Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa

Cmentarz żydowski w Warszawie (Wola)

cmentarz w Warszawie Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Cmentarz żydowski w Warszawie (Wola)map
Remove ads

Cmentarz żydowski w Warszawie – największy cmentarz żydowski w województwie mazowieckim, drugi co do wielkości w Polsce (po nowym cmentarzu żydowskim w Łodzi)[1] i jeden z największych na świecie. Cmentarz jest położony na warszawskich Powązkach przy ul. Okopowej 49/51, w dzielnicy Wola, obok nekropolii innych wyznań.

Szybkie fakty Państwo, Miejscowość ...
Remove ads

Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 33,5 ha, znajduje się na nim około 200 tysięcy nagrobków (macew) stanowiących jeden z najcenniejszych zabytków małej architektury Warszawy i Polski. Teren cmentarza jest podzielony na kwatery: ortodoksyjną, postępową, dziecięcą, porządkową, wojskową i gettową, a w ortodoksyjnej jeszcze na kobiecą i męską oraz specjalną do chowania świętych ksiąg. Nekropolia jest czynna i służy żydowskiej społeczności Warszawy i okolic.

Remove ads

Historia cmentarza

Podsumowanie
Perspektywa

W latach 1806–1918

Thumb
Fragment nekropolii podczas I wojny światowej
Thumb
Najstarszy zachowany nagrobek na cmentarzu
Thumb
Nowa brama na cmentarz
Thumb
Stara brama na cmentarz
Thumb
Pompa przy wejściu
Thumb
Zabytkowy wodotrysk
Thumb
Zabytkowa latarnia
Thumb
Aleja główna, po prawej Mauzoleum Trzech Pisarzy
Thumb
Grób Israela Cenceminera, jednego z fundatorów cmentarza

W 1806 zarząd warszawskiej gminy żydowskiej wystąpił do rządu z prośbą o zgodę na urządzenie za rogatkami Wolskimi cmentarza dla ludności żydowskiej. Zgoda została wydana w tym samym roku, po czym natychmiast przystąpiono do urządzania cmentarza. Powołano wówczas bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, które administrowało nekropolią, a w swoich decyzjach było niezależne i w pełni autonomiczne. Do celów pochówkowych cmentarz został otworzony pod koniec tego samego roku.

Pierwszą oficjalnie pochowaną osobą był Nachum, syn Nachuma z Siemiatycz (zm. 6 grudnia 1806). Jego nagrobek, wykonany prawdopodobnie w 1807 nie zachował się do dnia dzisiejszego. Pierwszą kobietą pochowaną była Elka Junghoff z domu Mulrat[2], córka Jehudy Leiba Mulrata z Kalisza, żona kupca Kacpra Jezechiela Junghoffa. Data śmierci wyryta na jej nagrobku, 26 listopada 1804, jest prawdopodobnie błędna, gdyż wówczas pochówek odbyłby się dwa lata przed oficjalnym otwarciem cmentarza. Najstarszy znany zachowany nagrobek należy do Sary, córki Eliezera (zm. 8 września 1807)[3].

Przez wiele lat cmentarz był traktowany jako elitarny i był wykorzystywany przez bogatszą społeczność żydowską. Pochówki uboższych Żydów kierowano na cmentarz na Bródnie. W 1824 dokonano pierwszego rozszerzenia cmentarza. W latach 20. XIX wieku władze carskie powołały Dozór Bożniczy, któremu podporządkowano Administrację Pogrzebową spełniającą dokładnie te same zadania co bractwo pogrzebowe. Sytuacja mocno zbulwersowała członków Chewra Kadisza, który nie chcieli dopuścić do oddania funkcji administrowania cmentarzem. Cała procedura przejęcia cmentarza przez Administrację trwała do 1850.

Po tym roku dokonano skromnej estetyzacji cmentarza, posadzono nieliczne drzewa, ogrodzono niektóre kwatery, a całość ogrodzono prowizorycznym, drewnianym parkanem. W latach 1856–1857 powołano specjalną komisję, która postulowała budowę nowego domu przedpogrzebowego, wyznaczenie alejek oraz posadzenie drzew.

