працу прадстаўнічага органа ўлады, парламента Крыма. Для таго, каб гэты парламент мог сабрацца і ажыццявіць прадугледжаныя законам дзеянні, людзі павінны былі сябе адчуваць у бяспецы. Я хачу звярнуць вашу ўвагу на тое, што парламент Крыму быў абсалютна легітымным паўнавартасным прадстаўнічым органам улады Крыма, сфарміраваным задоўга да ўсялякіх складаных трагічных падзей. І вось гэтыя людзі сабраліся, прагаласавалі і абралі новага старшыні ўрада Крыму — Аксёнава Сяргея Валер’евіча. А юрыдычна дзеючы прэзідэнт Януковіч яго зацвердзіў <…> Вядома, усё, што заўгодна можна балбатаць языком і як заўгодна інтэрпрэтаваць ўсе гэтыя падзеі, але калі ўзяць і паглядзець з пункту гледжання прававога складніка, там камар носу не падточыць. Але для таго, каб стварыць умовы для людзей, каб яны не баяліся ні за сябе, ні за свае сем’і, трэба было забяспечыць іх бяспеку. І мы гэта зрабілі»[295].
Раніцай 27 лютага[заўв 4] адбылася і іншая важная падзея — блакпосты на Перакопскім перашыйку і на паўвостраве Чангар[178], якія кантралююць аўтамабільны рух паміж Крымскім паўвостравам і Херсонскай вобласцю, былі занятыя байцамі крымскага «Беркута» і іх калегамі з іншых рэгіёнаў Украіны[180]. Як сцвярджаў народны дэпутат Вярхоўнай Рады Украіны Генадзь Маскаль, там «выставілі бронетранспарцёры, выставілі гранатамёты, выставілі аўтаматы, кулямёты і таму падобнае[…] Прыехаць у аўтаномію іншымі сухапутнымі шляхамі немагчыма, толькі морам. Такім чынам, Крым цалкам заблакаваны»[180].
У ноч з 27 на 28 лютага паступілі паведамленні пра тое, што ў міжнародныя аэрапорты Севастопаля і Сімферопаля прыбылі «атрады самаабароны Крыму»[297]. Пры гэтым аэрапорт Севастопаля «Бельбек» быў заблакаваны ўзброенымі людзьмі[298], тады як аэрапорт «Сімферопаль» працягваў працу ў штатным рэжыме[299][300][301][302]. У абодвух аэрапортах з «атрадамі самаабароны» суседнічалі супрацоўнікі МУС Украіны, ніякіх сутыкненняў паміж імі не адбывалася, зброя не прымянялася. Захопнікі аэрапортаў не хаваюць, што іх мэта — не пусціць у Крым кіраўнікоў сілавых ведамстваў Украіны. Кіраўнік МУС Украіны Арсен Авакаў заявіў на сваёй старонцы ў сетцы Facebook, што аэрапорты захопленыя расійскімі ваеннымі, і абвінаваціў Расію ва ўзброеным уварванні і акупацыі Крыму[303]. Сілавое супрацьстаянне на авіябазе Бельбек, дзе дыслакавалася в/ч № 4515 — авіябрыгада пад камандаваннем палкоўніка Юрыя Мамчура[304][305][306][307][308][309], — працягвалася аж да 22 сакавіка, калі авіябаза была ўзятая штурмам.
Прэс-служба ЧФ РФ заявіла аб недатычнасці расійскіх вайскоўцаў да блакаванні аэрадрома «Бельбек», прызнаўшы пры гэтым, што, «з улікам нестабільнай абстаноўкі, якая складваецца вакол месцаў дыслакацыі частак Чарнаморскага флоту ў Крыме, а таксама месцаў кампактнага пражывання ваеннаслужачых і членаў іх сем’яў», «узмоцнена іх ахова падраздзяленнямі антытэрору са складу Чарнаморскага флоту»[310][311].
Раніцай 28 лютага ўзброеныя людзі ў ваеннай форме захапілі дзяржаўнае прадпрыемства «Крымаэрарух», якая забяспечвае палёты самалётаў над тэрыторыяй паўвострава[312][313]. У той жа час ракетны катэр ЧФ РФ стаў на стаянку на знешнім рэйдзе Балаклаўскай бухты пад Севастопалем, чым фактычна заблакаваў выхад з бухты ў моры караблям і катэрам брыгады Дзяржаўнай памежнай службы Украіны[314]. Тады ж, паводле звестак украінскіх пагранічнікаў, вайскоўцы 810-й брыгады марской пяхоты Чарнаморскага флоту Расіі блакавалі Севастопальскі атрад марской аховы пагранвойскаў у Балаклаве. Як патлумачылі ваенныя, дзеянні зробленыя з мэтай спынення захопу зброі экстрэмістамі. Адбыўся таксама пералёт у Крым дзесяці расійскіх баявых верталётаў, якія прызямліліся ў раёне аэрапорта «Кача» (украінскі бок афіцыйна паведамілі толькі пра тры верталёты)[2][315][316]. Адбыўся захоп ваеннага аэрадрома ў пасёлку гарадскога тыпу Навафёдараўка (Сакскі раён)[317]. «Камазы» з узброенымі людзьмі без знакаў адрознення пачалі дзяжурства ў Сімферопалі ў вайсковай частцы на вуліцы Крэйзер і ў раёне размяшчэння палігона НИТКА і аэрадрома ВМСУ (Сакі)[318].
Раніцай будынкі парламента і ўрада Крыму былі па-ранейшаму ачэпленыя міліцыяй. Ва ўрадавы квартал прапускалі толькі работнікаў крам і ўстаноў, якія размешчаны на прылеглых да будынка вуліцах. Прызначаны на пасаду прэм’ер-міністра АР Крым Сяргей Аксёнаў прыступіў да сваіх абавязкаў. Да вечара, на фоне ваеннай аперацыі і блакавання асноўных шляхоў, якія злучаюць Крым са знешнім светам, новы ўрад АР Крым быў сфарміраваны і зацверджаны парламентам[319][320]; паводле афіцыйных дадзеных, за гэта рашэнне прагаласавала 68 дэпутатаў з 69 зарэгістраваных[319].
Узброеныя людзі без знакаў адрознення з’явіліся ў раёне дзяржаўнай тэлерадыёкампаніі «Крым» і ўсталявалі ахову па перыметры тэрыторыі[321]. Увечары узброеныя людзі занялі ДТРК «Крым», паведаміўшы персаналу, што яны будуць ахоўваць кампанію. Пазней тое ж адбылося ў тэлерадыёкампаніі «Ялта». Там у захопе ўдзельнічала 30 аўтаматчыкаў. З хвіліны на хвіліну чакаўся захоп тэлекампаніі «ATR»[322].
У сувязі з захопам невядомымі асобамі некалькіх вузлоў сувязі ў Крыме ААТ «Укртелеком» афіцыйна паведаміла аб страце тэхнічнай магчымасці забяспечваць сувязь паміж паўвостравам і астатняй тэрыторыяй Украіны, а таксама, імаверна, на самым паўвостраве. У выніку дзеянняў невядомых былі фізічна пашкоджаныя некалькі валаконна-аптычных магістральных кабеляў кампаніі. Як следства, у Крыму было практычна спынена прадастаўленне паслуг фіксаванай тэлефоннай сувязі, а таксама доступу да сеткі Інтэрнэт і мабільнай сувязі «ТриМоб»[323].
Народнага дэпутата Украіны Пятра Парашэнку, які прыбыў вечарам 28 лютага ў Сімферопаль для сустрэчы з дэпутатамі Вярхоўнага Савета Крыма, прарасійскія актывісты сустрэлі крыкамі «Расія», «Беркут», «Прэч з Крыма». Парашэнка быў вымушаны рэціравацца[324][325][326]. У Сімферопалі каля 60 актывістаў заблакавалі ўваход на тэрыторыю пастаяннага прадстаўніцтва прэзідэнта Украіны ў АРК, пратэстуючы супраць прызначэння Аляксандрам Турчынавым Сяргея Куніцына на пасаду прадстаўніка прэзідэнта[327]. У той жа дзень[328], без узгаднення з Вярхоўным саветам АР Крым, новыя ўкраінскія ўлады прызначылі Ігара Аўруцкага начальнікам Галоўнага ўпраўлення ўнутраных спраў у АРК[60].
У другой палове дня, паводле інфармацыі расійскіх СМІ, украінскія ўлады зачынілі паветраную прастору над Сімферопалем. Аэрапорт Сімферопаля цэлыя суткі не прымаў і не адпраўляў самалёты[329][330]. Агенцтва «Reuters» паведаміла аб закрыцці паветранай прасторы над усім Крымам[331].
28 лютага на тэрыторыі Керчанскай паромнай пераправы з’явілася некалькі дзясяткаў узброеных аўтаматамі, кулямётамі і снайперскімі вінтоўкамі людзей у палявой форме без знакаў адрознення, якія прыехалі на шасці «Уралах» з расійскімі нумарамі[332].
Паводле сцвярджэння пастаяннага прадстаўніка прэзідэнта Украіны ў Крыме Сяргея Куніцына, вечарам 28 лютага на авіябазе Гвардзейскае блізу Сімферопаля прызямлілася 13 ваенна-транспартных самалётаў Іл-76, у кожным з якіх знаходзілася каля 150 расійскіх дэсантнікаў. Куніцын расцаніў тое, што адбывалася ў Крыме, як узброенае ўварванне Расіі[333]. Паводле дадзеных Дзяржпагранслужбы Украіны, такіх самалётаў было восем[316], паводле слоў в. а. міністра абароны Украіны Ценюха, самалётаў Іл-76 было ўсяго сем, а паводле звестак журналістаў «Новай газеты», — толькі пяць[2]. Паводле звестак «Новай газеты», для ўдзелу ў аперацыі былі прыцягнутыя сілы спецназа і асобныя падраздзяленні ПДВ з Пскова, Тулы, Ульянаўска[2], а таксама «спецыяльна завезеныя ў Крым грамадзянскія асобы», якія «выконвалі па гэтым плане ролю мірнага насельніцтва, рашуча падтрымаўшы расійскую армію пры захопе аб’ектаў»[278]. Як заявіў у 2015 годзе прэзідэнт РФ Уладзімір Пуцін, падчас крымскіх падзей міністэрству абароны РФ было даручана «пад выглядам узмацнення аховы нашых ваенных аб’ектаў у Крыме перакінуць туды спецпадраздзяленні галоўнага выведупраўлення і сілы марской пяхоты, дэсантнікаў» для блакавання і раззбраення ўкраінскіх вайсковых частак[334].
У ноч з 28 лютага на 1 сакавіка пачалося блакіраванне ўкраінскіх вайсковых частак у Крыме «атрадамі самаабароны» і ўзброенымі людзьмі без знакаў адрознення. Карэспандэнт украінскага тэлеканала «Інтэр» Раман Бочкала паведаміў, што «паўсюдна ў вайсковых частках Крыма ідуць перамовы. Прыязджаюць расійскія ваенныя і патрабуюць ад камандзіраў перападпарадкавана крымскаму ўраду. А ўлічваючы, хто яго ўзначальвае, то, па сутнасці, Маскве. Задача — вывесці войска з-пад кантролю Кіева. Добрая навіна: калі гэта адбудзецца, вайны не будзе. Дрэнная навіна: Украіна страціць Крым»[335].
У прыватнасці, быў ажыццёўлены сілавы захоп аэрадрома Кіраўскае, дзе размяшчалася рота асобнага батальёна марской пяхоты ў складзе 43 вайскоўцаў і шасці бронетранспарцёраў БТР-80. Да аэрадрома прыбыла група расійскіх вайскоўцаў на грузавых аўтамабілях і БТР у суправаджэнні казакоў. Казакі растлумачылі, што асцерагаюцца прыбыцця на аэрадром самалётаў з дэсантнікамі з цэнтральных і заходніх рэгіёнаў Украіны. Пасля захопу аэрадрома было выведзена са строю абсталяванне для кіраўніцтва палётамі[336].
1 сакавіка цэнтр Сімферопаля знаходзіўся пад кантролем узброеных людзей, па вуліцах раз’язджалі ваенныя грузавікі, ля будынка парламента былі выстаўлены два кулямётныя гнязды. «Ветлівыя людзі» у форме без знакаў адрознення блакавалі адміністрацыйныя будынкі і аб’екты інфраструктуры. У іх лік акрамя будынка ўрада і Вярхоўнага савета Крыма ўвайшлі аэрапорт, тэлерадыёстанцыі, аб’екты «Укртелекома»[2], ваенкаматы[337].
Раніцай новы кіраўнік крымскай міліцыі з групай суправаджаючых асоб з’явіўся ў Сімферопалі і паспрабаваў прарвацца ў будынак ГУУС, але быў спынены «атрадам самаабароны»[338]. На першым пасяджэнні крымскага ўрада ў новым складзе Сяргей Аксёнаў паведаміў, што ўлады Крыму наладзілі супрацоўніцтва з Чарнаморскім флотам па сумеснай ахове жыццёва важных аб’ектаў. У сувязі са спробай Аўруцкага прарвацца ў будынак ГУУС Аксёнаў перападпарадкаваў сабе ўсе сілавыя структуры на тэрыторыі Крыму[339][340][341] і, «разумеючы сваю адказнасць за жыццё і бяспеку грамадзян», звярнуўся да прэзідэнта Расіі Уладзіміра Пуціна з просьбай «аб аказанні садзейнічання ў забеспячэнні міру і спакою на тэрыторыі АРК», паколькі «ў выніку гэтага прызначэння [Аўруцкага кіраўніком крымскай міліцыі], а таксама наяўнасці на тэрыторыі аўтаноміі неапазнаных узброеных груп, баявой тэхнікі і няздольнасці сілавых структур, размешчаных у АРК, эфектыўна кантраляваць сітуацыю, на тэрыторыі Крыму з’явіліся беспарадкі»[60].
В. а. міністра абароны Украіны Ігар Ценюх заявіў на пасяджэнні ўрада, што Расія павялічыла свой ваенны кантынгент у Крыме на шэсць тыс. вайскоўцаў, груба парушыўшы існуючыя пагадненні. Паводле яго слоў, на паўвостраў было перакінута таксама каля 30 расійскіх БТР-80, расійскія вайскоўцы блакуюць адміністрацыйныя будынкі і ваенныя часткі, што таксама з’яўляецца грубым парушэннем дамоўленасцей, у тым ліку Будапешцкага мемарандума[342].
Тым часам у порт Феадосіі зайшоў расійскі дэсантны карабель «Зубр». Невядомыя ўзброеныя людзі ачапілі ваенную базу спецпадраздзялення «Тыгр» у пасёлку Краснакаменка пад Феадосіяй. Вайскоўцы ЧФ канчаткова заблакіравалі памежную частку ў Балаклаве і прапанавалі ўкраінскім пагранічнікам пакінуць частку на сваіх караблях, пакінуўшы яе цалкам пад кантролем расійскіх вайскоўцаў. Украінскі бок прапанову прыняў[335][343]. У Джанкоі расійскія войскі занялі былы аэрадром. У Крым па трасе Харкаў-Сімферопаль працягваюць прыбываць аўтамабілі з расійскімі «казакамі», якія робяць «перавалачны» прыпынак у Джанкоі[344].
Паводле дадзеных Дзяржпагранслужбы Украіны, «у 21.10 1 сакавіка ў порт Севастопаля ўвайшлі два вялікія дэсантныя караблі Балтыйскага флоту Расійскай Федэрацыі „Калінінград“ і „Мінск“. 2 сакавіка гэтага года ў г. Севастопаль зайшлі вялікія дэсантныя караблі „Аленягорскі Гарняк“ Паўночнага флоту і „Георгій Пераможца“ Балтыйскага флоту Расійскай Федэрацыі. Заход ваенных караблёў ажыццёўлены… без дазволу адміністрацыі Дзяржаўнай пагранічнай службы Украіны»[316]. У далейшым гэтыя караблі выкарыстоўваліся пры перакідцы тэхнікі ў Крым з Наварасійска[345].
Вечарам 1 сакавіка, атрымаўшы звароты ад Сяргея Аксёнава і Віктара Януковіча, прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін унёс у Савет Федэрацыі зварот аб выкарыстанні расійскіх войскаў на тэрыторыі Украіны «да нармалізацыі грамадска-палітычнай абстаноўкі ў гэтай краіне»[346]. Прычыны запыту, абвешчаныя ў звароце, — экстраардынарная сітуацыя, якая склалася ва Украіне і пагроза жыццю грамадзян Расіі і асабістага складу вайсковага кантынгенту Узброеных Сіл РФ, які дыслакуецца на тэрыторыі Украіны. Савет Федэрацыі, сабраўшыся на пазачарговае пасяджэнне, аднагалосна 90 галасамі (100 % прысутных, 54,2 % складу палаты) даў згоду на выкарыстанне расійскіх войскаў ва Украіне[347][348].
Дэпутаты гарадскога савета Севастопаля прагаласавалі за тое, каб не падпарадкоўвацца рашэнням новых улад Украіны: «У цяперашняй сітуацыі, выкарыстоўваючы словы класіка, у нас, дэпутатаў, якія выказваюць волю народа, застаўся толькі адзін выбар: або прамаўчаць, глядзець, як прыніжаюць наш „Беркут“, як узброеныя бандыты атрымліваюць пасады ў міністэрствах Украіны, або дзейнічаць». Дэпутаты таксама прагаласавалі за падтрымку правядзення ў Крыме рэферэндуму аб статусе аўтаноміі і надзялілі адпаведнымі паўнамоцтвамі каардынацыйны савет Севастопаля па абароне і забеспячэнню жыццядзейнасці горада[349].
Тым часам у Крыме, пасля сустрэчы з Аксёнавым, Аўруцкі падаў рапарт аб адстаўцы, а новым кіраўніком крымскай міліцыі быў прызначаны Сяргей Абісаў[350].
На працягу ночы ва ўкраінскія воінскія часткі, дыслакаваныя на тэрыторыі Крыму, прыязджалі невядомыя «перамоўшчыкі», якія прапаноўвалі ўкраінскім вайскоўцам не аказваць супраціву ваеннаслужачым ВС РФ, скласці зброю і перайсці на бок «законнай улады Крыму», абяцаючы забяспечыць годныя ўмовы службы і сацыяльную абарону. У залежнасці ад сітуацыі, перамоўшчыкі ўгаворамі або сілай прымушалі выдаць ім зброю і боепрыпасы і вывозілі іх на грузавіках[351][352].
Так, раніцай 2 сакавіка намеснік камандуючага Паўднёвай ваеннай акругай РФ і намеснік камандзіра 810-й брыгады марской пяхоты ЧФ прад’явілі ўльтыматум 1-му батальёну марской пяхоты ВМС Украіны ў Феадосіі — на працягу гадзіны скласці зброю і перадаць расійскім вайскоўцам склады[353][354][355][356]. У Севастопалі быў блакіраваны штаб ВМС Украіны, будынак быў абясточаны[191][357]. Была блакіраваная 36-я брыгада берагавых войскаў, якая дыслакуецца ў с. Перавальным (Сімферопальскі раён)[358][359][360][361][362][363].
Каля тысячы крымскіх татар паспрабавалі выступіць у якасці «жывога шчыта» паміж вайскоўцамі батальёна марской пяхоты ВМС Украіны (в/ч А-0669) у Керчы і групай узброеных расійскіх вайскоўцаў, ачапілі тэрыторыю вайсковай часткі[364]. 3 сакавіка ўкраінскі сцяг быў зняты, украінскія і расійскія вайскоўцы пачалі сумеснае нясенне варты[211][365].
Да вечара 2 сакавіка бяскроўна былі захопленыя штабы Азова-Чарнаморскага рэгіянальнага кіравання і Сімферопальскага пагранічнага атрада Пагранслужбы Украіны[366], усталяваны кантроль над адным з украінскіх дывізіёнаў СПА ў раёне мыса Фіялент[2].