W 1828 został wzniesiony pierwszy dom przedpogrzebowy, ale już po trzech latach w 1831 został doszczętnie spalony przez wojska rosyjskie. Rok później wzniesiono nowy, murowany dom przedpogrzebowy, który rozbudowano w 1854. W 1840 i 1848 po raz kolejny dokonano rozszerzenia nekropolii. W 1873 za zgodą władz miejskich wybudowano mały most nad okopami, co ułatwiło konduktom pogrzebowym dotarcie na cmentarz prosto z ulicy Gęsiej. W 1860, 1863 i 1869 dokonano ostatnich rozszerzeń cmentarza. W 1885 postanowiono przenieść bezpłatne pogrzeby na cmentarz na Bródnie, co miało zaoszczędzić powierzchnię cmentarza oraz finanse, które przeznaczano na tego typu pochówki.

Po zniwelowaniu w 1875 wału Lubomirskiego i przeprowadzeniu w jego miejscu ulicy Okopowej w 1887 nekropolia została włączona w granice administracyjne Warszawy[4].

W 1877 z inicjatywy zamożnych członków warszawskiej gminy żydowskiej, wybudowano okazały, późnoklasycystyczny budynek mieszczący synagogę oraz dwa domy przedpogrzebowe. Lewy przeznaczony dla zmarłych mężczyzn, a prawy dla kobiet. Na piętrze mieszkał rabin z rodziną. Całość zaprojektował architekt Adolf Schimmelpfennig. W 1882 przed budynkiem wzniesiono studzienkę.

W drugiej połowie XIX wieku otworzono specjalną szkółkę ogrodniczą, dzięki której na cmentarzu posadzono wiele pięknych i ozdobnych drzew. W 1913 potwierdzono zapis dzielący cmentarz na cztery części, co przynajmniej w małym stopniu zmniejszyło konflikty między Żydami ortodoksyjnymi a postępowymi. Między tymi grupami dochodziło również do kilku innych konfliktów, m.in. w sprawie niehebrajskich napisów na nagrobkach, długości przetrzymywania zwłok w domu przedpogrzebowym czy wystawiania ciała zmarłego na katafalku.

W latach 1918–1939

Kiedy po zakończeniu I wojny światowej cmentarz został zupełnie zapełniony, wykorzystano system nasypów polegający na usunięciu nagrobków w kwaterze dziecięcej i usypaniu minimum 1 metra nowej warstwy ziemi na miejscach pochówku mających powyżej 50 lat. Było to konieczne z powodu ciasnoty i braku możliwości powiększenia terenu cmentarza. Jak dotąd dokonano 14 takich nasypów.

W okresie międzywojennym cały cmentarz ogrodzono wysokim ceglanym murem. W 1936 dokonano ostatniego nasypu. W 1939 rozpoczęto budowę Mauzoleum Żydów Bojowników o Niepodległość Polski.

W okresie II wojny światowej

Podczas okupacji niemieckiej, w listopadzie 1940 nekropolia znalazła się w granicach getta, z którego została wyłączona w październiku 1941[5]. Teren cmentarza stanowił ważną drogę szmuglu żywności do dzielnicy zamkniętej[6].

Cmentarz został częściowo zdewastowany. Przeprowadzano na nim masowe pochówki osób zmarłych w getcie oraz zamordowanych w czasie wielkiej akcji deportacyjnej latem 1942 roku[7].

15 maja 1943 po likwidacji getta warszawskiego Niemcy wysadzili w powietrze wszystkie budynki znajdujące się na cmentarzu, w tym dom przedpogrzebowy z synagogą. Ocalała jedynie studzienka.

W 1944 teren cmentarza był polem zaciętych walk powstańców z batalionów „Zośka” i „Parasol”.

Okres powojenny i czasy współczesne

Po zakończeniu wojny na cmentarzu ponownie zaczęły odbywać się pochówki. W międzyczasie władze państwowe planowały przeprowadzić nową ulicę przez środek cmentarza i usunięcie przy okazji ponad 5400 nagrobków. Owe plany nie zostały zrealizowane, dzięki czemu teren cmentarza ocalał.