2 сакавіка калегія Генеральнай пракуратуры Украіны выступіла са зваротам, у якім заявіла: «Ваеннаслужачыя Узброеных сіл Украіны павінны памятаць, што яны прысягалі на вернасць ўкраінскаму народу! Такім чынам, выкананне імі патрабаванняў па здачы зброі, пакіданне ваеннай тэхнікі і месцаў дыслакацыі будзе расцэньвацца як дзяржаўная здрада з адпаведнымі прававымі наступствамі»[367].
У ноч з 2 на 3 сакавіка ў зале пасяджэнняў крымскага Савета міністраў адбылася цырымонія прыняцця прысягі шэрагам кіраўнікоў сілавых ведамстваў. На вернасць народу Крыму прысягнулі начальнік Службы бяспекі Пётр Зіма, начальнік Галоўнага ўпраўлення ўнутраных спраў Сяргей Абісаў, начальнік Галоўнага ўпраўлення Службы па надзвычайных сітуацыях Сяргей Шахаў і выконваючы абавязкі начальніка пагранічнай службы Віктар Мельнічэнка (раней — першы намеснік начальніка Азова-Чарнаморскага рэгіянальнага кіравання Дзяржпагранслужбы Украіны). Раней, 2 сакавіка, прысягу прыняў контр-адмірал Дзяніс Беразоўскі, прызначаны камандуючым ВМС Крыму[189]. Паводле слоў Аксёнава, гэты дзень «увойдзе ў гісторыю аўтаноміі як дзень фарміравання ўсіх яе сілавых структур»[368].
Урад Крыма распачаў спробу схіліць на свой бок асабісты склад і кіраўнікоў сілавых ведамстваў Украіны на тэрыторыі Крыму, але, як паведамлялі ўкраінскія СМІ, гэтыя спробы не мелі поспеху. Так, было заяўлена, што супрацоўнікі Галоўнага ўпраўлення СБУ ў АР Крым адмовіліся прызнаваць прызначанага новымі крымскімі ўладамі кіраўніка[30]. Начальнік Крымскага тэрытарыяльнага камандавання ўнутраных войскаў Украіны Мікалай Балан заявіў, што ўнутраныя войскі падпарадкоўваюцца міністру ўнутраных спраў і «ўсе вайскоўцы на 100 прцэнтаў верныя сваёй прысязе і свайму воінскаму абавязку»[369]. Адмовіўся падпарадкоўвацца новаму прэм’ер-міністру Крыма і кіраўнік Дзяржаўнай пенітэнцыярнай службы Украіны ў АР Крым і Севастопалі Алег Грач[370]. У Дзяржаўнай пагранічнай службе паведамілі: «Нягледзячы на вельмі вострае супрацьстаянне ў Сімферопалі з расійскімі спецназаўцамі, памежнікі не страцілі кіравання падраздзяленнямі аховы дзяржаўнай мяжы ў Крыме»[29].
3 сакавіка прэзідыум Вярхоўнага Савета АРК заявіў, што развіццё палітычнай сітуацыі ва Украіне «дае важкія падставы для боязі за лёс краіны, стварае пагрозу міру і стабільнасці ў Крыме». На думку прэзідыума, пастанова Вярхоўнай Рады Украіны «Аб самаўхіленне прэзідэнта Украіны…» парушыла Канстытуцыю Украіны, які не прадугледжвае спыненне паўнамоцтваў прэзідэнта па прычыне адыходу ад іх выканання, таму «прававыя падставы для ўскладання абавязкаў прэзідэнта Украіны на старшыню Вярхоўнай Рады Украіны Турчынава А. В. <…> адсутнічаюць». Парламент АРК, які нясе адказнасць за забеспячэнне правоў і свабод яе жыхароў, не можа заставацца іншым назіральнікам разбуральных працэсаў, якія адбываюцца ў краіне, і «менавіта гэтыя акалічнасці» заахвоцілі нд АРК прыняць рашэнне «аб правядзенні рэспубліканскага (мясцовага) рэферэндуму як формы прамога народаўладдзя па пытаннях удасканалення статусу і паўнамоцтваў аўтаноміі». Прэзідыум заявіў, што пытанне рэферэндуму не ўтрымлівае палажэнняў аб аддзяленні АРК ад Украіны, пры гэтым «мы выступалі і выступаем за надзяленне Крымскай аўтаноміі шырокімі паўнамоцтвамі, якія павінны быць гарантаваныя пры любых зменах цэнтральнай улады і канстытуцыі Украіны»[371]. Прэзідыум ВС АРК падтрымаў перанос рэферэндуму аб статусе і паўнамоцтвах Крыму на 30 сакавіка[372].
Старшыня ВС АРК Уладзімір Канстанцінаў заявіў, што ад жыхароў Севастопаля паступіла ініцыятыва аб змяненні прававога статусу горада і перападпарадкаванне яго наўпрост уладам Крыму[373].
Прэм’ер-міністр Расіі Дзмітрый Мядзведзеў заявіў, што расійскі ўрад гатовы аказаць Крыму фінансавую дапамогу. Кіраўнік Мінфіна Антон Сілуанаў праінфармаваў, што дэфіцыт бюджэту аўтаноміі складае ў пераліку каля 35 мільярдаў рублёў. Фінансавая дапамога РФ павінна стабілізаваць фінансавую сістэму Крыма, забяспечыць бесперабойную выплату заробкаў, пенсій, дапамог і стабільную працу бюджэтных устаноў рэспублікі[374].
Тым часам з Крыма паступалі паведамленні пра тое, што камандуючы Чарнаморскім флотам РФ Аляксандр Вітко нібыта прапанаваў украінскім ваеннаслужачым здацца да 5 гадзін раніцы 4 сакавіка; у адваротным выпадку, расійскія ваенныя пагражаюць прыступіць да штурму падраздзяленняў і частак УС Украіны па ўсім Крыме; у Севастопалі казакі паспрабавалі захапіць штаб ВМСУ пры падтрымцы расійскіх марскіх пяхотнікаў[375], у Севастопальскай бухце караблі расійскага Чарнаморскага флоту блакавалі караблі ВМСУ «Цярнопаль» і «Славуціч»[376], ракетны катэр ЧФ РФ заблакаваў выхад з возера Данузлаў[377]. У Дзяржпагранслужбы Украіны заявілі, што на паромнай пераправы Крым-Каўказ адбываецца назапашванне бронетэхнікі, працягваюцца актыўныя перамяшчэнні караблёў расійскіх ВМС у акваторыю Чорнага мора на ўваход і выхад з порта Севастопаль, расійскія ваенныя ажыццяўляюць маральны і фізічны ціск на пагранічнікаў і актыўна вядуць спробы вярбоўкі персаналу[378].
Асабісты склад 10-й Сакскай марской авіябрыгады ВМСУ (с. Навафёдараўка) ажыццявіў перакідку на запасны аэрадром баявых верталётаў і самалётаў брыгады, каб не дапусціць іх захопу расійскімі ваеннымі[379].
У Дзяржаўнай пагранічнай службе Украіны паведамілі аб прарыве ў бок Украіны двух мікрааўтобусаў і трох грузавікоў Камаз з узброенымі асобамі праз пункт пропуску паромнага паведамлення «Крым-Кубань» у Керчы пад прыкрыццём ваеннаслужачых ЧФ РФ. У далейшым гэтая група ўзброеных асоб з прымяненнем фізічнай сілы захапіла месца дыслакацыі аддзела пагранслужбы «Керч»[380].
Каардынацыйны савет Севастопаля, «улічваючы стабілізацыю сітуацыі ў горадзе», прыняў рашэнне завяршыць фарміраванне новых атрадаў народнага апалчэння, паколькі «дзякуючы актыўнай падтрымцы жыхароў» каардынацыйны савет кантралюе ключавыя сілавыя структуры забеспячэння правапарадку[381].
Раніцай 4 сакавіка прэм’ер-міністр Крыма Сяргей Аксёнаў заявіў на прэс-канферэнцыі ў Сімферопалі, што асабісты склад украінскіх вайсковых частак гатовы падпарадкавацца новаму ўраду Крыма і што ў дачыненні да камандзіраў, якія адмаўляюцца выконваць яго загады, будуць распачатыя крымінальныя справы: «Здавацца ніхто нікому не прапануе, ідуць перамовы з ваеннымі часткамі, якія ўсё абсалютна ў Крыме заблакіраваны сіламі самаабароны… У асобных частках ёсць камандзіры, якія падбухторваюць салдат да невыканання маіх загадаў, як на сённяшні дзень вярхоўнага галоўнакамандуючага. Папярэджваю ўсіх камандзіраў: у дачыненні да іх, калі яны не падпарадкуюцца законнаму ўраду Крыму, будуць распачатыя крымінальныя справы… Жарты ўсе скончаны. Калі праз дзеянні дадзеных камандзіраў пральецца кроў, пакаранне будзе вельмі лютая»[382].
4 сакавіка кіраўнік СБУ Валянцін Налівайчанка паскардзіўся, што расійскія ваенныя заблакавалі працу органаў бяспекі Украіны ў Крыме. Паводле слоў Налівайчанкі, СБУ звярнулася да расійскага боку з патрабаваннем прадастаўлення магчымасці органам бяспекі працаваць, аднак «па стане на гэтую хвіліну адказу няма»[383][384].
Прэзідэнт Пуцін правёў прэс-канферэнцыю аб сітуацыі ва Украіне, дзе, у прыватнасці, адмаўляў удзел расійскіх войскаў у крымскіх падзеях, заявіўшы, што там дзейнічаюць толькі мясцовыя сілы самаабароны[77]. У адказ афіцэры-камандзіры Севастопальскай брыгады надводных караблёў, караблёў ВМС Украіны «Славуціч» і «Цярнопаль» у паведамленні для СМІ заявілі, што лічаць сябе правамоцнымі «абвінаваціць прэзідэнта Расійскай Федэрацыі ў непрыхаванай хлусні», а таксама сказалі, што «ў сапраўдны момант ваенныя караблі ВМС Украіны „Цярнопаль“ і „Славуціч“, якія знаходзяцца непасрэдна ў Севастопальскай бухце, блакаваныя баявымі караблямі і судамі Чарнаморскага флоту ВМФ Расіі, на кожным з якіх знаходзяцца падраздзяленні марской пяхоты колькасцю да аднаго ўзвода, узброеныя аўтаматычнай зброяй і ў адпаведнай экіпіроўцы»[385].
На працягу гэтага дня экіпаж карабля кіравання «Славуціч» прадухіліў спробу захопу карабля ўзброенай групай[386]. Начальнік радыётэхнічных войскаў Паветраных Сіл УС Украіны палкоўнік Сяргей Вішнеўскі паведаміў, што ўсе камандныя пункты, радыётэхнічныя батальёны і роты на тэрыторыі Крыму знаходзяцца ў аблозе расійскіх войскаў і атрадаў крымскай самаабароны[387]. Расійскія спецназаўцы прарваліся на тэрыторыю зенітна-ракетнага палка пад Еўпаторыяй (в/ч А-4519)[210][388][389][390].
Тым часам, як паведаміла «Радыё Свабода» са спасылкай на відавочцаў, расійскія ваенныя ўсталявалі на КПП «Турэцкі вал», размешчаным на мяжы Херсонскай вобласці і Крыму, узмоцнены блакпост і абкопваць абарончыя пазіцыі для людзей і тэхнікі. Паводле іх слоў, на КПП знаходзіцца каля 50 узброеных расійскіх вайскоўцаў і ваенная тэхніка — не менш за тры БТР, шэсць-сем браніраваных аўтамабіляў «Тыгр» (ці «Вяпрук»), некалькі грузавых аўтамабіляў і інжынерная тэхніка[391]. Дзяржпагранслужбы Украіны, са свайго боку, разгарнула тры кантрольна-прапускныя пункты і выставіла памежныя патрулі на адміністрацыйнай мяжы з АР Крым. Кантрольныя пункты былі разгорнутыя ў раёне населеных пунктаў Салькова, Каланчак і Чаплінка. Згодна з інфармацыяй, гэтыя пункты і патрулі ўзмоцнены вайскоўцамі мабільных падраздзяленняў пагранвойскаў, супрацоўнікамі МУС і вайскоўцамі УСУ[392].
У Генеральным штабе Узброеных сіл Украіны заявілі, што, паводле наяўнай інфармацыі, на тэрыторыі Крыму знаходзяцца расійскія вайскоўцы, якія не ўваходзяць у склад ЧФ, — у прыватнасці, са складу 18-й асобнай механізаванай брыгады, якая дыслакуецца ў Чачэнскай Рэспубліцы (паводле дадзеных журналістаў «Новай газеты», на самай справе ад прыцягнення чачэнцаў у міністэрстве абароны РФ адмовіліся[2]), а таксама 31-й асобнай дэсантна-штурмавой брыгады ПДВ (Ульянаўск) і 22-й брыгады спецпрызначэння (Краснадарскі край)[393].
5 сакавіка Сяргей Аксёнаў звярнуўся да ваеннаслужачых органаў ваеннага кіравання і воінскіх частак Украіны, дыслакаваных у Крыме, з заклікам абараніць аўтаномію ад «недабітых паслядоўнікаў Бандэры», якія «забіваюць і гвалтуюць, рабуюць і займаюцца марадзёрствам». Паводле слоў Аксёнава, «тыя, хто заняў кіруючыя пасады ў дзяржаве, няздольныя аднавіць закон і парадак. Сітуацыя становіцца крытычнай і патрабуе прыняцця неадкладных і надзвычайных мер», і ў дадзеным становішчы гарантаваць мір і стабільнасць у Крыме могуць толькі рэгулярныя ўзброеныя сілы, якія ствараюцца новым урадам. Прэм’ер-міністр Крыма заклікаў ваеннаслужачых, у перыяд да правядзення ў АРК рэферэндуму:
Аксёнаў заявіў, што, як Вярхоўны Галоўнакамандуючы ўзброенымі Сіламі АРК, ён гарантуе ўсім вайскоўцам УС Крыму высокі ўзровень грашовага забеспячэння, поўны пакет сацыяльных гарантый, рашэнне жыллёвай праблемы, працаўладкаванне членаў сем’яў, пазачарговае прадастаўленне месцаў у дзіцячых дашкольных і школьных установах[394].
У Сімферопалі невядомыя ўзброеныя людзі ў ваеннай форме заблакіравалі аўтамабіль спецыяльнага пасланніка Генеральнага сакратара ААН Роберта Серы, які быў вымушаны перапыніць сваё знаходжанне ў Крыме і пакінуць паўвостраўв[395]. Як пракаментаваў гэты інцыдэнт Сяргей Аксёнаў, «мы не накіроўвалі ім запрашэнне, яны не папярэджвалі аб прыездзе, звычайная ў такіх выпадках працэдура не была выкананая»[396].
Ракетны крэйсер «Масква» са складу ЧФ у суправаджэнні чатырох судоў забеспячэння ўстаў ля ўваходу ў бухту Данузлаў, блакіруючы такім чынам выхад караблёў ВМС Украіны[397]. Як паведаміла прэс-служба Дзяржаўнай пагранічнай службы Украіны, 12 адзінак карабельнай-катэрнага складу Севастопальскага і Ялцінскага атрадаў марской аховы, якія пайшлі з Крыма дзеля захавання жыцця і здароўя асабовага складу, прадухілення захопу караблёў, узбраення і тэхнікі, прыбылі ў Адэскі атрад марской аховы, дзе будуць задзейнічаны ў ахове тэрытарыяльнага мора і выключнай (марской) эканамічнай зоны Украіны[398].
На прэс-канферэнцыі ў Севастопалі было абвешчана, што ў горад прыбылі пяць добраахвотнікаў з Сербіі, каб дапамагчы мясцовым атрадам самаабароны і казакам забяспечыць парадак на блок-пасадах вакол горада. Сербы прадстаўляюць арганізацыю «Рух чэтнікаў». Паводле іх слоў, яны ўдзельнічалі ў баявых дзеяннях у Косаве ў 1999 годзе ў складзе апалчэнцаў. «Мы прыехалі па запрашэнні казакоў. Падчас грамадзянскай вайны ў Югаславіі мноства рускіх добраахвотнікаў прыязджалі падтрымаць сербскі народ. Мы народ маленькі і не можам даслаць вялікую колькасць людзей, але ў нас вялікая любоў да рускага народа», — сказаў кіраўнік групы Мілуцін Малішыч[24].
6 сакавіка камандуючы ВМСУ контр-адмірал Сяргей Гайдук заявіў, што ўкраінскія ваенныя з усіх сіл імкнуцца не дапусціць кровапраліцця і ахвяр сярод мірнага насельніцтва: «Сёння ў нашым славутым горадзе, як і на тэрыторыі ўсяго Крымскага паўвострава, склалася вельмі няпростая сітуацыя. Наша мэта, перш за ўсё, — не зганьбіць крымскую зямлю крывёю братазабойства, захаваць усіх жывымі і здаровымі, не дазволіць палітычным супярэчнасцям разарваць сям’і і дзяцей»[192].
 |
 | |
Рашэнне Севастопальскага гарадскога савета аб правядзенні агульнакрымскага рэферэндума і пра ўваходжанне Севастопаля ў склад Расіі. 6 сакавіка 2014 года. | ||
Вярхоўны Савет АР Крым[399] і Севастопальскі гарадскі савет[400] прынялі рашэнне ўвайсці ў склад Расіі ў якасці суб’ектаў Федэрацыі і правесці рэферэндум на тэрыторыі АР Крым і Севастопаля, прычым не 30, а 16 сакавіка, вынеслі на рэферэндум пытанне аб уваходжанні Крыма ў склад Расіі на правах суб’екта Федэрацыі або аднаўленні Канстытуцыі Крыму 1992 года пры захаванні паўвострава ў складзе Украіны. Пазней намеснік старшыні Вярхоўнага Савета Крыма Рыгор Іофе заявіў, што змяненне фармулёўкі пытання было выклікана рэакцыяй украінскіх улад на рашэнне аб правядзенні рэферэндуму ў Крыме, на які раней не планавалася выносіць пытанне аб выхадзе аўтаноміі са складу Украіны[401][402] (на Сяргея Аксёнава і Уладзіміра Канстанцінава была заведзеная крымінальная справа па артыкулу «Дзеянні, накіраваныя на гвалтоўнае змяненне або звяржэнне канстытуцыйнага ладу ці на захоп дзяржаўнай улады», і як стала вядома 5 сакавіка, кіеўскі суд вынес пастанову аб іх затрыманні).
Крымскія дэпутаты прынялі рашэнне звярнуцца да кіраўніцтва Расіі з прапановай «аб пачатку працэдуры ўваходжання ў склад Расійскай Федэрацыі ў якасці суб’екта Расійскай Федэрацыі». Тлумачачы сваё рашэнне, парламентарыі заявілі, што ва Украіне «ў выніку антыканстытуцыйнага перавароту захапілі ўладу нацыяналістычныя сілы», якія «груба парушаюць Канстытуцыю і законы Украіны, неад’емныя правы і свабоды грамадзян, уключаючы права на жыццё, свабоду думкі і словы, права размаўляць на роднай мове», пры гэтым «экстрэмісцкія групоўкі распачалі шэраг спроб пранікнення ў Крым у мэтах абвастрэння сітуацыі, эскалацыі напружанасці і незаконнага захопу ўлады»[399]. Крымскія заканадаўцы вырашылі таксама сфармаваць незалежныя ад Украіны органы выканаўчай улады Крыму: Міністэрства юстыцыі, унутраных спраў, надзвычайных сітуацый, прамысловай палітыкі, паліва і энергетыкі, па інфармацыі і масавых камунікацыях, пракуратуру, службу бяспекі, падатковую і пэнітэнцыярную службу і сацыяльныя фонды[403].
Першы намеснік старшыні Урада АРК Рустам Тэміргаліеў паведаміў, што ўласнасць Украіны ў Крыме будзе нацыяналізаваная ў карысць новых улад рэгіёну, уся прыватная ўласнасць на тэрыторыі Крыму будзе перааформленая з улікам расійскага заканадаўства. Ён паказаў на гатоўнасць Крыму ўступіць у рублёвую зону[404].
На працягу 6—7 сакавіка праз Керчанскую паромную пераправу кругласутачна перапраўляліся калоны ваеннага аўтатранспарту[405], якія рухаліся праз Керч у бок Феадосіі. Ваенныя грузы украінскімі пагранічнікамі і мытнікамі не надглядаліся[406].
У ноч з 6 на 7 сакавіка ў праліве бухты Данузлаў быў затоплены спісаны вялікі супрацьлодкавы карабель «Ачакаў», які лёг папярок праліва, заблакіраваўшы выхад з бухты украінскім судам[407]. Праз суткі побач было падарвана і затоплена вадалазнае судна БМ 416 тыпу пажарнага катэра водазмяшчэннем 30—40 тон[408].
7 сакавіка дэлегацыя Вярхоўнага Савета Крыма на чале з яго старшынёй Уладзімірам Канстанцінавым сустрэлася ў Маскве са старшынёй Дзярждумы Сяргеем Нарышкіным і спікерам Савета Федэрацыі Валянцінай Мацвіенка. Нарышкін заявіў, што ў Расіі падтрымаюць «свабодны і дэмакратычны выбар» насельніцтва Крыма і Севастопаля[409]. Мацвіенка запэўніла, што сенатары падтрымаюць рашэнне аб уваходжанні Крыма ў склад Расіі, калі яно будзе прынята[410].
8 сакавіка паступілі паведамленні пра тое, што расійскія вайскоўцы і крымскія апалчэнцы прыступілі да добраўпарадкавання блакпаста на тэрыторыі Херсонскай вобласці (Арабацкая стрэлка)[411][412].
8 сакавіка Аляксандр Турчынаў прызначыў новым кіраўніком Галоўнага ўпраўлення СБУ ў АРК Алега Абсалямава, аднак прэс-служба Вярхоўнага Савета АРК паведаміла, што ў Крыме гэта прызначэнне лічаць нелегітымным. У Вярхоўным Савеце АРК нагадалі, што ў Крыме створана свая Служба бяспекі, начальнік якой Пётр Зіма прызначаны ў адпаведнасці з Канстытуцыяй АРК і рэгламентам крымскага парламента[413].
9 сакавіка ў Сімферопалі, Севастопалі, Еўпаторыі і Керчы прайшлі першыя мітынгі ў падтрымку далучэння Крыму да Расіі. Прадстаўнікі кіраўніцтва крымскай аўтаноміі заклікалі жыхароў Крыма прагаласаваць за далучэнне да Расіі[414].
Уладзімір Канстанцінаў заявіў у сваім звароце да Крымчане на сайце Вярхоўнага Савета АР Крым, што перадача Крыма Украіне ў 1954 годзе без згоды мясцовых жыхароў уяўляла сабой «абуральную несправядлівасць». Паводле слоў палітыка, «Крым вычарпаў магчымасці дамагчыся годнага статусу ў складзе Украіны», а далейшае знаходжанне ў яе складзе «пагражае крымчанам не проста лаянкай і дыскрымінацыяй па культурным і этнічным прынцыпе, а самым літаральным фізічным знішчэннем. <…> Той Украіны, у якой мы жылі апошнія 23 гады, ужо няма, і дамаўляцца ў Кіеве аб сумесным жыцці ў рамках адной дзяржавы ўжо няма з кім». Канстанцінаў заклікаў жыхароў АРК «не ўпусціць шанец, застаючыся крымчанамі, нікуды не пераязджаючы, вярнуцца дадому — у Расію», якая «дапаможа адаптавацца» ў пераходны перыяд[415].
Намеснік старшыні камітэта Дзяржаўнай думы па прамысловасці Павел Дарохін заявіў, што ўрад РФ зарэзерваваў каля 40 млрд рублёў на падтрымку развіцця прамыслова-эканамічнай інфраструктуры Крыму[416].
9—10 сакавіка расійскія ваенныя ўсталявалі кантроль над аэрадромам марскі авіяцыйнай брыгады ВМС Украіны ў Саках[417], аўтабатам (в/ч А2904) у Бахчысараі[418], асобнай ракетна-тэхнічнай часткай у Чарнаморскім[419][420].
10 сакавіка Сяргей Аксёнаў на сустрэчы з журналістамі паведаміў, што Вярхоўны савет Крыма надзяліў яго паўнамоцтвамі галоўнакамандуючага ўзброенымі сіламі і правам фарміравання ўзброеных сіл Крыму: «Рашэнне аб фарміраванні арміі Крыму прынята ў сувязі з наяўнасцю на тэрыторыі аўтаноміі незаконных узброеных фарміраванняў». У гэты ж дзень Аксёнаў прыняў прысягу на вернасць аўтаноміі батальёна спецназа Узброеных сіл Крыму, у склад якога ўвайшлі каля ста дружыннікаў палка народнай абароны Крыму. Паводле слоў Аксёнава, у складзе УС аўтаноміі налічваецца больш за 180 чалавек, якія прынялі прысягу[423]. Агульная колькасць крымскай арміі да рэферэндума 16 сакавіка павінна быць даведзена да 1500 чалавек. «Яны будуць ахоўваць выбарчыя ўчасткі са зброяй у руках», — сказаў Аксёнаў. Ён пацвердзіў, што ў перспектыве плануецца стварэнне ваенна-марскіх сіл Крыма, адзначыўшы, што ў выпадку далучэння Крыму да Расіі сухапутныя войскі і флот увойдуць у склад узброеных сіл РФ. Аксёнаў таксама заявіў, што калі паводле вынікаў рэферэндуму Крым стане часткай Расіі, вайскоўцы ўзброеных сіл Украіны, якія знаходзяцца на тэрыторыі Крыму, павінны будуць або пакінуць тэрыторыю аўтаноміі, або ўвайсці ў склад узброеных сіл рэспублікі[424].
11 сакавіка Вярхоўны Савет АРК і Севастопальскі гарадскі савет прынялі дэкларацыю аб незалежнасці АРК і Севастопаля, у адпаведнасці з якой, у выпадку прыняцця на рэферэндуме рашэння аб далучэнні да Расіі, Крым будзе абвешчаны суверэннай рэспублікай і ў такім статусе звернецца да кіраўніцтва РФ з прапановай аб прыняцці ў склад Федэрацыі[425].
У Вярхоўным Савеце Крыму пачалося фарміраванне міжфракцыйнай дэпутацкай групы «За новы расійскі Крым», якая падтрымлівала дзеянні старшыні Вярхоўнага Савета Уладзіміра Канстанцінава і прэм’ер-міністра Крыма Сяргея Аксёнава, накіраваныя на «стабілізацыю абстаноўкі на паўвостраве» і далучэнне Крыму да Расіі. Як паведамляе прэс-служба парламента, заявы аб уступленні ў аб’яднанне падалі больш за 70 з 100 дэпутатаў Вярхоўнага Савета[426].
Служба бяспекі АРК распаўсюдзіла сваю заяву: «З мэтай абароны насельніцтва Крыму ад пагроз іх бяспекі, забеспячэння іх правоў і свабод, недапушчэння экстрэмісцкіх праяў на тэрыторыі паўвострава, прадухілення спробаў распальвання міжнацыянальнай варожасці і іншых канфліктаў на сходзе прынята аднагалоснае рашэнне аб фарміраванні Службы бяспекі Крыму як асобнай самастойнай структуры. Служба бяспекі Крыма ў гэты лёсавызначальны для народа перыяд бярэ на сябе адказнасць па яго абароне. Забеспячэнне бяспекі насельніцтва Крыма з’яўляецца галоўнай і прыярытэтнай задачай новай структуры»[427].
Парламент Крыму зацвердзіў палажэнне аб народнай дружыне рэспублікі — «добраахвотным грамадскім фарміраванні жыхароў Крыма, створаным для садзейнічання праваахоўным органам, іншым органам улады АРК органам мясцовага самакіравання ў ахове правапарадку і грамадскай бяспекі, правоў і законных інтарэсаў грамадзян на тэрыторыі АРК»[428]. Кіраўнік Севастопаля Аляксей Чалы падпісаў распараджэнне аб задачах сіл народнай самаабароны, якія дзейнічаюць пад кіраўніцтвам адзінага штаба «з мэтай арганізацыі супрацьстаяння магчымаму ўзброенаму нападу на Севастопаль, абароны жыццяў, здароўя і маёмасці жыхароў горада, забеспячэння свабоднага і бяспечнага правядзення рэферэндуму». Перад удзельнікамі зводнага палка народнай самаабароны Севастопаля пастаўленыя першачарговыя задачы, сярод якіх — спыненне правапарушэнняў і ахова грамадскага парадку на вуліцах горада, арганізацыя дзяжурства на блокпаста пры ўездзе ў горад, дзеянні ў складзе дзяжурных падраздзяленняў і груп[429].
12 сакавіка першы віцэ-прэм’ер Крыму Рустам Тэміргаліеў паведаміў аб абмежаванні паветраных зносін Крыму з Украінай на перыяд да 17 сакавіка. Паводле яго слоў, гэта зроблена «ў сувязі з магчымым прылётам сюды правакатараў»[430]. Расійскія вайскоўцы блакіравалі радыётэхнічны батальён на гары Ай-Петры[431].
13 сакавіка камандзір 204-й брыгады тактычнай авіяцыі, якая дыславалася на аэрадроме «Бельбек», палкоўнік Юлій Мамчур запатрабаваў ад кіраўніцтва краіны даць канкрэтныя ўказанні сваім вайскоўцам у Крыме, паколькі яны знаходзяцца пад пастаянным ціскам з боку расійскіх вайскоўцаў, органаў мясцовага самакіравання і нават мясцовага насельніцтва, але маюць толькі вуснае ўказанне не паддавацца на правакацыі, трымацца і не прымяняць зброю. Мамчур запатрабаваў ад кіраўніцтва краіны ў самыя кароткія тэрміны прыняць узважанае рашэнне па далейшых дзеяннях камандзіраў вайсковых частак у выпадку прамой пагрозы жыццям асабістага складу, сем’яў ваеннаслужачых і грамадзянскага насельніцтва: «У выпадку непрыняцця вамі адпаведных рашэнняў мы будзем вымушаныя дзейнічаць паводле статуту Узброеных сіл Украіны, аж да адкрыцця агню. Пры гэтым мы выразна ўсведамляем, што не зможам доўга супрацьстаяць праўзыходным па колькасці, узбраенні і падрыхтоўцы падраздзяленням расійскіх войскаў, але гатовыя выканаць свой абавязак да канца»[432].
Чатыры вядучыя палітычныя партыі Крыму падпісалі мемарандум аб усебаковаму садзейнічанню свабоднаму волевыяўленню крымчан падчас агульнакрымскага рэферэндуму. Дакумент падпісалі кіраўнік крымскай арганізацыі Партыі рэгіёнаў Уладзімір Канстанцінаў, лідар партыі «Рускае адзінства» Сяргей Аксёнаў, намеснік старшыні КРА партыі «Саюз» Святлана Саўчанка і лідар КРА Камуністычнай партыі Украіны Алег Саламахін. Партарганізацыі дамовіліся ў ходзе падрыхтоўкі і правядзення рэферэндуму ўстрымацца ад міжпартыйнай канкурэнцыі, увесці на гэты перыяд рэжым максімальнай узаемнай добразычлівасці і ўзаемадзеяння, рашуча спыняць спробы зрыву правядзення рэферэндуму або скажэнні яго вынікаў. Лідары чатырох партый рэкамендавалі членам сваіх арганізацый і ўсім сваім палітычным прыхільнікам падтрымаць першае пытанне, вынесены на рэферэндум[433].
15 сакавіка, паводле паведамлення прэм’ер-міністра Крыма Сяргея Аксёнава, група асоб, якая назвалася супрацоўнікамі Пагранслужбы Украіны, паспрабавала пашкодзіць газаправод на Арабацкай стрэлцы: «Байцам сіл самаабароны Крыму ўдалося прадухіліць перакрыцце газаправода на Крым на Арабацкай стрэлцы. Каб пазбегнуць падобных спроб, газаразмеркавальная станцыя ўзятая пад ахову. Тыя, хто спрабаваў пашкодзіць абсталяванне — паводле папярэдніх дадзеных, да 40 чалавек — прадстаўляліся супрацоўнікамі Пагранічнай службы Украіны і „паскоранымі тэмпамі“ пакінулі станцыю». У сувязі з гэтым Аксёнаў звярнуўся да камандуючага Чарнаморскім флотам Расіі з просьбай узяць пад ахову газаразмеркавальную станцыю, якая знаходзіцца на Арабацкай стрэлцы на поўдзень ад вёскі Стралковае «з мэтай забеспячэння энергетычнай бяспекі Аўтаномнай Рэспублікі Крым і бесперабойнага функцыянавання аб’ектаў жыццезабеспячэння»[434]. Паводле паведамлення інтэрнэт-выдання «LB.ua», у той жа дзень на Арабацкай стрэлцы ў раёне сяла Стралковае ў Херсонскай вобласці высадзіўся расійскі дэсант колькасцю больш за 50 чалавек, які прыбыў на чатырох верталётах, затым яны перамясціліся ў раён газаразмеркавальнай станцыі. Пазней прэс-служба Міністэрства абароны Украіны паведаміла: «Адпор быў дадзены неадкладна. З мэтай неадкладнага рэагавання на правакацыю з украінскага боку былі паднятыя сілы армейскай авіяцыі Сухапутных войскаў Узброеных Сіл Украіны, а таксама сілы аэрамабільнага батальёна», пасля чаго расійскія вайскоўцы вярнуліся на ранейшыя пазіцыі[435]. У сувязі з гэтымі падзеямі МЗС Украіны заявіў аб ваенным уварванні Расіі і запатрабаваў ад РФ неадкладнага вываду войскаў з тэрыторыі Украіны, адзначыўшы, што «Украіна пакідае за сабой права ўжыць усе неабходныя меры для спынення ваеннага ўварвання з боку Расіі»[436].
16 сакавіка камандуючы ВМС Украіны контр-адмірал Сяргей Гайдук у адкрытым звароце да севастопальцаў і крымчан заявіў, што камандаванне ВМСУ, кіраўнікі УС РФ і крымскіх органаў улады шляхам дыялогу знайшлі фармат, які дазволіў пазбегнуць узброеных сутыкненняў і чалавечых ахвяр. У сувязі з гэтым ён заклікаў да разважлівасці кіраўнікоў органаў улады і атрадаў самаабароны: «Прашу прыняць усе меры для астуджэння „гарачых галоў“, не дапусціць новага вітка канфрантацыі. Мы прайшлі этап пратэстаў і рызыкі ваеннага сутыкнення. Настаў час прымірэння, працы палітыкаў і дыпламатаў». Камандуючы ВМСУ звярнуў увагу ваеннаслужачых Украіны і Расіі на неабходнасць вытрымкі, разумення таго, што палітычныя рознагалоссі вырашаюцца толькі за сталом перамоў: «Упэўнены: украінскія і расійскія ваяры не павінны страляць адзін у аднаго… Яшчэ раз настойліва заклікаю ўсіх да дыялогу і перамоваў на ўсіх узроўнях. Веру ў мудрасць, разважлівасць і вытрымку крымчан і севастопальцаў. Жадаю вам дабра і дабрабыту»[193].
В. а. міністра абароны Украіны Ігар Ценюх паведаміў перад пасяджэннем урада 16 сакавіка, што камандуючы ВМСУ контр-адмірал Сяргей Гайдук дасягнуў дамоўленасці з камандуючым Чарнаморскім флотам і прадстаўніком міністра абароны РФ Сяргея Шайгу аб тым, што да 21 сакавіка не будзе праводзіцца ніякіх мерапрыемстваў па блакіраванні ўкраінскіх вайсковых частак. В. а. кіраўніка Мінабароны сказаў таксама, што, паводле яго дадзеных, агульная колькасць расійскіх войскаў на тэрыторыі Крыму складае каля 21,5 тысячы чалавек[437].
Тым часам у Крыме адбыўся рэферэндум аб статусе паўвострава. Паводле афіцыйных дадзеных, у галасаванні прыняло ўдзел 83,1 % выбаршчыкаў АРК, з іх каля 96,77 % прагаласавалі за далучэнне Крыму да Расіі[61], у Севастопалі адпаведна 89,5 % і 95,6 %[62].
 |
 | |
Рашэнне Севастопальскага гарадскога савета аб статусе горада Севастопаля і аб уваходжанні Севастопаля ў склад Расіі. 17 сакавіка 2014 года. | ||
17 сакавіка, абапіраючыся на вынікі рэферэндуму і прынятую 11 сакавіка Дэкларацыю аб незалежнасці, парламент Крыму абвясціў незалежную Рэспубліку Крым, у якой Севастопаль мае асаблівы статус, і звярнуўся да РФ з прапановай аб прыняцці Рэспублікі Крым у склад Расіі ў якасці новага суб’екта РФ са статусам рэспублікі[438]. З аналагічным зваротам выступіў і Севастопальскі гарсавет[439].
Уладзімір Пуцін падпісаў указ аб прызнанні незалежнасці Рэспублікі Крым[440], а пазней ухваліў праект дагавора аб далучэнні Крыму да Расіі і распарадзіўся падпісаць яго на вышэйшым узроўні[441]. Расія прадаставіла Крыме фінансавую дапамогу ў памеры 15 мільярдаў рублёў[442][443].
18 сакавіка Расія і Крым падпісалі ў Георгіеўскай зале Крамля дагавор аб далучэнні Крыму да РФ, згодна з якім у складзе Расіі былі ўтвораны новыя суб’екты Федэрацыі — Рэспубліка Крым і горад федэральнага значэння Севастопаль. Пад дакументам падпісаліся прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін, старшыня Дзяржсавета Крыма Уладзімір Канстанцінаў, старшыня Савета міністраў Крыму Сяргей Аксёнаў і кіраўнік Севастопаля Аляксей Чалы[63].
Паводле паведамлення міністэрства абароны Украіны, 18 сакавіка пры штурме 13-га фотаграметрычнага цэнтра Узброеных сіл Украіны ў Сімферопалі прамым пападаннем у вобласць сэрца быў забіты прапаршчык Сяргей Какурын, які знаходзіўся на назіральнай вежы аўтапарка часткі. Акрамя таго, стрэламі ў вобласць шыі і рукі былі паранены капітан В. А. Фядун. Як паведаміла Міністэрства абароны Украіны, нападалыя былі апранутыя ў ваенную форму ваеннаслужачых Узброеных Сіл Расіі без знакаў адрознення і ўзброеныя аўтаматычнай зброяй і снайперскай вінтоўкай, а камандзіра часткі палкоўніка Андрэя Андрушына, якога падчас перамоваў захапілі, утрымлівалі ў асобным памяшканні і сілай прымушаюць перайсці на бок крымскага ўрада. Пасля гэтага інцыдэнту Міністэрства абароны Украіны дазволіла ўкраінскім вайскоўцам у Крыме ўжываць зброю[444].
Па паведамленні МУС Крыма, стрэлы былі зроблены з аднаго месца як па байцам самаабароны, так і па ўкраінскім вайскоўцам на тэрыторыі часткі[445]. Ёсць загінулы і паранены з боку байцоў крымскай самаабароны[446]. Загінулы — гэта 34-гадовы жыхар Кацельнікаўскага раёна Валгаградскай вобласці Расіі Руслан Казакоў, які прыехаў у Крым у якасці добраахвотніка[447]. Пракуратура Крыму ўзбудзіла крымінальную справу. У пракуратуры не выключаюць, што мэтай абстрэлу было «справакаваць сутыкненні паміж украінскімі і расійскімі вайскоўцамі». Таксама пракурор Паклонская адзначыла падабенства почырку гэтага снайпера і снайпераў з Майдана ў Кіеве[448]. Развітанне з абодвума загінулымі адбывалася адначасова ў гарнізонным доме афіцэраў у Сімферопалі[449].
Раніцай 19 сакавіка прарасійскія сілы прарвалі ачапленне і ўварваліся на тэрыторыю штаба ВМС Украіны ў Севастопалі, над ім былі паднятыя расійскі і андрэеўскі сцягі[450][451].