Cmentarz jest jednym z cennych zabytków Warszawy. W latach 90. Fundacja Rodziny Nissenbaumów, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie oraz inne organizacje dokonały odnowienia cmentarza, m.in. odrestaurowano studzienkę, wodotrysk z 1907, liczne groby, bramy wejściowe, oraz ocalałą z pożogi wojennej XIX-wieczną żelazną latarnię, która dziś po rekonstrukcji stoi na dziedzińcu przy wejściu na cmentarz. W międzyczasie wystawiono również kilka pomników. Od kwietnia 2010 działa Ochotniczy Hufiec Porządkowania Cm. Żydowskiego im. J. Rajnfelda, którego celem jest renowacja cmentarza. Jego spotkania odbywają się co miesiąc od kwietnia do listopada[8]. W pracach Hufca uczestniczy zwykle kilkanaście osób. W dniu 14 kwietnia 2013 w akcji porządkowania cmentarza wzięło udział około 150 wolontariuszy[9]. W drugiej dekadzie marca 2012 na długości kilkudziesięciu metrów zawalił się mur oddzielający nekropolię od Cmentarza Powązkowskiego[10].

Gmina Wyznaniowa Starozakonnych w RP starała się o odbudowanie budynku synagogi oraz domów przedpogrzebowych, lecz Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie nie wyraziła na to zgody. Jak dotąd odkopano tylko fundamenty bożnicy oraz przedmioty tam znalezione, które są eksponowane na specjalnie do tego przeznaczonych wystawach.

Cmentarz jest cały czas czynny i służy społeczności żydowskiej z Warszawy i okolic. Średnio odbywają się tutaj dwa pogrzeby w miesiącu[11]. W latach 1960–1983 opiekunem cmentarza był Pinkus Szenicer, następnie jego syn Bolesław Szenicer. W 2002 zastąpił go Przemysław Szpilman, odwołany ze stanowiska w 2020. Obecnie dyrektorem cmentarza jest genealog i hebraista Witold Wrzosiński[12]. Cmentarz jest udostępniony do zwiedzania.

Od kilkudziesięciu lat w dzień Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny na cmentarzu odbywają się kwesty w celu pozyskania środków na renowację cmentarza. W 2011 odbyła się trzydziesta taka kwesta. Kwestują ludzie kultury i sztuki, to jest m.in. Maja Komorowska, Gołda Tencer, Marcin Święcicki, Jacek Dehnel, Józef Duriasz, Sławomir Holland, Emilia Krakowska i inni[13][14].

Podczas odbywającego się rokrocznie w maju z inicjatywy Warszawskiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej festiwalu Otwarta Twarda organizowane są zarówno dzienne, jak i nocne wycieczki po terenie cmentarza[15].

W lipcu 2014 cmentarz, razem z pięcioma innymi nekropoliami tworzącymi zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na Powązkach, został uznany za pomnik historii[16].

W grudniu Sejm uchwalił ustawę o dotacji dla Fundacji Dziedzictwa Kulturowego, zgodnie z którą otrzymała ona 100 mln zł na uzupełnienie kapitału wieczystego. Dochody z inwestowania części kapitału wieczystego pochodzącej z dotacji ma ona przeznaczać na prowadzenie prac renowacyjnych, konserwatorskich i inwestycyjnych na cmentarzu[17].

W 2019 wojewódzki konserwator zabytków wydał zgodę na wycięcie 716 (z ok. 8 tys.) znajdujących się na cmentarzu drzew, w większości chorych i stwarzających zagrożenie dla zabytkowych obiektów i pomników nagrobnych robinii akacjowych i klonów zwyczajnych[18].

W 2021 na cmentarzu odbywał się średnio jeden pogrzeb w miesiącu[19].

Remove ads

Położenie

Cmentarz żydowski jest jedynym z niewielu zachowanych fizycznych śladów wielowiekowej obecności Żydów w tym mieście. Zgodnie z judaistyczną tradycją, umiejscowiony był poza murami miejskimi.

Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 33,5 ha. Jest to pierwszy pod względem powierzchni cmentarz żydowski w województwie mazowieckim i drugi pod względem powierzchni w Polsce. Największy to cmentarz żydowski w Łodzi – 41,3 ha, ale jest uboższy, jeżeli brać pod uwagę liczbę zachowanych macew. Całość jest ogrodzona ceglanym murem.

Remove ads

Pochowani i nagrobki

Podsumowanie
Perspektywa
Thumb
Grób rodziny Bergsonów
Thumb
Grób rodziny Lesserów
Z tym tematem związana jest kategoria: Pochowani na cmentarzu żydowskim na Woli w Warszawie.

Na cmentarzu znajduje się około 200 tysięcy nagrobków (macew), z których najstarszy pochodzi z 1807. Większość nagrobków, mierzących od kilkudziesięciu centymetrów do nawet 2 metrów wysokości, wykonanych jest z bogato zdobionych materiałów, m.in. granitu, różnokolorowego piaskowca czy kamienia. Zakończone są najczęściej trójkątnie lub półkoliście.

W części reformowanej można dostrzec szereg monumentalnych grobów, sarkofagów, mauzoleów o bardzo bogatej stylistyce w których spoczywają liczni przedsiębiorcy, przemysłowcy, bankowcy, ludzie kultury i sztuki, lekarze czy politycy. Ich groby znacznie odbiegają od tradycyjnych macew, wykonane są w stylu empire czy mauretańskim. Są przeważnie przyozdobione w kolumny, portyki, rzeźby oraz czasami są ogrodzone metalowymi, kutymi ogrodzeniami. Do ciekawszych należą m.in.:

  • Grobowiec Samuela Poznańskiego z motywami korony, ksiąg, orła i innych
  • Mauzoleum Bera Sonnenberga
  • Sarkofag Wilhelma Landaua
  • Grobowiec rodziny Lesserów
  • Grobowiec rodziny Czerniakowów
  • Grobowiec rodziny Eilsteinów
  • Grobowiec rodziny Lewenfiszów
  • Grobowiec rodziny Bergsonów
  • Grobowiec rodziny Lichtenbaumów
  • Grobowiec Gustawa i Leontyny Bergsonów
  • Grób Ester Rachel Kamińskiej
  • Mauzoleum Trzech Pisarzy

Pierwszy dopuszczony przez władze napis w języku polskim został wykonany w 1855 na grobie dyrektora Warszawskiej Szkoły Rabinów Antoniego Eisenbauma, jednak zapisane po polsku imiona i nazwiska pojawiały się sporadycznie już od 1830. Po 1855 inskrypcje polskojęzyczne wykonywano coraz częściej, czasem też w języku jidysz, niemieckim i rosyjskim

Groby rabinów

Osobny artykuł: Ohele na cmentarzu żydowskim w Warszawie na Woli.

Na cmentarzu znajduje się ok. 40 oheli[19] rabinów, cadyków i talmudystów. Są to głównie skromne prostopadłościenne, budynki bez żadnych ozdób i dekoracji. Do najstarszych należy zbudowany w 1822 bogato zdobiony ohel Berka Sonnenberga. Wśród wielu wybitnych rabinów należy wymienić:

Thumb
Tablica informacyjna – Groby cadyków pochowanych na cmentarzu żydowskim w Warszawie
Thumb
Ohel Szlomo Zalmana Lipszyca

Na terenie nekropolii znajduje się także symboliczna kwatera Bundu oraz kwatera żydowskich żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego, którzy polegli w obronie Warszawy w 1939 roku. Znajduje się tu pomnik Żołnierzy i Oficerów Żydowskich Poległych w II Wojnie Światowej.