У Севастопалі быў затрыманы камандуючы ВМСУ контр-адмірал Сяргей Гайдук[451][452]. Міністр абароны Расіі Сяргей Шайгу звярнуўся да крымскага кіраўніцтва з просьбай вызваліць Гайдука і не перашкаджаць яго выезду на тэрыторыю Украіны. Раніцай 20 сакавіка праваахоўныя органы Рэспублікі Крым вызвалілі Гайдука і яшчэ семярых чалавек, якія былі затрыманыя напярэдадні[453].
20 сакавіка Дзяржаўная Дума прыняла федэральны канстытуцыйны закон аб далучэнні Крыму да Расіі[454].
Карабель кіравання «Данбас», выратавальны буксір «Крамянец» і супрацьпажарны катэр «Боршчаў» Ваенна-марскіх сіл Украіны, якія стаялі ў Стралецкай бухце Севастопаля, спусцілі ўкраінскія і паднялі Андрэеўскія сцягі Ваенна-марскога флоту Расіі. Раней прадстаўнікі Чарнаморскага флоту Расіі прапанавалі ўкраінскім вайскоўцам у Крыме тры варыянты далейшых дзеянняў: перавод украінскіх вайскоўцаў на мацерыковую частку Украіны для праходжання там далейшай службы, пераход на службу ў Чарнаморскі флот Расіі, звальненне ў запас і магчымасць пражывання на тэрыторыі Крыму[455].
Да зыходу дня, пасля падпісання прэзідэнтам РФ указа аб прызнанні воінскіх званняў ваеннаслужачых Украіны, камандзіры і начальнікі 72 воінскіх частак, устаноў і караблёў Міністэрства абароны Украіны, дыслакаваных на Крымскім паўвостраве, у ліку якіх 25 судоў дапаможнага флоту і шэсць баявых караблёў Ваенна-марскіх сіл Украіны, прынялі рашэнне добраахвотна перайсці ў шэрагі Узброеных сіл РФ для далейшага праходжання ваеннай службы. У гарнізонах і на караблях ва ўрачыстай абстаноўцы прайшлі пабудовы асабістага складу з цырымоніяй узняцця сцяга і выканання гімна Расіі[456].
21 сакавіка Уладзімір Пуцін падпісаў закон аб далучэнні Крыму да Расіі і зацвердзіў ратыфікацыю адпаведнага дагавора. Адначасова быў падпісаны ўказ аб стварэнні Крымскай федэральнай акругі[457].
22 сакавіка ўкраінская авіябаза ў Бельбек была ўзятая штурмам[458][459]. Прэм’ер-міністр Рэспублікі Крым Сяргей Аксёнаў выступіў са зваротам да народу Украіны, у якім растлумачыў сваю пазіцыю наконт падзей, што адбываюцца ва Украіне[460].
24 сакавіка расійскія войскі штурмавалі ваенна-марскую базу ў Феадосіі і вывезлі на грузавіках са звязанымі рукамі марскіх пяхотнікаў, якія знаходзіліся там[461]. В. а. прэзідэнта Украіны Аляксандр Турчынаў паведаміў, што Міністэрству абароны краіны было дадзена даручэнне вывесці воінскія падраздзяленні з Крыма. Міністр абароны Расіі Сяргей Шайгу, які ў ходзе рабочай паездкі ў Крым правёў 24 сакавіка сустрэчу з былымі вайскоўцамі Узброеных сіл Украіны, запэўніў, што вайскоўцы Украіны, якія выказалі жаданне працягнуць службу ў расійскай арміі, будуць карыстацца ўсімі сацыяльнымі правамі ў рамках заканадаўства Расіі[462]. Увечары таго ж дня на Данузлаве былі штурмам узятыя вялікі дэсантны карабель «Канстанцін Альшанскі»[463], а таксама сярэдні дэсантны карабель «Кіраваград» і тральшчык «Кахоўка»[464].
26 сакавіка сцяг Расіі і Андрэеўскі сцяг былі паднятыя над апошнім украінскім караблём — тральшчыкам «Чаркасы»[465]. Да гэтага тральшчык «Чаркасы» трое сутак хадзіў па возеры Данузлаў, не спыняючыся, і яго камандзір капітан трэцяга рангу Юрый Федаш адказваў адмовай на ўсе патрабаванні здацца. Украінскія маракі спрабавалі адбіцца ад расійскіх хуткаходных катэраў, шпурляючы ў ваду выбуховыя пакеты. Тральшчык двойчы спрабаваў вырвацца з Данузлава. Першы раз ён паспрабаваў адцягнуць у бок затоплены карабель, каб ачысціць сабе шлях, у другі раз украінскія маракі амаль выйшлі з бухты, але расійскі карабель сапхнуў іх на мель[466][467].
Расійскімі вайскоўцамі былі вызваленыя шэсць украінскіх вайскоўцаў, якіх утрымлівалі, у тым ліку камандзір Бельбекскай авіяцыйнай брыгады палкоўнік Юлій Мамчур і намеснік камандуючага ВМС Украіны, генерал-маёр Ігар Варончанка. Мамчур сказаў, што на яго ў зняволенні аказвалі псіхалагічны ціск, не давалі яму спаць[468][469].
27 сакавіка Дзяржаўны Савет Рэспублікі Крым апублікаваў спіс асоб, знаходжанне якіх на тэрыторыі Рэспублікі Крым з’яўляецца непажаданым. Спіс уключае 320 персон, сярод якіх вядучыя ўкраінскія палітыкі, дэпутаты Вярхоўнай Рады Украіны, якія галасавалі за датэрміновае спыненне паўнамоцтваў Вярхоўнага Савета Крыма, і дзяржаўныя дзеячы ад розных партый[470].
28 сакавіка міністр абароны Шайгу паведаміў, што «арганізаваны вывад падраздзяленняў украінскай арміі, якія выказалі жаданне працягваць службу ва Узброеных сілах Украіны, завершаны». 4300 з 18800 украінскіх вайскоўцаў, раней раскватараваных у Крыме, выказалі жаданне пакінуць Крым і працягнуць службу ва Узброеных сілах Украіны. Шайгу адзначыў: «Завершана змена дзяржаўнай сімволікі на ўсіх караблях і ва ўсіх падраздзяленнях, якія перайшлі на бок расійскай арміі. Актаў апаганення, непаважлівага стаўлення да дзяржаўнай сімволікі Украіны не дапушчана». Пры гэтым прынята рашэнне аб тым, што Расія перадасць Украіне ўзбраенне ўкраінскіх частак, якія не перайшлі на расійскую службу[471].
Найбуйнейшыя агульнанацыянальныя каналы Украіны з 2 сакавіка выходзяць з аднолькавым лагатыпам — сцягам Украіны і надпісам на ім «Єдина країна — Единая страна». Сярод каналаў, якія ўдзельнічаюць у акцыі, — «Інтэр», «5-ы канал», «СТБ», «ICTV», «1+1», «Украіна» і іншыя[472].
Прарасійскія ўлады Крыма ва ўкраінскіх СМІ звычайна называліся «самаабвешчанымі», «марыянэткавымі»[473] і «нелегітымнымі»[474]; далучэнне Крыму да Расіі — акупацыяй і аншлюсам[475].
Паколькі да 17 красавіка 2014 года расійскі бок адмаўляў факт свайго ваеннага ўмяшання ў Крыме, украінскія СМІ называлі групы добра экіпіяваных узброеных людзей, якія дзейнічалі на тэрыторыі паўвострава, «зялёнымі чалавечкамі»[476].
Украінскія СМІ акцэнтавалі ўвагу на «непрыхаванай хлусні» расійскага прэзідэнта Пуціна (які адмаўляў прысутнасць расійскіх войскаў у Крыме)[385], на пагрозах Захаду ў адрас Расіі[385]. Інфармацыі, якая размяшчалася ў расійскіх СМІ, падавалася як «прапаганда» і «шырокамаштабная інфармацыйная вайна», «інфармацыйная агрэсія» і «інфармацыйная акупацыя»[477].
3 сакавіка кіраўнікі «Inter Media Group» Ганна Бязлюдная, «StarLightMedia» Уладзімір Барадзянскі, «Медыя Групы Украіна» Фёдар Агаркаў і медыяхолдынга «1+1 Media» Аляксандр Ткачэнка ў адкрытым лісце да генеральнага дырэктара «Першага канала» Канстанціна Эрнста, «УДТРК» Алега Дабрадзеева і «НТВ» Уладзіміра Кулісцікава заклікалі расійскія тэлеканалы «адкрыта, узважана і аб’ектыўна» асвятляць падзеі ва Украіне. На іх думку, СМІ дзвюх краін не маюць права «распальваць варожасць паміж брацкімі рускім і ўкраінскім народамі» і прадастаўляць аўдыторыі неправераную або скажоную інфармацыю[478]. У адказ кіраўнікі расійскіх тэлеканалаў абвінавацілі Украіну ў дыскрымінацыі рускай мовы і стварэнні перашкодаў для працы расійскіх журналістаў[479].
Вялікі публічны рэзананс атрымаў інцыдэнт, падчас якога дэпутат Вярхоўнай Рады, член камітэта па свабодзе слова Ігар Мірашнічэнка сумесна са сваімі калегамі па партыі «Свабода» з прымяненнем фізічнай сілы прымусіў кіраўніка «Нацыянальнай тэлекампаніі Украіны» Аляксандра Панцеляймонава напісаць заяву аб звальненні. Дзеянні Мірашнічэнкі былі выкліканыя тым, што тэлекампанія паказала кадры ўрачыстай цырымоніі ў гонар далучэння Крыма да Расіі[480].
Расійскія СМІ называлі змену ўлады ва Украіне «пераваротам», здзейсненам «узброенымі групоўкамі», вядучая роля ў якіх належыць «баевікам „Правага сектара“»[481]. Гэты «пераварот», на думку расійскіх СМІ, штучна выдаваўся за «народную рэвалюцыю», аднак быў інспіраваны звонку («Амерыкай» і «еўраатлантычным альянсам») праз тэлебачанне і міжнародныя фонды. Пры гэтым адзін алігархічны клан змяніў іншы і адбыўся рэцыдыў «бандэраўшчыны». У расійскіх СМІ падкрэсліваліся адрозненні паміж рэгіёнамі Украіны, у прыватнасці паміж Галічынай і Данбасам[482].
2 сакавіка расійскі «Першы канал» паказаў сюжэт пра бежанцаў, якія прыбываюць з Украіны ў Расію. У рэпартажы сцвярджалася, што чарга з машын з бежанцамі сабралася на мяжы з Расіяй, у той час як у сюжэце быў паказаны КПП «Шэгыні», размешчаны на мяжы з Польшчай у 80 кіламетрах ад Львова[483].
Старэйшы рэдактар «The New Republic» Юлія Ёфе адзначыла, што расійскі іншамоўны дзяржаўны тэлеканал «Russia Today», які актыўна асвятляў антываенныя дэманстрацыі па ўсім свеце, у прыватнасці супраць ўмяшання ў грамадзянскую вайну ў Сірыі, ніяк не згадаў пра антываенныя дэманстрацыі 2 сакавіка ў Маскве і Санкт-Пецярбургу, удзельнікі якіх былі разагнаныя паліцыяй і АМАПам, а колькасць затрыманых дасягнула 350 чалавек. У той жа час тэлеканал не забыўся згадаць пра мітынг у падтрымку дзеянняў расійскіх улад (мэту якога журналісты ахарактарызавалі як «падтрымку рускамоўных ва Украіне»)[484].
На думку журналіста «The Economist», расійскія тэлеканалы, якія маюць у Крыме шырокі ахоп вяшчання, выконвалі задачу прапагандысцкага прыкрыцця для загадзя падрыхтаванага ваеннага ўварвання Расіі ў Крым[485].
3 сакавіка расійскі музыка Барыс Грабеншчыкоў выказаў сваё незадавальненне тым, як тэлеканал «Расія-24» у сюжэце пра Украіну выкарыстаў фрагмент з яго песні «Цягнік у агні», а таксама выказаўся супраць ваеннага ўмяшання Расіі[486][487]. У звароце, запісаным сумесна з іншымі рок-музыкамі, Грабеншчыкоў назваў тое, што адбываецца, палітычнай гульнёй і заявіў, што Украіна і Расія — адна краіна з адным народам[488].
На фоне канфлікту агенцтва «ІТАР-ТАСС» 2 сакавіка паведаміла са спасылкай на пагранслужбы і ФМС Расіі аб рэзка ўзрослым патоку бежанцаў з Украіны, які нібыта за апошнія два тыдні лютага склаў 143 тыс. чалавек, а 1 сакавіка кіраўнікі Белгародскай, Растоўскай і Бранскай абласцей нібыта паведамілі РІА «Навіны» аб наплыве бежанцаў з Украіны ў расійскія прыгранічныя рэгіёны. Між тым, расійскаму выданню «Руская планета» у прэс-службе ФМС паведамілі, што дадзеных пра колькасць прыбылых у лютым грамадзян Украіны да іх пакуль не паступала. Прадстаўніцтва ФСБ і рэгіянальныя ўлады не змаглі ці адмовіліся даць інфармацыю пра ўкраінскіх бежанцаў, а ў бранскай ФМС сказалі аб іх адсутнасці. У прэс-службе губернатара Растоўскай вобласці паведамілі, што ў частцы дзіцячых аздараўленчых лагераў рэгіёну для ўкраінцаў былі зарэзерваваныя месцы, але па стане на раніцу 3 сакавіка яны пустуюць. Пацвердзіць дадзеныя аб прытоку бежанцаў з Украіны не атрымалася і камітэту праваабарончай арганізацыі «Грамадзянскае садзейнічанне»[489]. У Дзяржаўнай пагранічнай службе Украіны і Федэральнай міграцыйнай службе Расіі таксама абверглі гэтыя заявы[490][491].
5 сакавіка кіеўскі правайдэр «Ланет» «за агрэсіўную прапаганду, заклікі да вайны і распаўсюджванне варожасці і нянавісці» адключыў трансляцыю трох расійскіх каналаў: «РТР-Планета», «Першы канал. Сусветная сетка» і «НТВ Мір»[492].
3 сакавіка журналістка расійскага дзяржаўнага тэлеканала «RT» Эбі Марцін у прамым эфіры асудзіла «ваенную акупацыю» Украіны Расіяй. Галоўны рэдактар «Russia Today» Маргарыта Симоньян патлумачыла гэты ўчынак уздзеяннем «амерыканскай прапаганды»[493]. Пазней Эбі Марцін заявіла, што яна таксама не згодна з умяшаннем ЗША ў справы Украіны, дадаўшы, што лічыць за гонар працаваць на «RT», дзе можа свабодна выказваць гэтыя погляды[494].
6 сакавіка вядучая «RT» Ліз Уол звольнілася ў прамым эфіры, заявіўшы, што не можа быць часткай кампаніі, «якая фінансуецца расійскім урадам і апраўдвае Уладзіміра Пуціна»[495]; тэлеканал назваў гэты крок «самапіярам»[496]. Паводле дадзеных «TruthDig», гэты крок Уол быў зроблены пад уплывам адной з амерыканскіх кансерватыўнай палітычных арганізацый[497].
З 10 сакавіка на кругласутачным інфармацыйным канале «Расія-24» трансліруюцца выпускі навін «ДТРК Крым».
Расійскія каналы з 11 сакавіка не маюць магчымасці паўнавартасна вяшчаць на тэрыторыю Украіны. Нацыянальны савет Украіны па пытаннях тэлебачання і радыёвяшчання запатрабаваў ад правайдэраў да 21:00 мск 11 сакавіка спыніць трансляцыю тэлеканалаў «Весткі», «Расія-24», «Першы канал. Сусветная сетка», «РТР-Планета», «НТВ Мір». Да раніцы 11 сакавіка да паловы правайдэраў Украіны ўжо адключылі вяшчанне гэтых каналаў[498].
22 красавіка прэзідэнт РФ Уладзімір Пуцін падпісаў указ аб узнагароджанні больш за 300 супрацоўнікаў расійскіх СМІ «за аб’ектыўнасць пры асвятленні падзей у Крыме», які, аднак, не быў выкладзены ў публічны доступ[499][500]. Каля ста ўзнагарод атрымалі супрацоўнікі «УДТРК», больш за 60 — журналісты «Першага канала», па некалькі дзясяткаў — прадстаўнікі «НТВ», «RT» і «Life News», пры гэтым у спіс лаўрэатаў не патрапілі тэлеканал «Дождж» і радыёстанцыя «Рэха Москвы», карэспандэнты якіх таксама асвятлялі падзеі ва Украіне. Ордэн «За заслугі перад Айчынай» другой ступені атрымаў генеральны дырэктар «НТВ» Уладзімір Кулісцікаў. Ордэна чацвёртай ступені атрымалі кіраўнік Раскамнагляду Аляксандр Жараў, першы намеснік гендырэктара «УДТРК» Антон Златапольскі, галоўны рэдактар агенцтва «Расія сёння» Маргарыта Сіманьян, галоўны рэдактар "Камсамольскай праўды" Уладзімір Сунгоркін і іншыя. Тэлевядучага Уладзіміра Салаўёва ўзнагародзілі ордэнам Аляксандра Неўскага, ордэнам Пашаны — гендырэктара «Life News» Арама Габралянава, першага намесніка гендырэктара «ІТАР-ТАСС» Міхаіла Гусмана і галоўнага рэдактара службы інфармацыі «НТВ» Таццяну Міткову. Журналісты Ірада Зейналава («Першы канал»), Аркадзь Мамантаў, Барыс Карчэўнікаў («Расія 1»), Аляксей Кандулукаў, Раман Собаль («НТВ») і Аляксандр Самахвалаў («РЕН ТВ») атрымалі медалі ордэна «За заслугі перад Айчынай» першай ступені. Медалямі другой ступені ўзнагародзілі больш за дзвесце чалавек[501][502].
Асноўныя тэлерадыёкампаніі Крыму ўвайшлі ў лік аб’ектаў інфраструктуры, над якімі 27—28 лютага быў усталяваны кантроль групамі ўзброеных вайскоўцаў. Днём 28 лютага ўзброеныя людзі без знакаў адрознення з’явіліся ў раёне дзяржаўнай тэлерадыёкампаніі «Крым» і ўсталявалі ахову па перыметры тэрыторыі[321][503]. Увечары ўзброеныя людзі занялі ДТРК «Крым», паведаміўшы персаналу, што яны будуць ахоўваць кампанію. Пазней тое ж адбылося ў тэлерадыёкампаніі «Ялта». Там у захопе ўдзельнічала 30 аўтаматчыкаў[322].
1 сакавіка сябры арганізацыі «Крымскі фронт» у масках і з георгіеўскімі стужачкамі ў Сімферопалі захапілі будынак Федэрацыі прафсаюзных арганізацый, дзе размяшчаўся офіс грамадскай арганізацыі «Інфармацыйны прэс-цэнтр» («IPC») і рэдакцыя «Цэнтра журналісцкіх расследаванняў» — медыяпраектаў «IPC». Лідар арганізацыі Канстанцін Кнырык абвясціў, што будынак заняты, паколькі адтуль «зыходзіць непраўдзівыя інфармацыя», што рэдакцыя зараз пад іх кантролем, а дзейнасць супрацоўнікаў «Цэнтра», якія «вельмі добра працуюць», але з якімі яны «не сыходзіліся па ідэалагічных момантах», будзе працягнутая: «Крымскі фронт» бярэ на сябе забеспячэнне журналістаў «заробкам, ежай» у выпадку, калі «іх спонсары адмовяцца плаціць». Неўзабаве пасля гэтага кіраўніцтва Федэрацыі прафсаюзных арганізацый, у якой «IPC» арандаваў памяшканні, папрасіла гэтыя памяшканні вызваліць. На працягу 2014 года журналістаў «Цэнтра» затрымлівалі і збівалі, галоўнага рэдактара Валянціну Самар выклікалі ў пракуратуру і зімой 2015 года «Інфармацыйны прэс-цэнтр» пераехаў ва Украіну[503].