Groby innych osób

Do najsłynniejszych pochowanych na cmentarzu należą również:

Thumb
Grób Elki Junghoff – pierwszej kobiety pochowanej na cmentarzu
Thumb
Grób Wilhelma i Ewy Landau
Thumb
Grób Lucjana Wolanowskiego
Thumb
Grób Pauliny Fajans
Thumb
Groby przy alei głównej
Thumb
Grób Jakuba Epsteina
Thumb
Mauzoleum Trzech Pisarzy
Thumb
Grób Ester Rachel Kamińskiej
Thumb
Grób Henryka Wawelberga
Thumb
Grób Aleksandra Berkenheima
Thumb
Grób Mathiasa Bersohna
Thumb
Grób Haliny Szymańskiej
Thumb
Grób Marka Edelmana
Thumb
Grób Bronisława Mansperla
Thumb
Grób Chaima Słonimskiego
Thumb
Grób Izaaka Kramsztyka
Thumb
Grób Karola Himmelfarba
Thumb
Grób Leona Goldstanda
Thumb
Grób Szmula Tencera
Thumb
Grób Józefa Jankielewicza
Thumb
Grobowiec Fajgi Eltersonowej
Thumb
Grób Pawła Wildsteina
Thumb
Grób Marka Holzmana
Thumb
Grób Samuela Poznańskiego
Thumb
Symboliczne groby ofiar holocaustu
Thumb
Grobowiec Henryka Sztande
Thumb
Grób Ludwika Zamenhofa
Thumb
Grobowiec Teodora i Eugenji Heiman
Thumb
Grób Rozalii Zweigerhaft
Thumb
Macewy
Thumb
Macewy
Thumb
Aleja cmentarna
Thumb
Macewy
Thumb
Kwatera nieznanych żołnierzy i oficerów

Do dnia dzisiejszego nie zachowały się nagrobki Samuela Adalberga, Eli Kochańskiego, Samuela Kronenberga oraz Gecla Zalcsteina.

Groby symboliczne

Thumb
Grób uczestnika powstania w getcie warszawskim Stefana Władysława oraz symboliczny grób komendanta Żydowskiego Związku Wojskowego Pawła Frenkela i jego podkomendnych
Thumb
Grób symboliczny grupy Oneg Szabat

Na cmentarzu znajduje się wiele symbolicznych grobów i tablic głównie upamiętniających osoby zamordowane podczas II wojny światowej oraz osoby, które opuściły Polskę i zostały pochowane w innych miejscach.

W 2023 roku na cmentarzu odsłonięto grób symboliczny grupy Oneg Szabat[21][22].

Pomniki

Thumb
Pomnik ofiar getta warszawskiego
Thumb
Pomnik Janusza Korczaka
Thumb
Pomnik Pamięci Dzieci – Ofiar Holokaustu
Thumb
Pomnik żydowskich oficerów Wojska Polskiego
Thumb
Pomnik żołnierzy Żydów poległych w II wojnie światowej
Thumb
Pomnik poległych w kampanii wrześniowej
Thumb
Kanał wykorzystywany do komunikacji z gettem
  • Pomnik ofiar getta warszawskiego – ustawiony na masowej mogile, w której grzebano zmarłych w getcie. Pomnik został zaprojektowany przez Hannę Szmalenberg i Władysława Klamerusa[23]. Pomnik przeprojektowano w 2021 roku, w wyniku nowych ustaleń prac archeologicznych, rewidujących granice grobów masowych. Nowe założenie w postaci dwóch wyniesionych obrysów grobów oraz totemu na środku placu zostało zaprojektowane w pracowni Archiworks przez Macieja Szpalerskiego, Karola Dzika oraz Krzysztofa Matuszewskiego. Upamiętnienie powstało na jednych z największych grobów masowych w Europie, w dwóch wykopanych blisko siebie dołach o wymiarach 10 × 10 m i 10 × 20 m, głębokich na około 8 m, spoczęło - według historyków - od kilkunastu do kilkudziesięciu tysięcy bezimiennych ofiar.[24]
  • Pomnik Pamięci Dzieci – Ofiar Holokaustu – kształtem nawiązujący do wysokiego muru getta z drutem kolczastym, a w jego dolnej części znajdują się gruzy getta, na których powierzchni wkomponowano zdjęcia żydowskich dzieci, które zginęły w latach II wojny światowej. Pomnik został ufundowany przez Jacka Eisnera.
  • Pomnik żydowskich oficerów Wojska Polskiego – upamiętniający zamordowanie kilkuset żydowskich oficerów i intelektualistów w Katyniu, Miednoje, Kozielsku, Ostaszkowie i Charkowie, odsłonięty 19 kwietnia 1997. Treść napisu w językach polskim, jidysz i hebrajskim brzmi: „Pamięci Żydów oficerów Wojska Polskiego zamordowanych przez NKWD wiosną 1940 r. w Katyniu, Miednoje i Charkowie”.
  • Pomnik Żołnierzy i Oficerów Żydowskich Poległych w II Wojnie Światowej – upamiętniający żołnierzy żydowskich poległych w czasie II wojny światowej.
Treść w językach polskim, jidysz, hebrajskim i angielskim brzmi: „Ku pamięci Żydów żołnierzy Wojska Polskiego, bojowników gett, ruchu oporu i partyzantów poległych w walce z okupantem hitlerowskim w II wojnie światowej, których miejsca pochowania są nieznane”.