3 сакавіка Савет міністраў Крыму папярэдзіў, што шэраг украінскіх тэлеканалаў можа быць адключаны на тэрыторыі аўтаноміі ў сувязі з «аднабокім» асвятленнем сітуацыі ў рэспубліцы. На думку Саўміна, «многія СМІ, якія дзейнічаюць на тэрыторыі Украіны, апынуліся ўцягнутымі ў інфармацыйную вайну, накіраваную на дасягненне двух мэтаў: стварэнне панікі сярод насельніцтва Крыма і навязванне жыхарам Украіны недакладнага ўяўлення аб сітуацыі, якая склалася ў грамадска-палітычным жыцці рэспублікі». Улады рэспублікі абвінавацілі ўкраінскія СМІ ў парушэнні «асноватворных прынцыпаў свабоды слова і аб’ектыўнай журналістыкі» і мэтанакіраваным «стварэнні ілюзіі ваеннага ўмяшання»[472].
Раней стала вядома аб адключэнні эфірнага вяшчання найбуйнейшай незалежнай крымскай тэлекампаніі «Чарнаморская» (якая вяшчала на 84 % тэрыторыі Крыму[503]), фактычным уладальнікам якой з’яўляецца народны дэпутат Украіны, член УА «Бацькаўшчына» Андрэй Сенчанка[504]. Радыётэлевізійны перадаючы цэнтр Аўтаномнай Рэспублікі Крым (РТПЦ) заявіў, што быў вымушаны адключыць яе вяшчанне па не залежных ад яго прычынах. З мясцовых каналаў на тэрыторыі паўвострава працягнула вяшчанне толькі дзяржаўная тэлерадыёкампанія «Крым», якая з 11 сакавіка была перападпарадкавана новаму ўраду рэспублікі[472][505]. 6 сакавіка стала вядома аб тым, што на эфірных частотах Чарнаморскай тэлерадыёкампаніі пачаў вяшчанне расійскі дзяржаўны інфармацыйны тэлеканал «Расія-24», хоць «Чарнаморская» валодае ліцэнзіяй на эфірнае вяшчанне па кастрычнік 2015 года[506]. У прэс-службе савета міністраў Крыму паведамілі пра тое, што з 7 сакавіка на частаце «Чарнаморскай» пачне вяшчаць новы тэлеканал — «Крым 24»[507].
5 сакавіка прэзідэнт Рэспублікі Татарстан Рустам Мініханаў, які знаходзіўся ў Крыме, пасля падпісання з прэм’ерам АРК пагаднення аб падтрымцы Крыму выказаўся на сумесным брыфінгу супраць спынення вяшчання крымскататарскага тэлеканала «ATR»[508]. Канал працягнуў працу.
Упаўнаважаны Вярхоўнай Рады Украіны па правах чалавека Валерыя Луткоўская заявіла, што ў Аўтаномнай Рэспубліцы Крым зафіксаваныя масавыя парушэнні правоў незалежных журналістаў, якім агрэсіўна настроеныя невядомыя асобы не толькі перашкаджаюць выкананню іх прафесійных абавязкаў, але і пагражаюць фізічнай расправай, не даючы магчымасці аб’ектыўна асвятляць ход падзей[509].
Журналісты найбуйнейшых СМІ Украіны заявілі, што новы ўрад Крыму абмяжоўвае іх прафесійныя правы, запрашаючы на свае мерапрыемствы журналістаў толькі расійскіх СМІ і крымскіх выданняў, падкантрольных ураду, такіх як «Крымскае інфармацыйнае агенцтва» («КІА») і «ДТРК „Крым“». У той жа час журналісты агенцтваў «УНІАН», «Укрінформ», «Украінскія навіны», сайтаў «Цэнтр журналісцкіх расследаванняў», «Аргументы тыдня — Крым», карпункты тэлеканалаў «Інтэр», «1+1», «ICTV», «5 канал», канала «24» і іншых не атрымліваюць ні афіцыйных прэс-рэлізаў Саўміна, ні анонсаў на брыфінгі яго членаў, ні запрашэнняў на мерапрыемствы ў якой-небудзь іншай форме[510].
6 сакавіка было адключана эфірнае вяшчанне «5 канала» і канала «1+1»[511], месца якіх занялі расійскія дзяржаўныя тэлеканалы «Першы» і «Расія-1»[507][512]. Канцэрн радыёвяшчання, радыёсувязі і тэлебачання заяўляў, што сярод захопнікаў, акрамя ўзброеных людзей і «расійскіх казакоў», быў «прадстаўнік ТРК Расіі»[503]. На наступны дзень было адключана эфірнае вяшчанне тэлеканалаў «Інтэр», «Першы нацыянальны» і «СТБ», замест якіх пачалі вяшчанне расійскія тэлеканалы «НТВ», «ТНТ» і «Звезда»[512]. У той жа дзень быў здзейснены напад на здымачную групу «Інтэра» і «СТБ», журналістаў жорстка збілі[513][514][515]. 10 сакавіка ўкраінскія тэлеканалы былі адключаныя і ад лічбавага вяшчання. 9 сакавіка 2014 года віцэ-прэм’ер крымскага ўрада Вольга Кавіцідзі заяўляла аб тэхнічнай прычыне адключэння тэлеканалаў і паабяцала аднавіць трансляцыю[503].
У Сімферопалі адбыўся напад на журналістаў нямецкай газеты «Більд»[516] і на здымачную групу «5-га канала»[517]. Журналістцы «Kerch.fm» пагражалі забойствам[518].
«Amnesty International» звярнулася да АБСЕ з заклікам тэрмінова стварыць магутную міжнародную назіральную місію з прычыны частых выпадкаў пераследу і запалохвання журналістаў, актывістаў і мірных пратэстуючых у Крыме[518].
Па стане на 9 сакавіка на тэрыторыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым спынілі вяшчанне ўсе ўкраінскія тэлекампаніі, замест якіх трансляваліся расійскія каналы. З мясцовых каналаў працягваў вяшчанне ДТРК «Крым»[519].
12 сакавіка ў Сімферопалі пачало працаваць новае інфармацыйнае агенцтва «Крымінформ»[520][521].
14 сакавіка ў гарадах Керч і Еўпаторыя групай невядомых быў здзейснены напад на перадаючы цэнтр, дзе знаходзяцца перадатчыкі радыёстанцый украінскага радыёхолдынга «ТАВР Медыя» — «Хіт FM», «Рускае радыё — Украіна», «Radio Roks», «Kiss FM», «Relax» і «Мелодыя», было пашкоджана тэхнічнае абсталяванне, з-за чаго радыёстанцыі спынілі вяшчанне ў Керчы, Еўпаторыі і бліжэйшых населеных пунктах. 10 красавіка холдынг абвясціў аб часовым спыненні свайго вяшчання на тэрыторыі Крыму[522].
25 сакавіка 2014 года прэс-служба «Мультымедыя-інвест груп» паведаміла, што невядомыя праніклі ў яе офісны цэнтр у Севастопалі, дзе размяшчаецца апаратура прадпрыемства УРС (Украінскія радыёсістэмы), якая забяспечвае трансляцыю радыёсігналу «Радио Вести» на частаце 87,7 ФМ, і запатрабавалі адключыць перадатчык. Пасля гэтага вяшчанне станцыі ў Севастопалі было спынена[523].
Паводле афіцыйнай пазіцыі кіраўніцтва Украіны, які прыйшоў да ўлады ў выніку Еўрамайдана, падзеі ў Крыме, якія завяршыліся для Украіны стратай паўвострава, з’явіліся праявай агрэсіі з боку Расіі, якая, на думку ўлад Украіны, пачалася 20 лютага 2014 года[3]. Украіна не прызнала анексію Крыму да Расіі[524] і лічыць паўвостраў часова акупаванай тэрыторыяй[525].
У самым пачатку крымскіх падзей Вярхоўная Рада «катастрафічна марудзіла» з прыняццем рашэнняў[276]. Да моманту захопу Вярхоўнага Савета Крыма ўзброенымі людзьмі без знакаў адрозненні не былі прызначаныя міністр абароны, начальнік Генштаба, прадстаўнік прэзідэнта ў АРК, кіраўнік Севастопальскай адміністрацыі і міністр замежных спраў[276].
27 лютага прызначаны Вярхоўнай Радай выконваючым абавязкі прэзідэнта Украіны Аляксандр Турчынаў прызначыў Сяргея Куніцына прадстаўніком прэзідэнта ў АРК[526], а Сяргей Куніцын, у сваю чаргу, 28 лютага паведаміў, што начальнік галоўнага ўпраўлення МУС у АРК Валерый Радчанка падаў у адстаўку, а замест яго быў прызначаны Ігар Аўруцкі, які раней узначальваў крымскае ўпраўленне па барацьбе з аргзлачыннасцю[328].
1 сакавіка Турчынаў выдаў указ аб тым, што зробленае 27 лютага прызначэнне Вярхоўным Саветам Крыму Сяргея Аксёнава кіраўніком крымскага ўрада было ажыццёўлена з парушэннем Канстытуцыі Украіны і Канстытуцыі АРК, і прапанаваў Вярхоўнаму Савету Крыму адмяніць яго[527].
Позна ўвечары, у сувязі з рашэннем Савета Федэрацыі аб выкарыстанні расійскіх войскаў ва Украіне, Аляксандр Турчынаў заявіў, што аддаў загад прывесці ўзброеныя сілы Украіны ў поўную баявую гатоўнасць[528]. Міністэрству абароны было загадана арганізаваць і правесці навучальныя зборы з ваеннаабавязанымі[529].
6 сакавіка ў сувязі з прыняццем дэпутатамі Вярхоўнага Савета Крыма рашэння аб уваходжанні АРК у склад Расіі Галоўнае следчае ўпраўленне СБУ пачало дасудовае расследаванне па факце замаху на тэрытарыяльную цэласнасць і недатыкальнасць Украіны[530]. Аляксандр Турчынаў выступіў са зваротам да народу Украіны, заявіўшы, што спыніў рашэнне Вярхоўнага Савета Крыма аб правядзенні рэферэндуму аб уваходжанні ў склад Расіі: «Вярхоўная Рада Украіны будзе ініцыяваць роспуск парламента Аўтаномнай Рэспублікі Крым. Мы абаронім недатыкальнасць тэрыторыі Украіны»[531].
Цэнтральная выбарчая камісія (ЦВК) даручыла заблакаваць доступ да базы дадзеных Дзяржрэестра выбаршчыкаў для органаў Дзяржрэестра АР Крым і Севастопаля, «улічваючы сітуацыю, якая склалася ў АР Крым у сувязі са спробай падрыхтоўкі правядзення супрацьзаконнага мясцовага рэферэндуму і з мэтай забеспячэння абароны базы дадзеных Дзяржаўнага рэестра выбаршчыкаў ад незаконнага выкарыстання персанальных дадзеных, забеспячэння абароны базы дадзеных Рэестра ад несанкцыянаванага доступу і злоўжывання доступам, парушэння цэласнасці базы дадзеных Рэестра, яго апаратнага і праграмнага забеспячэння»[532].
9 сакавіка ўкраінскія ўлады заблакіравалі рахункі крымскага ўпраўлення Дзяржаўнай казначэйскай службы, на якіх знаходзілася больш за 1 мільярд грыўняў (больш за 110 мільёнаў долараў), што прызначаліся на выплату пенсій, зарплаты бюджэтнікам і сацыяльныя выплаты[533]. 12 сакавіка рахункі былі разблакіраваныя — на думку першага віцэ-прэм’ера АРК Рустама Тэміргаліева, у сувязі з тым, што «было неабходна выплачваць грашовае забеспячэнне ваеннаслужачых, якія знаходзяцца на тэрыторыі Крыму. Гэта дазволіла нам атрымаць доступ да сродкаў бюджэту Крыму і цалкам прафінансаваць выдаткі на рэферэндум»[534].
Агенцтва «ІТАР-ТАСС» паведаміла пра намер Мінабароны Украіны правесці маштабную ратацыю ўкраінскіх вайскоўцаў з мэтай «перамясціць ваенных, выхадцаў з усходніх і паўднёвых рэгіёнаў краіны, ад месцаў, дзе пражываюць іх сваякі, і замяніць іх вайскоўцамі з Заходняй Украіны». Неабходнасць такой ратацыі абмяркоўвалася з украінскімі военачальнікамі ў ходзе наведвання Аляксандрам Турчынавым у ноч з 5 на 6 сакавіка галоўнага каманднага пункта кіравання ўзброеных сілаў краіны. На думку Турчынава, такі пераклад ваенных «дазволіць выключыць выпадкі масавага пераходу ваеннаслужачых на бок сепаратысцкіх сіл і забяспечыць цэласнасць узброеных сіл»[535].
Паводле паведамлення «ІТАР-ТАСС», прызначаны Вярхоўнай Радай выконваючым абавязкі міністра абароны Украіны Ігар Ценюх распарадзіўся распрацаваць план «уціхамірвання» ўкраінскімі ўзброенымі сіламі ўсходніх і паўднёва-ўсходніх рэгіёнаў краіны, які прадугледжвае, у прыватнасці, раззбраенне воінскіх часцей і падраздзяленняў украінскай арміі, якія перайшлі на бок парламента АР Крым, а таксама прадухіленне пераходу іншых падраздзяленняў узброеных сіл Украіны на службу АРК[536].
Нацыянальны савет па пытаннях тэлебачання і радыёвяшчання Украіны абавязаў правайдэраў спыніць вяшчанне расійскіх тэлеканалаў «Расія 24», «ОРТ (Першы канал сусветная сетка)», «РТР Планета» і «НТВ-Мір» да 21.00 мск 11 сакавіка. Нацсавета патлумачыў такое рашэнне неабходнасцю забеспячэння інфармацыйнай бяспекі ў адпаведнасці з пастановай Савета нацыянальнай бяспекі і абароны ад 1 сакавіка 2014 года[537].
11 сакавіка Аляксандр Турчынаў паведаміў на пасяджэнні Вярхоўнай Рады, што Савет нацыянальнай бяспекі і абароны Украіны прыняў рашэнне сфарміраваць на базе ўнутраных войскаў Нацыянальную гвардыю і абвясціць частковую мабілізацыю ва Узброеныя сілы і Нацгвардыю[538]. Ён таксама заявіў, што Украіна звернецца да краін — гарантаў бяспекі за тэхнічнай і ваеннай дапамогай. Паводле яго слоў, МУС забяспечыць усе першачарговыя патрэбы Нацыянальнай гвардыі Украіны, але Украіне таксама патрэбна тэхнічная і ваенная дапамога[539]. Рашэнне аб стварэнні Нацгвардии абумоўлена нездавальняючым узроўнем боегатоўнасці арміі Украіны і нізкім маральным станам ваеннаслужачых[540].
12 сакавіка Генпракуратура Украіны запатрабавала адмяніць рашэнні Вярхоўнага Савета АРК і Севастопальскага гарсавету аб зацвярджэнні Дэкларацыі аб незалежнасці АРК і Севастопаля.
12 сакавіка прызначаны Вярхоўнай Радай першы віцэ-прэм’ер Віталь Ярэма паведаміў на пасяджэнні ўрада краіны, што ўкраінская армія прыведзена ў поўную баявую гатоўнасць і пачаліся ўсеўкраінскія ваенныя вучэнні. Ён канстатаваў, што расійскія войскі працягваюць знаходзіцца ўздоўж усходняй мяжы Украіны і пастаянна нарошчваюць сваю прысутнасць[541].
Як стала вядома з дакладу в. а. міністра абароны Украіны Ігара Ценюха выканаўцу абавязкаў прэзідэнта Украіны Аляксандра Турчынава, пры прывядзенні нд краіны ў вышэйшыя ступені баявой гатоўнасці выявіліся «гнятлівы стан падрыхтоўкі асабовага складу УС Украіны, недастатковая ўкамплектаванасць падраздзяленняў ваеннымі спецыялістамі і адсутнасць спраўнай тэхнікі і ўзбраення». З сухапутных войскаў Украіны агульнай колькасцю 41 тыс. чалавек боегатовых апынуліся толькі 6 тыс. (каля 14 %), а сярод экіпажаў браніраваных машын гэты паказчык склаў толькі 20 % ад іх агульнай колькасці. Больш за 70 % бронетэхнікі ўкраінскай арміі склалі маральна і фізічна састарэлыя савецкія танкі Т-64 з тэрмінам эксплуатацыі 30 і больш гадоў. У СПА Украіны гатовымі да выканання баявых задач апынуліся толькі 10 % асабістага складу, а ў ракет комплексаў С-300П і С-200В скончыўся гарантыйны тэрмін эксплуатацыі. З амаль 507 баявых самалётаў і 121 ударных верталётаў ВПС Украіны толькі 15 % апынуліся спраўнымі і здольнымі падняцца ў паветра, а да баявых вылетаў апынуліся гатовыя толькі 10 % экіпажаў. У ВМФ Украіны па стане на 1 сакавіка толькі 4 караблі аднеслі да ўмоўна баяздольных: фрэгат «Гетман Сагайдачны», карвет «Цярнопаль», карабель кіравання «Славуціч» і вялікі дэсантны карабель «Канстанцін Альшанскі». Згодна з дакладам, у якасці адзінай эфектыўнай меры для стрымлівання агрэсіі і нанясення гарантаванай паразы атрадам сіл самаабароны ў Крыме і незаконным воінскім фарміраванням, якія могуць з’явіцца ва ўсходніх абласцях краіны, могуць разглядацца толькі рэактыўныя сістэмы залпавага агню (РСЗА) «Ураган» і «Смерч». Пры гэтым Ценюх выступае катэгарычна супраць прымянення РСЗА, а толькі прапаноўвае ўзмацніць іх ахову, улічваючы рэгіструецца цікавасць да іх з боку «радыкальных партнёраў па Майдану». Ён звяртае ўвагу на «высокую імавернасць недакладнай паразы мэт, улічваючы вельмі нізкую падрыхтоўку экіпажаў (РСЗА)» і, адпаведна, магчымую гібель значнай колькасці мірных жыхароў[542].
14 сакавіка Канстытуцыйны суд Украіны прызнаў неканстытуцыйным рашэнне Вярхоўнага Савета Аўтаномнай Рэспублікі Крым аб правядзенні рэферэндуму аб статусе аўтаноміі[543].
15 сакавіка Вярхоўная Рада Украіны датэрмінова спыніла паўнамоцтвы Вярхоўнага Савета Аўтаномнай Рэспублікі Крым[544].
16 сакавіка Арсень Яцанюк заявіў, што «ўкраінская дзяржава знойдзе ўсіх завадатараў сепаратызму і расколу, якія цяпер пад прыкрыццём расійскіх ваенных спрабуюць знішчыць украінскую незалежнасць. Мы знойдзем усіх, праз год, праз два, прыцягнем да суда і будзем судзіць ва ўкраінскіх і міжнародных судах. Зямля пад нагамі будзе гарэць». Яцанюк дадаў, што разам з міжнароднымі партнёрамі ўлады зробяць «усё магчымае, каб кожны, хто сёння сябе свабодна адчувае пад абаронай расійскіх аўтаматаў, ведаў, што адказнасць за сепаратызм і спробы звяржэння канстытуцыйнага ладу надыдзе»: «У свеце не застанецца ні аднаго месца, дзе яны змогуць сябе свабодна адчуваць, і Расія іх не абароніць»[545].
20 сакавіка Вярхоўная Рада прыняла ў першым чытанні законапраект, згодна з якім Крым аб’яўляецца «часова акупаванай тэрыторыяй». Пад гэта паняцце падпадаюць «тэрыторыя Аўтаномнай Рэспублікі Крым і горада Севастопаль, унутраныя воды і тэрытарыяльнае мора Украіны, яго дно і нетры, кантынентальны шэльф і выключная эканамічная зона», а таксама «падводнае прастора ў межах тэрытарыяльнага мора і паветраная прастора, размешчаная над гэтай тэрыторыяй»[546][547]. 15 красавіка Рада прыняла закон у цэлым; дакумент прадугледжвае, што часова акупаваная тэрыторыя Крыма з’яўляецца неад’емнай часткай тэрыторыі Украіны і на яе распаўсюджваецца ўкраінскае заканадаўства[525].
20 сакавіка Дзяржаўная пагранічная служба Украіны пачала паэтапную перадыслакацыю асабістага складу з Крыму на мацерыковую частку краіны. Як паведаміў першы намеснік кіраўніка Дзяржпагранслужбы Павел Шышолін, асабісты склад працягне службу на тэрыторыі Херсонскай вобласці, а караблі і катэры будуць пераведзеныя ў Марыупаль і Адэсу[548].
22 сакавіка в. а. міністра абароны Украіны Ігар Ценюх на сустрэчы з журналістамі пазначыў сваё бачанне сітуацыі ў Крыме: «Мы не можам і не маем права пакінуць тэрыторыю Крыму, як бы гэтага не хацелася б расійскім войскам і гэтак званаму крымскаму ўраду. У адваротным выпадку Крым будзе для нас страчаны назаўжды. Цяпер у нас адно канкрэтнае заданне — трымаць абарону да адпаведных рашэнняў на палітычным узроўні. Якімі будуць гэтыя рашэнні і калі — я не ведаю. Мая справа — камандаванне арміяй, а не дыпламатыя і палітыка. Гэта цяжка, але загад ёсць загад… Узброеныя сілы прыведзены ў поўную баявую гатоўнасць, мы не дапусцім пранікнення на кантынентальную Украіну ніводнага расійскага салдата. Вышэйшым кіраўніцтвам краіны санкцыянавана прымяненне зброі нашымі вайскоўцамі ў выпадках атакі на воінскія часткі ці спробаў захопу карабля. Але рашэнне адкрыць агонь прымаецца кожным камандзірам на месцы. І калі ў пэўных выпадках такая каманда не даецца, не трэба перакладаць адказнасць на вышэйшае кіраўніцтва… Мы гатовыя да эвакуацыі — створаны адпаведны штаб пад кіраўніцтвам першага віцэ-прэм’ер-міністра Віталя Ярэмы, …рыхтуюцца месцы ў пансіянатах і санаторыях Кіева, Адэсы і іншых гарадоў. Ніякіх новых гарнізонаў і ваенных гарадкоў будаваць не трэба — у нас ёсць магчымасці размясціць на мацерыку неабходную колькасць чалавек»[549].
24 сакавіка Савет нацыянальнай бяспекі і абароны Украіны даручыў кабінету міністраў правесці «перадыслакацыю ўкраінскіх вайскоўцаў у Крыме»[195].
26 сакавіка Аляксандр Турчынаў звольніў Сяргея Куніцына з пасады пастаяннага прадстаўніка прэзідэнта ў Крыме «за неналежнае выкананне службовых абавязкаў»[550].
28 сакавіка Аляксандр Турчынаў сустрэўся з афіцэрамі Узброеных Сіл Украіны, якія, паводле яго слоў, былі вызваленыя з палону ў Крыме. Ён адзначыў, што афіцэры выканалі свой абавязак і будуць узнагароджаны за мужнасць і стойкасць, а таксама павышаны па службе[551].
Раніцай 28 лютага Вярхоўная Рада Украіны прыняла зварот да краін-гарантаў цэласнасці Украіны, якія падпісалі ў 1994 годзе Будапешцкі мемарандум, патрабуючы ад іх «практычнымі дзеяннямі пацвердзіць замацаваныя ў мемарандуме абавязацельствы паводле прынцыпаў заключнага акта СБСЕ паважаць незалежнасць, суверэнітэт і існуючыя межы Украіны». Акрамя таго, Рада запатрабавала ад Расіі «спыніць крокі, накіраваныя на замах на тэрытарыяльную цэласнасць Украіны, і не падтрымліваць сепаратызм»[552]. Сакратар Савета нацыянальнай бяспекі і абароны Украіны Андрэй Парубій пасля пасяджэння СНБА заявіў аб магчымым дачыненні спецназа Чарнаморскага флоту РФ да падзей у Крыме[553]. Пастаянны прадстаўнік Украіны пры ААН Юрый Сяргееў запатрабаваў тэрміновага склікання пасяджэння Савета Бяспекі ААН у сувязі з абвастрэннем сітуацыі ў АРК, якое пагражае тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны[554].
Як паведаміла прэс-служба МЗС Расіі, Расія адказала адмовай на прапановы Украіны ў сувязі з падзеямі ў АР Крым правесці неадкладныя двухбаковыя кансультацыі згодна з Артыкулам 7 Дамовы аб дружбе, супрацоўніцтве і партнёрстве паміж Расійскай Федэрацыяй і Украінай ад 31 мая 1997 года, паколькі РФ разглядае крымскія падзеі як следства ўнутрыпалітычных працэсаў ва Украіне[555].
Міністэрства замежных спраў Украіны перадало расійскаму боку ноту пратэсту ў сувязі з парушэннем паветранай прасторы Украіны і невыкананнем пагаднення аб базаванні ЧФ у Крыме. Таксама было адзначана, што Украіна не звярталася па дапамогу да Расіі для забеспячэння парадку на тэрыторыі Крыму, у сувязі з чым міністэрства запатрабавала неадкладнага вяртання войскаў у месцы іх пастаяннай дыслакацыі[556]. Выконваючы абавязкі прэзідэнта Аляксандр Турчынаў выступіў з тэлезваротам, у якім абвінаваціў Расію ў ваеннай агрэсіі ў Крыме[557].
МЗС Расіі паведаміў, што расійскі бок перадаў дарадцы-пасланцу пасольства Украіны ў Маскве Руслану Німчынскаму ноту адносна рухаў бронетэхнікі ЧФ РФ у Крыме, «звязаных з неабходнасцю забеспячэння аховы месцаў дыслакацыі Чарнаморскага флоту на тэрыторыі Украіны», якія адбываюцца «у поўнай адпаведнасці з базавымі расійска-ўкраінскімі дамовамі па Чарнаморскім флоце»[555].
1 сакавіка в. а. міністра замежных спраў Украіны Андрэй Дзешчыца звярнуўся да кіраўніцтва НАТА з просьбай разгледзець усе магчымыя спосабы абароны тэрытарыяльнай цэласнасці краіны[558].
3 сакавіка МЗС Украіны абвінаваціў Расію ў парушэнні пагадненняў аб статусе і ўмовах знаходжання ЧФ РФ на тэрыторыі Украіны[559].
6 сакавіка Генеральная пракуратура Украіны інкрымінавалася камандуючаму Чарнаморскім флотам Расіі віцэ-адміралу Аляксандру Вітко здзяйсненне злачынстваў на тэрыторыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым (падбухторванне да дзяржаўнай здрады і арганізацыя дыверсіі), за здзяйсненне якіх прадугледжана пакаранне ў выглядзе пазбаўлення волі на тэрмін ад 3 да 15 гадоў. Украінскія СМІ паведамлялі, што камандуючы Вітко запатрабаваў ад украінскіх вайскоўцаў здацца пад пагрозай штурму падраздзяленняў і частак узброеных сіл Украіны, якія знаходзяцца на тэрыторыі Крыму[560].
8 сакавіка было абвешчана аб намеры Украіны выйсці з Садружнасці Незалежных Дзяржаў па прычыне ігнаравання зваротаў краіны ў сувязі з узброеным нападам Расіі[561]. 19 сакавіка Украіна адмовілася ад старшынства ў СНД і пачала працэдуру выхаду з арганізацыі[562][563].
11 сакавіка Вярхоўная Рада Украіны звярнулася да краін-гарантам бяспекі Украіны па Будапешцкім мемарандуме з заклікам захаваць тэрытарыяльную цэласнасць краіны, ужываючы ўсе магчымыя меры — дыпламатычныя, палітычныя, эканамічныя і ваенныя меры[564].
Аляксандр Турчынаў заявіў у інтэрв’ю агенцтву «AFP», што Украіна не будзе праводзіць ваенную аперацыю ў Крыме, каб не падстаўляць пад удар свае ўсходнія межы[565].
МЗС Украіны выклікаў часовага паверанага ў справах Расіі Андрэя Вараб’ёва і выказаў пратэст з нагоды заявы МЗС РФ аб прызнанні правамернай дэкларацыі аб незалежнасці Крыма і Севастопаля: «Украіна катэгарычна асуджае прамое ўмяшанне Расійскай Федэрацыі ва ўнутраныя справы нашай дзяржавы. Дзеянні расійскага боку прама супярэчаць фундаментальным прынцыпам міжнароднага права і агульнапрызнаным прынцыпам суіснавання дзяржаў»[566].
12—13 сакавіка Арсень Яцанюк здзейсніў паездку ў ЗША, дзе правёў перамовы з Баракам Абамам[567] і выступіў на пасяджэнні Савета бяспекі ААН, дзе яшчэ раз заклікаў Расію вывесці войскі з Крыма і сесці за стол перамоваў для ўрэгулявання канфлікту.
13 сакавіка Вярхоўная Рада прыняла зварот да ААН з просьбай аказаць падтрымку тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны. У сваёй заяве парламент абвінаваціў Расію ў неабгрунтаванай агрэсіі і спробе анексаваць частку ўкраінскай тэрыторыі. Рада заклікала ААН неадкладна разгледзець сітуацыю ў Крыме[568].
17 сакавіка міністэрства замежных спраў Украіны заклікала міжнародную супольнасць не прызнаваць Рэспубліку Крым, абвешчаную Вярхоўным Саветам Крыму «паводле вынікаў антыканстытуцыйнага рэферэндуму, праведзенага з абуральнымі парушэннямі агульнаеўрапейскіх норм і стандартаў правядзення рэферэндумаў»[569]. Украіна адклікала для кансультацый свайго пасла ў Расіі[570]. 18 сакавіка МЗС Украіны ўручыў часоваму паверанаму ў справах Расійскай Федэрацыі ва Украіне А. Вараб’ёву ноту пратэсту супраць прызнання Расіяй Рэспублікі Крым і падпісання Дамовы аб прыняцці ў склад Расійскай Федэрацыі Рэспублікі Крым і Севастопаля[571].
19 сакавіка Савет нацыянальнай бяспекі і абароны Украіны прыняў рашэнне аб увядзенні візавага рэжыму з Расіяй і выхадзе з СНД[572]. Выконваючы абавязкі сакратара СНБА Андрэй Парубий паведаміў таксама, што «кабінету міністраў прапанавана неадкладна звярнуцца ў ААН з мэтай аб’явы Крыму дэмілітарызаванай зонай і прыняць меры да таго, каб Крым пакінулі войскі РФ, а таксама гарантаваць ўмовы для перадыслакацыі ўкраінскіх войскаў і размяшчэння іх на кантынентальнай частцы Украіны». На наступны дзень Арсень Яцанюк, аднак, заявіў у Бруселі, што «не варта спяшацца» ні з увядзеннем візавага рэжыму з Расіяй, ні з пераходам да паездак у РФ па замежным пашпартам. Яцанюк нагадаў, што Расія сама неаднаразова падымала пытанне аб паездках па замежным пашпартам і ўвядзенні візавага рэжыму ў СНД, таму «наўрад ці падобная ініцыятыва з боку Украіны будзе эфектыўнай» з пункту гледжання ўплыву на Расію, затое «праблема мае важнае гуманітарнае вымярэнне для самой Украіны, так як у захаванні бязвізавага рэжыму зацікаўлена вельмі вялікая колькасць грамадзян Украіны, у першую чаргу на ўсходзе і поўдні нашай дзяржавы, якія ездзяць у Расію на заробкі, маюць роднасныя сувязі па той бок мяжы»[573][574].
20 сакавіка Вярхоўная Рада прыняла дэкларацыю аб барацьбе за вызваленне краіны, заклікаў сусветную супольнасць не прызнаваць Рэспубліку Крым і анексію Крыму да Расіі. «Ад імя народа Украіны» парламент заявіў, што «Крым быў, ёсць і будзе ў складзе Украіны. Украінскі народ ніколі і ні пры якіх умовах не спыніць барацьбу за вызваленне Крыму»[575].
21 сакавіка Аляксандр Турчынаў пасля сустрэчы з генеральным сакратаром ААН Пан Гі Мунам выказаўся за стварэнне ў Крыме «дэмілітарызаванай зоны» і прысутнасць маніторынгавай місіі ААН. На яго думку, дэмілітарызацыя Крыму зможа прывесці да «аднаўлення суверэнітэту Украіны і нармальнага функцыянавання Крыму ў межах суверэннай Украіны, як таго патрабуе канстытуцыя»[576].
28 лютага Віктар Януковіч на сваёй прэс-канферэнцыі ў Растове-на-Доне заявіў, што падзеі ў Крыме — «натуральная рэакцыя» на «бандыцкі пераварот», які адбыўся ў Кіеве, а «ўзурпацыя ўлады, якая была зроблена купкай радыкалаў, …прывяла да таго, што крымчане не жадаюць падпарадкоўвацца нацыяналістам і бандэраўцам»[577]. Аднак Януковіч падкрэсліў, што «Крым павінен заставацца ў складзе ўкраінскай дзяржавы з правамі шырокай аўтаноміі»[578].
Януковіч заклікаў расійскае кіраўніцтва «выкарыстаць усе наяўныя магчымасці для таго, каб прадухіліць той хаос, тэрор, які сёння ёсць ва Украіне», але пры гэтым падкрэсліў, што катэгарычна супраць ваеннага ўварвання ва Украіну і парушэння цэласнасці суверэннай дзяржавы[579].
1 сакавіка Віктар Януковіч падтрымаў зварот уладаў Крыму да прэзідэнта РФ аб аказанні дапамогі і абароны жыхароў Крыма і звярнуўся да прэзідэнта Расіі Уладзіміра Пуціна з просьбай выкарыстоўваць узброеныя сілы РФ «для аднаўлення законнасці, міру, правапарадку, стабільнасці, абароны насельніцтва Украіны»[580][581][582].
28 сакавіка ў сваім Звароце да ўкраінскага народу Віктар Януковіч заявіў, што лідары Майдана прыйшлі да ўлады «на плячах нацысцкіх штурмавікоў», а «тысячы малойчыкаў са стваламі, адчулі смак славы і крыві, пачалі раз’язджаць па ўсіх рэгіёнах Украіны, спрабуючы ўсталёўваць „новы парадак“». Узброеныя сотні Майдана і «неадэкватнае кіраванне дзяржаўнымі працэсамі» «выклікалі рэакцыю народа: Украіна так страціла Крым»[583].
2 красавіка Віктар Януковіч даў інтэрв’ю расійскім і замежным СМІ, падчас якога сказаў: «Усё, што адбылося з Крымам, — гэта заслуга цяперашніх кіраўнікоў Украіны, следства іх радыкальнай пазіцыі ў адносінах да рускай мовы, да рускамоўных тэрыторыях. Спроба дыктаваць ім, як трэба жыць, прывяла да таго, што людзі выступілі з пратэстамі. Гэтая форма пратэсту вылілася ў рэферэндум. Толькі нацыяналісты з іх радыкальнымі падыходамі здольныя былі давесці да падзелу краіны»[584].
Кіраўніцтва Расіі аказала ўсялякую ваенную, матэрыяльную, фінансавую, дыпламатычную і псіхалагічную падтрымку крымскім уладам, якія адмовіліся прызнаваць легітымнасць новых улад Украіны, якія абвясцілі самастойнасць і дзяржаўны суверэнітэт Крыма, арганізавалі правядзенне рэферэндуму аб статусе Крыму і звярнуліся да Расіі з просьбай аб далучэнні ў якасці новых суб’ектаў Федэрацыі.
.jpeg)
2 сакавіка ў тэлефоннай размове з прэзідэнтам ЗША Уладзімір Пуцін адзначыў, што ў выпадку далейшага распаўсюджвання гвалту на ўсходнія рэгіёны Украіны і Крым Расія пакідае за сабой права абараніць свае інтарэсы і пражываючае там рускамоўнае насельніцтва[585]. 4 сакавіка прэзідэнт Пуцін правёў прэс-канферэнцыю аб сітуацыі ва Украіне, на якой агучыў асноўныя пазіцыі Расіі па сітуацыі ў Крыме. Ён пацвердзіў, што лічыць Сяргея Аксёнава легітымным кіраўніком, адмаўляў, што Расія разглядае магчымасць далучэння Крыма і заявіў, што яго жыхары мае права вызначаць сваю будучыню, паколькі «калі гэта было дазволена зрабіць у многіх частках свету», то «права нацый на самавызначэнне ніхто не адмяняў». Адказваючы на пытанне, калі і ў якім аб’ёме можа быць прыменена ваенная сіла ва Украіне, Пуцін заявіў, што РФ «не збіраецца і не будзе ваяваць з украінскім народам» і «калі мы прымем такое рашэнне — толькі для абароны ўкраінскіх грамадзян. І няхай паспрабуе хто-небудзь з ліку ваеннаслужачых страляць у сваіх людзей, за якімі мы будзем стаяць ззаду, не наперадзе, а ззаду. Няхай яны паспрабуюць страляць у жанчын і дзяцей! І я пагляджу на тых, хто аддасць такі загад ва Украіне»[77].
Усе парламенцкія партыі і расійскае насельніцтва ў цэлым падтрымалі далучэнне Крыма, што прадэманстраваў рост рэйтынгу прэзідэнта Пуціна. У той жа час адзначаліся выступу праціўнікаў умяшання Расіі ва ўнутраныя справы Украіны, якое, на іх думку, магло прывесці да шырокамаштабнага ўзброенага канфлікту.
1 сакавіка ля будынка Савета Федэрацыі ў Маскве былі затрыманыя пяць чалавек падчас «адзіночных пікетаў» супраць адабрэння Саветам Федэрацыі просьбы Уладзіміра Пуціна аб дазволе выкарыстання расійскіх войскаў на тэрыторыі Украіны. Некаторыя з іх трымалі ў руках плакаты з надпісамі «Адпраўце на вайну сваіх дзяцей»[586]. З заклікамі да міру, супраць магчымай братазабойчай бойні выступілі расійскія рок-музыканты Андрэй Макарэвіч, Барыс Грабеншчыкоў, Юрый Шаўчук[587][588][589][590][591]. Піяніст Дзяніс Мацуеў заявіў, што радыкалы-нацыяналісты не змогуць разбурыць культурныя сувязі паміж рускім і ўкраінскім народам[592].
2 сакавіка ў Маскве на Манежнай плошчы і ля будынка міністэрства абароны РФ прайшлі акцыі пратэсту[593]. 362 чалавекі былі затрыманыя праваахоўнымі органамі[594]. Большасці з іх прад’яўленыя абвінавачванні ў парушэнні артыкулаў 19.3 і 20.2 КаАП)[595]. У Санкт-Пецярбургу на антываенным мітынгу было затрымана 35 чалавек[596]. Супраць уводу войскаў ва Украіну таксама выступілі некалькі апазіцыйных партый: Яблака, РПР — Парнас, Грамадзянская платформа[597], Партыя прагрэсу[598].
У той жа дзень акцыі ў падтрымку выкарыстання ўзброеных сіл Расіі на тэрыторыі Украіны прайшлі ў Маскве, Санкт-Пецярбургу і іншых буйных гарадах; паводле дадзеных арганізатараў, у Маскве ў шэсці прынялі ўдзел каля 20 тысяч чалавек, а ў аўтапрабегу «Сваіх не кідаем» — каля 50 аўтамабіляў[599]. Пасля акцый у шэрагу СМІ з’явіліся паведамленні пра факты прымусу да ўдзелу ў акцыі работнікаў школ і іншых бюджэтных устаноў[600][601] і іх масавым падвозе арганізаванымі групамі[600].
Некалькі членаў прэзідэнцкага савета па правам чалавека выказаліся супраць уводу расійскіх войскаў ва Украіну і назвалі інфармацыю аб нападах, беспарадках і забойствах на тэрыторыі Крыму, на падставе якой Савет Федэрацыі санкцыянаваў увод войскаў ва Украіну, недакладнай і перабольшанай[602]. Большасць членаў СПЧ заяву не падтрымалі. Пяць членаў Савета выступілі з асаблівым меркаваннем[603].
4 сакавіка стала вядома пра звальненне з МДІМА прафесара кафедры філасофіі Андрэя Зубава, які звязаў гэта са сваёй антываеннай калонкай у газеце «Ведамасці». Паводле слоў выкладчыка, кіраўніцтва інстытута прапанавала яму напісаць заяву аб звальненні па ўласным жаданні, альбо чакаць, калі яго звольняць па артыкулу. Прычынай была названая нататка, дзе ён адзначыў падабенства ў адносінах паміж Расіяй і Украінай з аншлюсам Аўстрыі нацысцкай Германіяй у 1938 годзе[604]. Рэктар МДІМА Анатоль Таркуноў абверг гэтыя паведамленні і заявіў, што апавяшчэнняў аб яго звальненні з боку адміністрацыі не паступала[605]. Аднак 24 сакавіка Зубаў быў звольнены адміністрацыяй ВНУ, патлумачыць гэты крок тым, што прафесар «свядома і неаднаразова» парушаў статут ВНУ і іншыя ўнутраныя правілы. Парушэннямі адміністрацыя расцаніла «шматлікія выказванні і інтэрв’ю Зубава А. Б. аб тым, што адбываецца ва Украіне і аб знешняй палітыцы Расіі». Як гаворыцца ў заяве МДІМА, «недарэчныя і абразлівыя гістарычныя аналогіі і характарыстыкі», выказаныя прафесарам, «ідуць насуперак з знешнепалітычным курсам Расіі, падвяргаюць безагляднай і безадказнай крытыцы дзеянні дзяржавы, наносяць шкоду вучэбна-адукацыйнаму і выхаваўчаму працэсу»[606].
Ля міністэрства абароны людзі зноў сабраліся на несанкцыянаваны «антываенны сход», паводле вынікаў якога было затрымана 43 чалавекі[607].
Быў апублікаваны вынік праведзенага парталам «Superjob» апытання 1600 эканамічна актыўных грамадзян РФ, жыхароў усіх акруг краіны: 53 % рэспандэнтаў падтрымалі рашэнне Савета Федэрацыі аб выкарыстанні Узброеных сіл Расіі на тэрыторыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым. 31 % апытаных расіян мяркуе, што рабіць гэтага нельга. 16 % не змаглі вызначыцца з адказам[608].
7 сакавіка мітынг-канцэрт у падтрымку Крыма ў Маскве на Васільеўскім спуску сабраў каля 65 тысяч чалавек[609]. Мітынгі ў падтрымку Крыму прайшлі і ў іншых гарадах[609][610]. Планіраваліся новыя[611]. Адначасова ў Навапушкінскім скверы ў Маскве адбыўся ўзгоднены з гарадскімі ўладамі пікет, арганізаваны партыяй «Яблык», на які прыйшлі каля сотні праціўнікаў ваеннага рашэння крымскага пытання[612][613].
8 сакавіка ў Пецярбургу на Марсавым поле прайшоў мітынг супраць ваеннага ўмяшання Расіі ў справы Украіны[614].
11 сакавіка ў эфіры тэлеканала «ICTV» прадстаўнік расійскай апазіцыі Барыс Нямцоў заявіў, што дзеянні РФ ствараюць небяспечны прэцэдэнт не толькі ў сусветнай гісторыі пасля Другой сусветнай вайны, але і для цэласнасці самой Расіі, паколькі пасля магчымай анексіі АРК іншыя суб’екты Расійскай Федэрацыі могуць заявіць аб сваім праве на самавызначэнне — Чачня, Дагестан, рэгіёны Далёкага Усходу[615].
Больш за 500 расійскіх дзеячаў культуры ў афіцыйным лісце міністэрству культуры падтрымалі пазіцыю Уладзіміра Пуціна па сітуацыі ў Крыме[616][617].
12 сакавіка рускі ПЕН-цэнтр зрабіў заяву, у якім паказаў, што пазіцыя расійскага ўрада ўяўляецца яму надзвычай небяспечнай, што расійскія СМІ вядуць дэзінфармацыйную палітыку і ПЕН-цэнтр выступае супраць гэтага[618].
13 сакавіка былі апублікаваныя вынікі апытання, праведзенага «Левада-Цэнтрам» 7—10 сакавіка 2014 года па рэпрэзентатыўнай усерасійскай выбарцы гарадскога і сельскага насельніцтва сярод 1603 чалавек ва ўзросце 18 гадоў і старэй у 130 населеных пунктах 45 рэгіёнаў Расіі. На пытанне аб падтрымцы ўвядзення расійскіх войскаў у Крым і ў іншыя рэгіёны Украіны станоўчы адказ далі 58 % апытаных, адмоўны — 26 %. 79 % пагадзіліся з тым, што пасля правядзення рэферэндуму ў Крыме Расіі варта прыняць яго ў свой склад[619].
 Вонкавыя відэафайлы | |
|---|---|
| Відэарэпартаж з «Марша міру» (Масква, 15 сакавіка 2014 года) | |
|
«У кого в России есть совесть» |
У гэты ж дзень з’явіўся «Зварот ініцыятыўнай групы па правядзенні Кангрэса інтэлігенцыі „Супраць вайны, супраць самаізаляцыі Расіі, супраць рэстаўрацыі таталітарызму“»[620].
Паводле заявы старэйшыны дэпутацкага корпуса Заканадаўчага Сходу Санкт-Пецярбурга, ганаровага прафесара РГПУ ім. А. І. Герцэна А. В. Варанцова, патрыятычная грамадскасць Санкт-Пецярбурга цалкам падтрымлівае правядзенне рэферэндуму ў Крыме; паводле слоў Варанцова, Крым — гэта, па сутнасці, руская зямля, перададзеная Украіне ў знак «поўнага даверу», а не для таго, каб яна трапіла ў лапы сучасных прыхільнікаў Гітлера — русафобаў і антысаветчыкаў[621].
15 сакавіка ў Маскве адбыліся два мітынгі: у падтрымку і з асуджэннем палітыкі расійскіх уладаў у Крыме. У антываенным шэсці і наступным мітынгу «Марш міру», паводле ацэнак арганізатараў, удзельнічала 50 тыс. чалавек[622]. У той жа час, ГУ МУС па Маскве прыводзяць лічбу ўсяго ў 3 тыс. чалавек. На акцыю ў падтрымку знешнепалітычнага курсу «за рускую Украіну»[623], арганізаваную рухам «Сутнасць часу» Сяргея Кургіняна, прыйшло, паводле дадзеных ГУ МУС, 15 тыс. чалавек. Акрамя таго, мітынгі супраць вайны былі праведзены ў Санкт-Пецярбургу, Екацярынбургу і Самары[624][625].
25, 26 і 31 сакавіка прайшло ўзнагароджанне расійскіх грамадзян, асабліва праявілі сябе падчас крымскіх падзей[231].
.jpg)
.jpg)
26 лютага 2015 года прэзідэнт РФ Уладзімір Пуцін усталяваў памятны дзень 27 лютага — Дзень Сіл спецыяльных аперацый[626]. Шэраг СМІ, у прыватнасці дзяржаўная «Расійская газета»[627], звязалі вызначаную дату з захопамі будынкаў парламента і ўрада АРК узброенымі людзьмі без знакаў адрознення, якія адбыліся год таму[628][629].
Пазіцыя заходняй супольнасці ў цэлым («Вялікая сямёрка», дзяржавы-члены НАТА, Еўрасаюза, Савета Еўропы) складалася ў асуджэнні расійскага ўзброенага ўмяшання ва ўнутраныя справы Украіны («расійскай агрэсіі») і падтрымцы тэрытарыяльнай цэласнасці і суверэнітэту Украіны. Расіі былі прад’яўленыя патрабаванні: выконваць нормы міжнароднага права і існуючыя міжнародныя абавязацельствы, у тым ліку ў рамках Будапешцкага мемарандума, спыніць умяшальніцтва ва ўнутраныя справы Украіны і перайсці да вырашэння ўсіх спрэчных пытанняў з Украінай праз палітычны дыялог — у прыватнасці, у рамках так званай кантактнай групы па Украіне[630][631]. Расійскае кіраўніцтва, са свайго боку, адмаўлялася прызнаваць легітымнасць фактычных новых улад Украіны, якія, на яго думку, прыйшлі да кіравання краінай шляхам неканстытуцыйнага ўзброенага перавароту і не валодаюць агульнанацыянальным мандатам[77], а таму Расія адмаўлялася разглядаць іх як раўнапраўнага ўдзельніка знешнепалітычнага дыялогу[632]. Расія заклікала краіны Захаду, якія выступілі гарантамі пагаднення аб урэгуляванні палітычнага крызісу, падпісанага прэзідэнтам Януковічам з апазіцыяй 21 лютага 2014 года, да строгага выканання палажэнняў гэтага пагаднення — перш за ўсё наконт канстытуцыйнай рэформы, стварэння ўрада нацыянальнага адзінства і правядзення выбараў ужо пасля канстытуцыйнай рэформы[633]. Адмова Расіі прыняць патрабаванні заходняй супольнасці прывяла да рэзкага астуджэння адносін з НАТА, Еўрасаюзам, Саветам Еўропы і дзяржавамі-членамі гэтых арганізацый, а ў далейшым — да ўвядзення палітычных і эканамічных санкцый супраць Расіі і шэрагу расійскіх фізічных і юрыдычных асоб і арганізацый, якія маюць дачыненне, на думку краін Захаду, да дэстабілізацыі сітуацыі ва Украіне.
26 лютага міністэрства замежных спраў Турцыі, якая гістарычна падтрымлівае цесныя кантакты з крымскататарскай суполкай Крыма, заклікала да пошуку шляхоў пераадолення крызісу ў рамках тэрытарыяльнай цэласнасці і канстытуцыйнага ладу Украіны[634]. 7 сакавіка намеснік міністра замежных спраў Турцыі Алі Кемаль Айдын заявіў, што Крым з’яўляецца «неад’емнай часткай Украінскай дзяржавы»[635][636].
Савет Бяспекі ААН, скліканы 28 лютага на пазачарговае пасяджэнне ў сувязі з сітуацыяй ва Украіне, выказаў падтрымку яе тэрытарыяльнай цэласнасці, заклікаў усе бакі да палітычнага дыялогу і нагадаў пра неабходнасць выкананні міжнародных дамоваў, у тым ліку Будапешцкага мемарандума[637]. Афіцыйнага рашэння паводле вынікаў гэтага закрытага пасяджэння прынята не было, а замест стэнаграфічнай справаздачы было апублікавана толькі камюніке[638], у якім афіцыйна было канстатавана толькі тое, што СБ ААН заслухаў выступ Памочніка Генеральнага сакратара ААН па палітычных пытаннях Оскара Фернандэса-Таранка, а таксама выступ прадстаўніка Украіны. У далейшым СБ ААН рэгулярна абмяркоўваў сітуацыю ва Украіне і ў Крыме, пры гэтым афіцыйных рашэнняў прынята не было з прычыны пагрозы прымянення права вета з боку пастаянных членаў СБ ААН, якія займаюць супрацьлеглыя пазіцыі па гэтых праблемах. 1 сакавіка адбылася тэлефонная размова прэзідэнта Пуціна з генеральным сакратаром ААН Пан Гі Мунам. Бакі прыйшлі да высновы аб недапушчальнасці эскалацыі канфлікту на тэрыторыі Украіны[639]. Пан Гі Мун заклікаў прэзідэнта РФ ўступіць у прамы дыялог з новымі ўладамі Украіны[640]. 4 сакавіка першы намеснік генеральнага сакратара ААН Ян Эліясан сустрэўся ў Кіеве з Аляксандрам Турчынавым і Арсеніем Яцанюком. Як паведамілі ў прэс-службе ААН, на перамовах была падкрэслена важнасць мірнага ўрэгулявання крызісу і неабходнасць захавання правоў усіх жыхароў краіны. Па ўказанні Эліасана ў Крым адправіўся спецпрадстаўнік генеральнага сакратара ААН Роберт Серы[641], які, зрэшты, быў вымушаны пакінуць Крым у той жа дзень[642]. 15 сакавіка адбылося чарговае пасяджэнне Савета Бяспекі ААН, на якім праект рэзалюцыі па Украіне быў вынесены на галасаванне. У праекце падкрэслівалася прыхільнасць Савета прынцыпам адзінства, суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці. 13 дзяржаў-членаў Савета прагаласавалі «за», Кітай устрымаўся, а Расія скарысталася правам вета[643].
Генеральная Асамблея ААН 27 сакавіка 2014 года прыняла рэзалюцыю аб тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны. З 193 дзяржаў — членаў ААН за дакумент прагаласавала 100, супраць — 11, устрымалася — 58, 24 не галасавалі. Рэзалюцыя падкрэслівае, што «рэферэндум, праведзены ў Аўтаномнай Рэспубліцы Крым і горадзе Севастопаль 16 сакавіка 2014 года, не маючы законнай сілы, не можа быць асновай для любой змены статусу Аўтаномнай Рэспублікі Крым ці горада Севастопаля»[66][645]. Рэзалюцыі Генеральнай Асамблеі маюць рэкамендацыйны характар і не з’яўляюцца абавязковымі для выканання[66].
28 лютага прэзідэнт ЗША Барак Абама зрабіў заяву з нагоды сітуацыі ва Украіне і дзеянняў Расіі, паказаўшы, што «любое парушэнне суверэнітэту Украіны будзе глыбока дэстабілізуючым, што не адпавядае інтарэсам ні Украіны, ні Расіі, ні Еўропы». ЗША падтрымліваюць суверэнітэт, тэрытарыяльную цэласнасць і дэмакратычную будучыню Украіны[646]. 1 сакавіка Дзяржаўны дэпартамент ЗША выступіў з заявай, якая асуджае «ўварванне Расійскай Федэрацыі і акупацыю тэрыторыі Украіны»[647]. 2 сакавіка Абама падчас паўтарагадзіннай тэлефоннай размовы з Уладзімірам Пуціным, паводле звестак прэс-службы Белага дома, заявіў, што «далейшае парушэнне суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны з боку Расіі адмоўна адаб’ецца на становішчы Расіі ў міжнароднай супольнасці і прывядзе да яшчэ большай палітычнай і эканамічнай ізаляцыі»[648]. 3 сакавіка Барак Абама абмеркаваў са сваімі бліжэйшымі дарадцамі магчымыя крокі па «далейшай ізаляцыі Расіі» ў адказ на яе дзеянні ў Крыме. Удзельнікі нарады разглядалі розныя варыянты ў дачыненні да Расіі, закліканыя пераканаць яе «распачаць неадкладныя крокі па дээскалацыі» сітуацыі. У адваротным выпадку, папярэджваюць у Белым доме, гэта будзе мець для Масквы «палітычныя і эканамічныя наступствы»[649]. 5 сакавіка Кіеў наведаў дзяржсакратар ЗША Джон Керы, які правёў сустрэчу з Аляксандрам Турчынавым. Бакі абмяняліся думкамі адносна сітуацыі ў Крыме. Дзяржсакратар «высока ацаніў дзеянні ўкраінскай улады па стабілізацыі сітуацыі ў краіне». «Хачу, каб вы ведалі: мы надзвычай сур’ёзна ставімся да сваіх абавязкаў перад Украінай, якія ўзялі на сябе яшчэ ў 1994 годзе, выступіўшы гарантам суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці вашай краіны», — заявіў Дж. Керы[650]. У пачатку сакавіка Дж. Керы правёў з міністрам замежных спраў Расіі Сяргеем Лаўровым і міністрамі замежных спраў краін ЕС серыю перамоў па сітуацыі ва Украіне[651][652], якія, аднак, не прывялі да істотных зрухаў у пазіцыях бакоў. 6 сакавіка прэзідэнт ЗША падпісаў выканаўчы ўказ, які дазваляе ўжываць санкцыі супраць асоб, якія, з пункту гледжання Вашынгтона, нясуць адказнасць за парушэнне суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны[653].
Міністр замежных спраў Вялікабрытаніі Уільям Хейг, які наведаў Кіеў 3 сакавіка, абвінаваціў Расію ў ваеннай інтэрвенцыі ва Украіне. Паводле яго слоў, сітуацыя, якая склалася, стала найбуйнейшым еўрапейскім крызісам у XXI стагоддзі. Хейг прызнаў, што па дамове з Украінай Расія мае права на размяшчэнне ў Крыме ваеннага кантынгенту і караблёў Чарнаморскага флоту, але лічыць, што яна павінна неадкладна забяспечыць вяртанне ўсіх ваеннаслужачых РФ да месцаў дыслакацыі[654].
5 сакавіка Джон Керы, міністр замежных спраў Вялікабрытаніі Уільям Хейг і в. а. кіраўніка МЗС Украіны Андрэй Дзешчыца правялі сустрэчу ў Парыжы. Вялікабрытанія, ЗША і Украіна прыйшлі да дамоўленасці аб неадкладным размяшчэнні міжнародных назіральнікаў ва ўсходніх украінскіх рэгіёнах і Крыме. Бакі таксама прызналі неабходнасць правядзення прамых перамоў паміж прадстаўнікамі Масквы і Кіева пры пасярэдніцтве міжнароднай супольнасці, якія будуць мець ключавое значэнне для ўрэгулявання супярэчнасцей паміж Расіяй і Украінай[655]. Пасля перамоў была зроблена сумесная заява: «Расія абрала шлях аднабаковых і ваенных дзеянняў. Вялікабрытанія і ЗША будуць працягваць падтрымліваць суверэнітэт і тэрытарыяльную цэласнасць Украіны, і мы ўхваляем новы ўрад Украіны за ўстрыманне ад крокаў, якія маглі б прывесці да эскалацыі сітуацыі. Няспынныя парушэнні суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны з боку Расіі могуць толькі пагоршыць міжнароднае становішча Расіі і прывесці да яшчэ больш сур’ёзных палітычных і эканамічных наступстваў»[656]. Вялікабрытанія і ЗША распачалі намаганні з мэтай пераканаць Лаўрова сустрэцца ўвечары 5 сакавіка з Дзешчыцай — на гэтай сустрэчы, як меркавалася, бакі маглі б абмеркаваць пытанні выканання Будапешцкага мемарандума[657]. Гэтыя намаганні, аднак, не ўвянчаліся поспехам — Расія не праявіла жадання весці перамовы з новымі ўкраінскімі ўладамі.
6 сакавіка на экстранай сустрэчы кіраўнікоў дзяржаў і ўрадаў Еўрасаюза рэферэндум аб далучэнні да Расіі, абвешчаны крымскім парламентам, быў прызнаны «незаконным і не адпаведным украінскай Канстытуцыі». Лідары ЕС заклікалі Расію да неадкладнага вываду войск з Крыма, а таксама абвясцілі аб спыненні двухбаковых перамоваў з Масквой па лібералізацыі візавага рэжыму і па новым базавым пагадненні аб партнёрстве[658][659][660]. Удзельнікі сустрэчы папярэдзілі, што ў выпадку адсутнасці разрадкі напружанасці ва Украіне можа быць адменены чэрвеньскі саміт ЕС-Расія, а таксама можа быць створаны «чорны спіс» расійскіх чыноўнікаў, якім будзе забаронены ўезд у краіны ЕС і чые актывы падлягаюць «замарожванню». Толькі пасля гэтага ЕС можа пайсці далей і паспрабаваць ініцыяваць эканамічныя санкцыі[661]. Прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі Дэвід Кэмеран заявіў на прэс-канферэнцыі паводле вынікаў сустрэчы, што «Расія дзейнічае з абуральнымі парушэннямі міжнароднага права». Кэмеран назваў рэферэндум у Крыме неканстытуцыйным[662]. Канцлер Германіі Ангела Меркель падкрэсліла, што кіраўнікі дзяржаў і ўрадаў Еўрасаюза рашуча асуджаюць «парушэнне суверэнітэту Украіны ў Крыме»[663]. Міністр замежных спраў Германіі Франк-Вальтэр Штайнмаер заявіў: «Калі Расія не зможа пераканаўча даказаць, што яна зацікаўлена ў нармалізацыі сітуацыі, калі ў бліжэйшыя дні не будзе прытрымлівацца такіх доказаў, будзе непазбежным прыняцце рашэнняў па пытанні аб санкцыях»[664]. 13 сакавіка Еўрапарламент прыняў рэзалюцыю, якая заклікае Расію неадкладна спыніць ваеннае ўварванне ва Украіну і вывесці расійскія войскі з тэрыторыі АРК, якая з’яўляецца неад’емнай часткай Украіны. Дэпутаты падкрэслілі, што абвешчаны ў Крыме рэферэндум аб далучэнні да РФ нелегітымны і парушае Канстытуцыю Украіны і міжнароднае права. Еўрапарламент ухваліў рашэнне ЕС увесці першы этап плана санкцый супраць РФ у сувязі з агрэсіяй супраць Украіны і выказаў упэўненасць у неабходнасці пашырэння абмежавальных мерапрыемстваў у частцы візавых абмежаванняў, замарожвання актываў, увядзення зброевага эмбарга ў выпадку адсутнасці прагрэсу з боку Масквы ў дээскалацыі сітуацыі[665].
2 сакавіка генеральны сакратар НАТА Андэрс Фог Расмусэн заявіў, што дзеянні Расіі ва Украіне нясуць пагрозу міру ва ўсёй Еўропе[666]. Паўночнаатлантычны саюз папярэдзіў Расію, што яе дзеянні супраць Украіны супярэчаць міжнароднаму праву, НАТА асуджае ваенную эскалацыю Расіі ў Крыме і выказвае глыбокую занепакоенасць дазволам расійскага парламента на выкарыстанне ваеннай сілы Расіі ва Украіне. Прадстаўнікі краін НАТА на тэрміновай сустрэчы заклікалі Расію вярнуць войскі ў месцы пастаяннай дыслакацыі і спыніць умяшанне ў падзеі ва Украіне[667][668]. 5 сакавіка Андэрс Фог Расмусэн паводле вынікаў пазачарговага пасяджэння Савета НАТА па Украіне паведаміў, што НАТА мае намер перагледзець «увесь спектр» супрацоўніцтва з Расіяй з-за яе палітыкі ў адносінах да Украіны; у прыватнасці, гаворка ідзе аб прыпыненні сумеснай місіі па знішчэнні сірыйскіх хімічных узбраенняў. НАТА прыпыніла «правядзенне ваенных і грамадзянскіх сустрэч з Расіяй і планаванне сумесных ваенных місій», за выключэннем пасяджэнняў Савета Расія-НАТА (СРН) на ўзроўні паслоў. Савет НАТА таксама прыняў рашэнне пашырыць практычнае супрацоўніцтва з Украінай, уключаючы правядзенне сумесных вучэнняў «у знак падтрымкі гэтай краіны і працэсу дэмакратычных рэформаў». Ён таксама паабяцаў аказаць садзейнічанне ў павышэнне ваенных магчымасцей Украіны[669].
Краіны «Вялікай сямёркі» прыпынілі ўдзел у мерапрыемствах па падрыхтоўцы да саміту G8, які ў чэрвені павінен быў прайсці ў Сочы[670][671] і асудзілі «відавочнае парушэнне Расійскай Федэрацыяй суверэнітэту і тэрытарыяльнай цэласнасці Украіны»[672][673]. 12 сакавіка была апублікавана заява лідараў краін «Вялікай сямёркі» і Еўрасаюза, якія заклікалі РФ «спыніць усе намаганні, накіраваныя на змяненне статусу Крыма насуперак з украінскім заканадаўствам і ў парушэнне міжнароднага права», «неадкладна спыніць падтрымку правядзення рэферэндуму ў дачыненні да статусу Крыма, які наўпрост парушае Канстытуцыю Украіны», і «неадкладна пачаць дээскалацыю канфлікту ў Крыме і іншых частак Украіны, вярнуць свае войскі назад на базы і гарнізоны, дзе яны знаходзіліся да крызісу, і пачаць прамыя перамовы з урадам Украіны»[674].
АБСЕ па просьбе Украіны сфармавала місію назіральнікаў на перыяд з 5 па 12 сакавіка. Праграмай знаходжання місіі было прадугледжана наведванне ваенных аб’ектаў Узброеных Сіл Украіны і расійскага Чарнаморскага флоту на тэрыторыі Крыму. 6 сакавіка місія адправілася ў Крым, аднак была спыненая ўзброенымі людзьмі без знакаў адрознення на блакпосце на мяжы Херсонскай вобласці і Крыму і была вымушана вярнуцца ў Херсон[675][676]. 7 сакавіка назіральнікі АБСЕ распачалі другую спробу трапіць у Крым, аднак, як і раней, ваенныя без знакаў адрознення не далі ім гэтага зрабіць, заяўляючы, што ў назіральнікаў няма паўнамоцтваў на ўезд у Крым. Пры гэтым былі зроблены стрэлы ў паветра[677]. 7 сакавіка Вярхоўны камісар АБСЕ па справах нацыянальных меншасцей Астрыд Торс выказала асцярогі, што «сітуацыя, якая склалася на Крымскім паўвостраве, нясе пагрозу бяспецы і жыцці мясцовым крымскататарскай і ўкраінскай суполкам». Пры гэтым яна не выявіла ніякіх доказаў парушэнняў або пагроз для правоў рускамоўных грамадзян[678]. 11 сакавіка АБСЕ таксама адмовіла крымскім уладам у напрамку сваіх назіральнікаў на рэфэрэндум аб статусе Крыму, які яна прызнала нелегітымным[679].
У падтрымку тэрытарыяльнай цэласнасці, незалежнасці, суверэнітэту і існуючых меж Украіны, супраць расійскага ваеннага ўмяшання выказаліся прадстаўнікі Албаніі[680], Балгарыі[681], Грэцыі[682], Грузіі[683][684], Ірландыі[685], Іспаніі[686], Італіі[687], Румыніі[688][689], Фінляндыі[690][691], Чарнагорыі[692], Швецыі[693], Канады[694][695][696][697][698][699], Аўстраліі[700][701], Новай Зеландыі[702].
Рэзка негатыўную рэакцыю на дзеянні Расіі прадэманстравалі краіны Цэнтральнай Еўропы і Прыбалтыкі — Чэхіі[703][704][705][706][707], Польшчы[708], Латвіі[709][710], Літвы[711][712][713], Эстоніі[714]. Вышаградская група назвала дзеянні Расіі ваеннай інтэрвенцыяй і заклікала Еўрапейскі саюз і НАТА дапамагчы Украіне[715].
Прадстаўнік Міністэрства замежных спраў КНР Цынь Ган выказаў заклапочанасць сітуацыяй, якая склалася ва Украіне, а таксама асудзіў гвалтоўныя акты, якія мелі месца. Ён заявіў, што Кітай здаўна прытрымліваецца прынцыпу неўмяшання ва ўнутраныя справы, паважае незалежнасць, суверэнітэт і тэрытарыяльную цэласнасць Украіны[716][717]. 7 сакавіка афіцыйнае кітайскае інфармацыйнае агенцтва «Сіньхуа» ў сваім каментарыі адзначыла, што «на прыкладзе Украіны людзі іншых краін свету ў чарговы раз убачылі, як адна вялікая краіна раскалолася на часткі з-за грубых і эгаістычных паводзін Захаду». У каментары сцвярджалася, што ва ўкраінскім пытанні Расія «абараняе свае легітымныя інтарэсы», а «Украіна знаходзіцца на парозе хаосу і развалу, справакаванага Захадам». Заходнія краіны, адзначае агенцтва, «недаацанілі гатоўнасць Расіі абараняць свае асноўныя інтарэсы ва Украіне, а расійскія лідары яшчэ раз пацвердзілі свой аўтарытэт і праніклівасць пры падрыхтоўцы і правядзенні эфектыўных контрзахадаў»[718]. Як гаворыцца ў заяве МЗС КНР, 10 сакавіка старшыня КНР Сі Цзіньпін у тэлефоннай размове з прэзідэнтам ЗША Баракам Абамам заявіў, што Кітай выступае за вырашэнне сітуацыі, якая склалася ва Украіне, «палітычнымі і дыпламатычнымі сродкамі». «Кітайскі бок ва ўкраінскім пытанні прытрымліваецца аб’ектыўнай і справядлівай пазіцыі. Сітуацыя ва Украіне надзвычай складаная, у цяперашніх умовах усім бакам неабходна захоўваць халаднакроўнасць і стрыманасць, пазбягаць крокаў, якія могуць прывесці да росту напружанасці. Неабходна захоўваць курс на вырашэнне крызісу палітычнымі і дыпламатычнымі сродкамі», — падкрэсліў Сі Цзіньпін[719]. Раней МЗС КНР заяўляў, што выступае супраць практыкі пагрозы санкцыямі ў міжнародных адносінах. 15 сакавіка, пасля галасавання ў Савеце Бяспекі па праекце рэзалюцыі, якая асуджае правядзенне рэферэндуму аб статусе Крыму, пастаянны прадстаўнік Кітая пры ААН Лю Цзеі заявіў, што «замежнае ўмяшанне з’яўляецца важным фактарам, якія прыводзяць да жорсткіх сутыкненняў на вуліцах Украіны і крызісу ў краіне. Невыкананне дамоўленасці ад 21 лютага яшчэ больш пагоршыла беспарадкі ва Украіне, прывёўшы да сур’ёзных сацыяльна-эканамічных наступстваў для краіны», асудзіў «усё экстрэмісцкія і гвалтоўныя дзеянні»[720] і агучыў кітайскі план урэгулявання праблемы. Кітай прапанаваў заснаваць міжнародную структуру для выпрацоўкі палітычнага вырашэння праблемы Крыму. Да стварэння падобнай групы ўсе ўдзельнікі канфлікту (уключаючы Расію) павінны былі б устрымацца ад аднабаковых дзеянняў[721].
На сайце МЗС Мексікі з’явіўся зварот: «Мексіка настойліва заклікае ўсе бакі, якія ўдзельнічаюць у гэтым крызісе, унутры і за межамі Украіны, праяўляць стрыманасць у канфлікце; удзельнічаць у прамым дыялогу, каб аднавіць спакой і парадак, знайсці мірнае вырашэнне спрэчкі ў адпаведнасці з прынцыпамі і абавязацельствамі, выкладзенымі ў Статуце ААН»[722].
6 сакавіка Міністэрства замежных спраў Індыі заявіла, што Індыя ўважліва сочыць за падзеямі ва Украіне. «Мы занепакоеныя эскалацыяй напружанасці… Індыя заклікае да дыпламатычных намаганняў з тым, каб існуючыя праблемы паміж Украінай і суседнімі краінамі вырашаліся шляхам канструктыўнага дыялогу»[723]. Міністэрства замежных спраў Пакістана заявіла, што Пакістан спадзяецца, што палітычны крызіс ва Украіне будзе вырашаны мірным шляхам[724].
Прэзідэнт Сірыі Башар Асад накіраваў Уладзіміру Пуціну тэлеграму, у якой пацвердзіў «падтрымку Сірыяй рацыянальнага міралюбнага курсу прэзідэнта Пуціна на аднаўленне стабільнасці ў краінах свету і барацьбу з экстрэмізмам і тэрарызмам»[725][726].
Міністр замежных спраў Кубы Бруна Радрыгес у сваёй заяве падтрымаў РФ і асудзіў умяшанне ЗША і НАТА ва ўнутраныя справы Украіны. Куба, паводле слоў міністра, адхіляе «крывадушнасць, падвойныя стандарты і адкрытыя агрэсіўныя дзеянні і заявы НАТА на гэты конт»[727].
КНДР падтрымала дзеянні Расіі ў Крыме. Пасол КНДР у Маскве Кім Ён Джэ адзначыў, што ЗША і краіны Захаду з’яўляюцца завадатарамі ўсіх бед на планеце і параўнаў іх дзеянні ва Украіне з палітыкай ізаляцыі і задушэння КНДР і абвастрэннем сітуацыі на Карэйскім паўвостраве[728].
Міністэрства замежных спраў Казахстана выказала глыбокую заклапочанасць у сувязі з развіццём сітуацыі ва Украіне: «Казахстан заклікае ўсе залучаныя бакі адмовіцца ад сілавых варыянтаў урэгулявання сітуацыі і распачаць максімальныя палітычныя намаганні ў мэтах вырашэння гэтай праблемы перагаворным шляхам. Дадзенае рашэнне павінна грунтавацца на фундаментальных прынцыпах міжнароднага права»[729].
12 сакавіка прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка, паводле сцвярджэння «Бі-бі-сі», заявіў, што прызнанне цэласнасці Украіны застаецца прынцыповай пазіцыяй афіцыйнага Мінска, і выказаў гатоўнасць аказаць гуманітарную падтрымку суседняй краіне[730]. Аднак на афіцыйным сайце прэзідэнта Беларусі тэма «цэласнасці Украіны» сфармуляваная некалькі інакш: «Я ў жарт адказваю: […] даручыце нам гэтую краіну, і да канца года мы забяспечым там і стабільнасць, і адзінства народа, і цэласнасць дзяржавы»[731].
Часткова прызнаная Рэспубліка Абхазія выказала падтрымку дзеянням Расіі ва Украіне. «Рашэнні расійскага кіраўніцтва па забеспячэнні бяспекі грамадзян РФ і суайчыннікаў, якія пражываюць ва Украіне, будуць спрыяць палітычнай і сацыяльна-эканамічнай стабільнасці, міжнацыянальнай згодзе, захаванню правоў і свабод чалавека, як ва ўсёй Украіне, так і ў Аўтаномнай Рэспубліцы Крым» — заявіў спікер парламента Абхазіі Валерый Бганба[732]. Прэзідэнт часткова прызнанай Паўднёвай Асеціі Леанід Цібілаў падтрымаў рашэнне аб выкарыстанні расійскіх войскаў ва Украіне. «Сітуацыю ва Украіне трэба вярнуць у палітычнае рэчышча і выключыць пагрозу жыццям расійскіх грамадзян», — заявіў Цібілаў 3 сакавіка, у ходзе нарады з кіраўнікамі сілавых структур рэспублікі[733].
13 сакавіка Еўрапейскі суд па правах чалавека пачаў разгляд заявы ўрада Украіны супраць Расіі адносна прыняцця рашэння аб недапушчальнасці прымянення сілы і ваеннага кантынгенту, якое можа прывесці да парушэння правоў грамадзян і стварэнню небяспекі для іх жыцця і здароўя на тэрыторыі Украіны, і прыняў забяспечваюць меры, фактычна забараніўшы Расіі выкарыстоўваць ваенны кантынгент на тэрыторыі Украіны[734].
9 красавіка 2014 года Парламенцкая асамблея Савета Еўропы (ПАСЕ) прыняла рэзалюцыю № 1988 (2014) з асуджэннем дзеянняў Расіі па анексіі Крыму: «Асамблея рашуча асуджае расійскую ваенную агрэсію і анексію Крыма, што з’яўляецца відавочным парушэннем норм міжнароднага права, у тым ліку палажэнняў Статута ААН, Хельсінкскага акта АБСЕ і Статута і асноўных правілаў Савета Еўропы». На думку аўтараў рэзалюцыі, аддзяленне Крыму ад Украіны было ініцыявана і справакавана расійскімі ўладамі пад прыкрыццём ваеннага ўмяшання[73][735].
Прызнаваць непарушнасць дзяржаўных межаў Украіны Расію абавязваў таксама Дагавор пра сяброўства, супрацоўніцтва і партнёрства паміж Украінай і Расіяй[736].
Рашэнні арганізацый
НАТА:
Дзеянні дзяржаў-членаў
Балгарыя прыняла ўдзел у сумесных з саюзнікамі па НАТА вучэннях у Чорным моры[739].
Вялікабрытанія накіравала выведвальны самалёт Boeing E-3 Sentry патруляваць мяжу Украіны з Польшчай і Румыніяй[740].
Данія перакінула 6 знішчальнікаў F-16s у Прыбалтыку[741].
Польшча прыняла ўдзел у сумесных з саюзнікамі па НАТА вучэннях на сваёй тэрыторыі[742].
Румынія:
ЗША:
Беларусь прапанавала размясціць на сваёй тэрыторыі дадаткова ад 12 да 15 расійскіх ваенных самалётаў[750]. У адказ Расія перадыслакавала 6 расійскіх знішчальнікаў Су-27 і 3 ваенна-транспартныя самалёты з авіяцыйна-тэхнічным персаналам Заходняй ваеннай акругі ў Бабруйск[751], а таксама самалёт далёкага радыёлакацыйнага выяўлення А-50 у Баранавічы[752].
Малдова Малдова прывяла ў павышаную боегатоўнасць узброеныя сілы[753].
Прававеды, якія выказваюцца супраць сецэсіі Крыму, выкарыстоўваюць розныя аргументы. Так, Крысціян Марксен — доктар права Інстытута публічнага і міжнароднага права Інстытута Макса Планка адзначае, што аднабаковае абвяшчэнне незалежнасці не з’яўляецца само па сабе проціпраўным, як было пацверджана рашэннем Міжнароднага суда ААН па справе Косава, аднак акалічнасць, пры якіх адбылося такое абвяшчэнне, у прыватнасці акупацыя тэрыторыі, могуць зрабіць абвяшчэнне незалежнасці проціпраўным[761]. Прафесар права Оксфардскага ўніверсітэта Юр Відмар адзначае, што хоць аднабаковае абвяшчэнне незалежнасці Крыму не парушае міжнароднае права і не з’яўляецца проціпраўным, у жыхароў Крыма адсутнічала права на абвяшчэнне незалежнасці, і такім чынам, пытанне прызнання застаецца выключна палітычным. Гэтак жа ён паўтарае аргумент аб незаконным выкарыстанні сілы з боку Расійскай Федэрацыі, як падставе для неправамернасці абвяшчэння незалежнасці[762]. Лаўры Малксоа, прафесар Тартускага ўніверсітэта, лічыць, што хоць фармальна абвяшчэнне незалежнасці Крымам і не парушае міжнароднае права, яго прызнанне з боку Расійскай Федэрацыі ідзе насуперак з прыярытэтам тэрытарыяльнай цэласнасці і суверэннасці над правам на самавызначэнне або правам на незалежнасць, якое абвяшчалася Расійскай Федэрацый[763]. Прафесар права Універсітэта Святога Томаса Роберт Дэлахунці, сцвярджае, што не толькі сецэсія Крыма, але і нават абвяшчэнне незалежнасці Косава было незаконным і павінна разглядацца як выключэнне sui generis і не павінна паўтарыцца[764].
Расійскія прававеды ў масе сваёй прытрымліваюцца канцэпцыі правамернасці незалежнасці Крыму. Так Сазонава[765], Талстых[766] і Талкачоў[767] звязваюць правамернасць рэферэндуму з «антыканстытуцыйным пераваротам» у Кіеве ў лютым 2014 года, які на іх думку прывёў да страты Украінай суверэнітэту над часткай тэрыторый. Падобны пункт гледжання, у частцы перавароту займаюць Варонін, Кулябякін і Нікалаеў[768]. У той жа час, Саўрыга адзначае, што хоць само па сабе абвяшчэнне незалежнасці не супярэчыць міжнароднаму праву, незалежна ад таго звязана яно з правам на самавызначэнне або не, яно патрабуе, што б абвяшчэнне незалежнасці адбылося без уплыву звонку, які дазволіў б казаць аб тым, што орган новай дзяржавы, які абвясціў незалежнасць, дзейнічаў пад кантролем трэцяй дзяржавы. Гэтак жа Саўрыга адзначае абсурднасць заяў пра страту суверэнітэту над часткай тэрыторыі або фарміраванні новай дзяржавы ў выніку перавароту, так як міжнароднае права прытрымліваецца дактрыны кантынуітэта[769].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.png){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