Symbolika

Macewy znajdujące się na cmentarzu żydowskim w Warszawie są niezwykle bogato zdobione. Ornamenty odnajdowane na nagrobkach mówią wiele o zmarłymi spoczywającymi pod nimi.

Motywy najczęściej pojawiające się na macewach:

Thumb
Symbole umieszczane na macewach: świecznik...
Thumb
...dłonie kapłana...
Thumb
... baran i złamane drzewo
  • dłonie kapłana – ułożone w geście symbolicznego błogosławieństwa, najczęściej na grobach osób pełniących posługę w świątyni, uważanych za potomków arcykapłana Aarona, osoby pochowane w grobach z takimi nagrobkami najczęściej noszą nazwisko Cohen.
  • lew – oznacza osobę o imieniu Jehuda Arie lub Lejb (odpowiednio w hebrajskim i jidysz – lew), albo też kogoś niezwykle silnego lub odważnego.
  • złamany kwiat lub drzewo – symbol niespodziewanej i gwałtownej śmierci.
  • dłoń trzymająca nóż – symbol mohela, dokonującego rytualnego obrzezania.
  • dłoń lejąca wodę z dzbana – na grobach osób z rodu Lewiego, obmywających dłonie kapłana przed nabożeństwem.
  • księga – pochowany był uczonym w piśmie, rabinem.
  • jeleń – symbol pokolenia Naftalego.
  • gwiazda Dawida – symbol przynależności religijnej lub narodowej zmarłego.
  • świecznik – występuje przede wszystkim na nagrobkach kobiet. Jest aluzją do zapalania i błogosławieństwa przez żydowskie kobiety świateł szabatu.
  • baran – symbol miesiąca nisan.
Remove ads

Cmentarz w kulturze

Cmentarz, obecny w literaturze wspomnieniowej, stał się również tematem poezji – Mosze Knaphajs napisał utwór pt. Skarga mojego taty na cmentarzu na Gęsiej.

Władysław Broniewski odnosi się do cmentarza w wierszu poświęconym ulicy Miłej pt. Ulica Miła:

(...) Na ulicy Miłej ani jedno drzewko nie rośnie,
na ulicy Miłej – w maju! – ludzie nie wiedzą o wiośnie,
ale cały rok hula perspektywa łysych gazowych latarni,
łbem waląc w mur cmentarny. (...)

Władysław Broniewski, Ulica Miła z tomu „Krzyk ostateczny”, 1938

Jest to odniesienie o tyle nieprawidłowe, iż ulica Miła faktycznie nie dochodziła do murów cmentarza, zaś znajdująca się na jej przedłużeniu ulica Sochaczewska skręcała pod kątem prostym na północ i wpadała w ulicę Niską, która dochodzi do ulicy Okopowej na wysokości budynków szkoły św. Kingi.

Ponadto sceneria cmentarza była wykorzystana jako plan zdjęciowy w takich filmach jak: Samson (jako cmentarz żydowski na Woli w Warszawie), Korczak (jako cmentarz żydowski na Woli w Warszawie) czy W ciemności (jako cmentarz żydowski we Lwowie).

Remove ads

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Loading content...

Linki zewnętrzne

Loading content...
Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads