მალი

მალი (ფრანგ. Mali), ოფიციალურად მალის რესპუბლიკა (ფრანგ. République du Mali) — სახელმწიფო დასავლეთ აფრიკაში, რომელსაც არ აქვს ზღვაზე გასასვლელი. დასავლეთიდან ესაზღვრება სენეგალი, ჩრდილოეთიდან — მავრიტანია და ალჟირი, აღმოსავლეთიდან — ნიგერი, სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან — ბურკინა-ფასო, სამხრეთიდან — კოტ-დ’ივუარი და გვინეა.

სხვა მნიშვნელობებისთვის იხილეთ მალი (მრავალმნიშვნელოვანი).

მალის რესპუბლიკა République du Mali მალი
დევიზი: Un peuple, un but, une foi
ჰიმნი: აფრიკისთვის და შენთვის, მალი
მალის მდებარეობა
დედაქალაქი (და უდიდესი ქალაქი)		ბამაკო 41°43′ ჩ. გ. 44°47′ ა. გ.
ოფიციალური ენა		ფრანგული
მთავრობა		საპარლამენტო დემოკრატია
-	პრეზიდენტი	იბრაჰიმ ბუბაკარ კეიტა
-	პრემიერ-მინისტრი	აბდულაიე იდრისა მაიგა
ფართობი
-	სულ	1 240 192 კმ2 (24-ე)
მოსახლეობა
-	2007 შეფასებით	11 995 402 (67-ე)
-	2009 აღწერა	14 528 662[1]
-	სიმჭიდროვე	11,71 კაცი/კმ2 (207-ე)
მშპ (მუპ)		2005 შეფასებით
-	სულ	$14.400 მილიარდი (125-ე)
-	ერთ მოსახლეზე	$1,154 (166-ე)
აგი (2007)		0.380 (დაბალი) (173-ე)
ვალუტა		CFA ფრანკი (XOF)
დროის სარტყელი		UTC±00:00
ქვეყნის კოდი		MLI
Internet TLD		.ml
სატელეფონო კოდი		223

მალის რესპუბლიკის ჩრდილო-აღმოსავლეთი ნაწილი კონტროლირდება „ალ-კაიდასთან“ დაკავშირებული დაჯგუფება „ანსარ-ად-დინის“ ისლამისტების მიერ. ადრე აქ გამოცხადდა არაღიარებული აზავადის დამოუკიდებელი სახელმწიფო, რომლის ხელისუფლებამ ამ ტერიტორიაზე კონტროლის დაკარგვის შემდეგ განაცხადა რეგიონის ავტონომიის იდეაზე გადასვლის შესახებ. ქვეყნის დასახელება წარმოშობილია შუა საუკუნეების პერიოდში არსებული მალის იმპერიიდან, რომელიც არსებობდა XIII—XV საუკუნეებში.

ისტორია

კოლონიამდელი პერიოდი

თანამედროვე მალის ტერიტორია დაახლოებით 7 ათასი წლის წინ დასახლებული იყო ნეგროიდული რასის ხალხით (ასელარელი ადამიანი). ისინი დაკავებულები იყვნენ ნადირობით, თევზჭერით, მეცხოველეობით. ძვ. წ. III ათასწლეულიდან მათ ხელი მიჰყვეს მიწადმოქმედებას, მათ შორის დღევანდელი უდაბნოსა და ნახევარუდაბნოს რაიონებში. მალის კულტურის უძველესი ძეგლები მიეკუთვნება ნეოლითის ხანის ეპოქას (კლდეზე მხატვრობა ბანდიაგარში; ბამაკოს რაიონში არსებული ნახატები გროტებში ნადირობის, ომის, ცეკვების და სხვა სცენებით).

ჩვენი წელთაღრიცხვის III საუკუნიდან თანამედროვე მალის ტერიტორიაზე არსებობდა ერთმანეთის შემცვლელი 3 იმპერია: განის (III—XI საუკუნეები), მალისა (XIII—XV საუკუნეები) და სონგაის (XV—XVI საუკუნეები) იმპერიები. XI საუკუნის ბოლოს განის იმპერია დაიპყრეს ალმორავიდებმა და დაიწყო ადგილობრივი მოსახლეობის ისლამიზაცია.

XI—XVI საუკუნეებში მალის ტერიტორიაზე არსებულ სახელმწიფოებში ვითარდებოდა ქალაქმშენებლობა. კედლებით გამაგრებული, უსწორმასწორო ქსელის ქუჩებიან ქალაქებში (ნიანი, გაო, ტომბუქტუ, ჯენე და სხვა) შენდებოდა საზოგადოებრივი შენობები (XIV საუკუნის სასახლე ტომბუქტუში, არქიტექტორი ეს-საჰელი), მეჩეთები (მოპტიში, ჯენეში და სხვა) კედლებზე ვერტიკალური მზიდებით და დამახასიათებელი კონიკური მინარეთებით.

XVI საუკუნის ბოლოს მაროკოელებმა დაიპყრეს სონგაის იმპერია. XVII საუკუნეში შეიქმნა ბამბარას ტომის ერთმანეთთან მეომარი ორი სახელმწიფო, ხოლო XIX საუკუნის დასაწყისში ისინი გაერთიანდნენ ტუკულერის ტომის წინააღმდეგ საბრძოლველად. XIX საუკუნის შუა პერიოდში ტუკულერის ტომმა დაიმორჩილა თანამედროვე მალის სამხრეთში არსებული ყველა ტერიტორია. 1882 წლიდან 1898 წლის ჩათვლით მალის ტერიტორიაზე არსებობდა ვასულუს ისლამური იმპერია.

საფრანგეთის კოლონია

XIX საუკუნის მეორე ნახევარში თანამედროვე მალის ტერიტორიაზე დაიწყო საფრანგეთის კოლონიალური ექსპანსია. საფრანგეთი ომს აწარმოებდა ტუკულერის ტომთან, რომლის დროსაც ის იყენებდა იმ დროს ამ დომინირებულ ტომსა და მისდამი დამორჩილებული ბამბარას, ფულბეს და სხვა ტომებს შორის არსებულ მტრობას. საფრანგეთმა XX საუკუნის დასაწყისისათვის თანამედროვე მალის თითქმის მთელი ტერიტორია დაიმორჩილა და მას უწოდა საფრანგეთის სუდანი.

1932 წელს მდინარე ნიგერის ხეობაში არსებული მიწების ასათვისებლად, სადაც მოიყვანდნენ ბრინჯს და ბამბას, შეიქმნა კომპანია „ოფის დუ ნიჟერი“. შენდებოდა სარწყავი არხები, რკინიგზები და საავტომობილო გზები.

1945 წელს საფრანგეთის სუდანმა მიიღო საფრანგეთის ზღვისიქითა ტერიტორიების სტატუსი. შეიქმნა ხელისუფლების ადგილობრივი საარჩევნო ორგანოები, ადგილობრივმა მოსახლეობამ მიიღო საფრანგეთის მოქალაქეობა, ნებადართული გახდა პოლიტიკური პარტიების და სხვა ორგანიზაციების შექმნა.

დამოუკიდებლობის მოპოვება

1946 წელს მოდიბო კეიტამ ფელიქს უფუე-ბუანისთან ერთად დააარსა პარტია სუდანის კავშირი, რომელიც ხელმძღვანელობდა ანტიკოლონიალურ მოძრაობას.

მიუხედავად ანტიკოლონიალური შეხედულებებისა, მოდიბო კეიტას ეკავა საკმაოდ კონსტრუქციული პოზიცია საფრანგეთის ხელისუფლების მიმართ. 1956 წელს ის არჩეული იქნა (ფაქტობრივად დაინიშნა კოლონიალური ხელისუფლების მიერ) ბამაკოს მერად და საფრანგეთის ეროვნული კრების დეპუტატად.

1958 წლის 28 სექტემბერს საფრანგეთის სუდანი გახდა ავტონომიური სუდანის რესპუბლიკა საფრანგეთის თანამეგობრობის შემადგენლობაში.

1959 წელს შეიქმნა მალის ფედერაცია, რომელშიც შევიდნენ სუდანის რესპუბლიკა და სენეგალი. 1960 წლის ივნისში გამოცხადდა მალის ფედერაციის დამოუკიდებლობა გარდაქმნილ საფრანგეთის თანამეგობრობის შემადგენლობაში.

1960 წლის აგვისტოში სენეგალი გამოვიდა მალის ფედერაციის შემადგენლობიდან. 1960 წლის 22 სექტემბერს სუდანის რესპუბლიკამ განაცხადა საფრანგეთის თანამეგობრობიდან გამოსვლის შესახებ და საკუთარი თავი მალის სუვერენულ რესპუბლიკად გამოაცხადა.

დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ

დამოუკიდებლობის მოპოვებიდან პირველი წლები

1960 წლიდან 1968 წლის ჩათვლით ქვეყნის პრეზიდენტი იყო მოდიბო კეიტა, რომელიც ასევე სუდანის კავშირის პარტიას ხელმძღვანელობდა. პარტიის იდეოლოგია აფრიკის დამოუკიდებლობამიღებული ქვეყნებისათვის დამახასიათებელი იყო — მემარცხენე იდეების, ეროვნული ტრადიციების და ისლამური იდეის სინთეზი. სუდანის კავშირის პარტია იმავდროულად იყო მასობრივი ორგანიზაციაც და ძირითადი რეგიონალური ლიდერების გაერთიანებაც. მან მთლიანად შეითვისა ყველა ორგანიზებული ოპოზიცია და კონტროლი დაამყარა ნებაყოფლობითი გაერთიანებების უმრავლესობაზე, პროფკავშირების ჩათვლით, ვეტერანების კლუბებზე, ქალთა და ახალგაზრდულ ორგანიზაციებზე. ასე რომ, ქვეყანაში დამყარებული აღმოჩნდა ერთპარტიული მმართველობა.

საგარეო პოლიტიკაში პრიორიტეტი ეძლეოდა ურთიერთობის განვითარებას საბჭოთა კავშირთან და სოციალისტურ ქვეყნებთან, ხოლო მალის ოფიციალურ იდეოლოგიად გამოცხადდა მარქსიზმ-ლენინიზმი. მიუხედავად ამისა, 1961 წელს მოდიბო კეიტამ ვიზიტი განახორციელა აშშ-ში, დაამყარა კარგი პირადი ურთიერთობები აშშ-ის პრეზიდენტ ჯონ ფიცჯერალდ კენედისთან.

მალის ხელმძღვანელობამ, მოდიბო კეიტას წინამძღოლობით, აიღო კურსი ეკონომიკის თანდათანობით სახელმწიფოს ხელში გადასვლაზე. ეკონომიკის სფეროს გარდაქმნა იყო საკმაოდ რადიკალური — 1962 წელს მალიმ უარი თქვა CFA ფრანკის გამოყენებაზე და შემოიღო ეროვნული ვალუტა — მალის ფრანკი. ეს ნაბიჯი აღმოჩნდა საკმაოდ გაუმართლებელი საგარეო ვაჭრობისთვის. გაჩნდა მძიმე პრობლემები მრეწველობაში — წარმოებები, რომლებზეც იმედს ამყარებდნენ მრეწველობის სახელმწიფო სექტორის გაფართოებისთვის, ასეთ პირობებში აღმოჩნდა არარენტაბელური. შემცირდა საექსპორტო საქონლის წარმოება, ქვეყანა განიცდიდა საერთაშორისო საგადასახადო საშუალებების მწვავე დეფიციტს. სახელმწიფო აპარატის შენახვას მიჰქონდა სახელმწიფო ბიუჯეტის 80 %. მკვეთრად გაუარესდა მოსახლეობის ფინანსური და სოციალური მდგომარეობა.

1967 წელს ხელისუფლება იძულებული გახდა აღედგინა სავაჭრო ურთიერთობები საფრანგეთთან, დაებრუნებინა ქვეყანა CFA ფრანკის ზონაში და პარიზიდან მიეღო მნიშვნელოვანი ეკონომიკური დახმარება. უფრო მეტიც, მოდიბო კეიტა იძულებული გახდა საფრანგეთისათვის მიეცა ქვეყნის ეკონომიკის ფართე კონტროლის უფლება. ამ პოლიტიკამ გამოიწვია განხეთქილება სუდანის კავშირის პარტიის რიგებში და პრეზიდენტი იძულებული გახდა გამოეყენებინა მკვეთრი ზომები განსხვავებულად მოაზროვნეთა წინააღმდეგ.

1968 წლის სახელმწიფო გადატრიალება

1968 წლის ნოემბერში სამხედროების დაჯგუფებამ (ეროვნული განთავისუფლების სამხედრო კომიტეტი, CMLN) ლეიტენანტ (შემდგომში ვიცე-პოლკოვნიკი) მუსა ტრაორეს ხელმძღვანელობით განახორციელა სახელმწიფო გადატრიალება. პოლიტიკური მოღვაწეობა აიკრძალა, ყოფილი პრეზიდენტი მოდიბო კეიტა დააპატიმრეს და გადაიყვანეს ქალაქ კიდალში, ქვეყნის ჩრდილოეთში.

მუსა ტრაორე, რომელიც აგრძელებდა სოციალისტური ქვეყნების მხარდაჭერით სარგებლობას, აქტიურად თანამშრომლობდა საფრანგეთთან, გერმანიის ფედერაციულ რესპუბლიკასთან, აშშ-სთან, კანადასთან, და არაბულ ქვეყნებთან.

1972—1973 წლებში ქვეყანამ გადაიტანა ძლიერი გვალვა, რომელსაც მუსა ტრაორეს ხელისუფლება ვერ შეებრძოლა. უცხოური დახმარება გაიფლანგა.

1974 წლის 2 ივნისს ქვეყანაში ჩატარდა რეფერენდუმი, რომელმაც ხმების 99 %-ით მიიღო მალის ახალი კონსტიტუცია — ამ მომენტიდან გარანტირებული იყო მრეწველობის თავისუფლება და კერძო საკუთრების უფლება. ამას გარდა, ფორმალურად შემოღებული იქნა ერთპარტიული პოლიტიკური სისტემა, თუმცა ფაქტობრივად ხელისუფლებაში რჩებოდნენ სამხედროები.

1977 წლის 16 მაისს 62 წლის ასაკში გაუგებარ ვითარებაში ციხეში გარდაიცვალა ყოფილი პრეზიდენტი მოდიბო კეიტა. მისი დაკრძალვის დროს ქვეყანაში გაიმართა მასობრივი უწესრიგობები, რომლის ბევრი მონაწილე იქნა დაპატიმრებული. 1978 წლის თებერვალში სახელმწიფო გადატრიალების მოწყობის მცდელობის ბრალდებით დაპატიმრებულები იქნენ ეროვნული უსაფრთხოების სამსახურის დირექტორი პოლკოვნიკი ტიეკორო ბაგაიოკო და თავდაცვის და უსაფრთხოების მინისტრი კისიმა დუკარა.

1979 წელს მუსა ტრაორემ შექმნა და სათავეში ჩაუდგა ერთადერთ ლეგალურ პარტიას — მალის ხალხის დემოკრატიულ კავშირს (UDPM). 1979 წლის მარტში გაიმართა UDPM-ის დამფუძნებელი ყრილობა, რომელმაც მხარი დაუჭირა მის პროგრამას და წესდებას, ასევე აირჩია ხელმძღვანელი ორგანოები. UDPM-მა საკუთარ მიზნად განაცხადა „დამოუკიდებელი, ეროვნული, გეგმიანი ეკონომიკის“ აშენება და ეროვნული დემოკრატიის სახელმწიფოს შექმნა. შეიქმნა მალის მშრომელთა ეროვნული კავშირი (პროფკავშირების ანალოგი), მალის ახალგაზრდობის ეროვნული კავშირი და მალის ქალთა ეროვნული კავშირი, რომელთა მოღვაწეობას მთლიანად აკონტროლებს UDPM. 1979 წლის 19 ივნისს გაიმართა საპარლამენტო და საპრეზიდენტო არჩევნები, რის შედეგადაც მუსა ტრაორე გახდა ქვეყნის პრეზიდენტი და ჩამოაყალიბა სამოქალაქო ხელისუფლება.

1980 წელს ქვეყანაში გაიმართა სტუდენტური მღელვარებები, რომლებიც სასტიკად ჩაახშვეს. ამის შემდეგ რამდენიმე წლის განმავლობაში ქვეყანაში სიტუაცია შედარებით დასტაბილურდა.

1985 წლის 9 ივნისის მორიგი არჩევნების შედეგად მუსა ტრაორე ხელახლა იქნა არჩეული.

1985 წლის აგაშერის ომი

1985 წლის 25-30 დეკემბერს მოხდა სასაზღვრო ომი ბურკინა ფასოსთან. აგაშერის ზოლის კუთვნილების საკითხი გადაეცა გაეროს საერთაშორისო სასამართლოს, რომელმაც გამოიტანა თავისი ვერდიქტი 1986 წლის დეკემბერში და სადავო ტერიტორია გაყო თითქმის თანაბრად.

1991 წლის სახელმწიფო გადატრიალება

1991 წლის მარტში, სახალხო პროტესტების სასტიკი ჩახშობის შემდეგ, პრეზიდენტი მუსა ტრაორე გადააყენეს სამხედრო გადატრიალების შედეგად, რომელსაც ხელმძღვანელობდა ვიცე-პოლკოვნიკი ამადუ ტუმანი ტურე. დათხოვნილი იქნა პარლამენტი, აიკრძალა UDPM-ის პარტიის მოღვაწეობა, შემოღებული იქნა მრავალპარტიულობა. ამადუ ტუმანი ტურე ხელისუფლებაში მოვიდა „ხალხის ჯანსაღი ცხოვრების დროებითი კომიტეტის“ ხელმძღვანელის სახით და ორგანიზება გაუკეთა ეროვნულ კონფერენციას, რომელმაც შეადგინა მალის ახალი კონსტიტუცია.

1992 წლის აპრილში ჩატარდა საპრეზიდენტო არჩევნები, სადაც გაიმარჯვა სოლიდარობისა და სამართლიანობის აფრიკული პარტიის ლიდერმა ალფა უმარ კონარემ. მან დემონსტრაციულად შექმნა მემორიალი მოდიბო კეიტას პატივსაცემად და მუსა ტრაორეს (ასევე მის ცოლს) მიუსაჯა სამუდამო პატიმრობა.

2002 წელს, მორიგ არჩევნებზე, ამადუ ტუმანი ტურემ გაიმარჯვა პირველ ტურში, მიიღო ხმების 64,35 % (მისმა ძირითადმა მეტოქემ სუმაილა სისემ — მხოლოდ 35,65 %) და ისევ გახდა სახელმწიფოს მეთაური.

2006 წლის 23 მაისს ტუარეგებმა ხელში ჩაიგდეს ორი სამხედრო ბაზა ალჟირთან სახელმწიფო საზღვარზე^[2].

2007 წელს ამადუ ტუმანი ტურე ხელახლა აირჩიეს მეორე ხუთწლიანი ვადით.

2012 წლის სახელმწიფო გადატრიალება

2012 წლის 22 მარტს ამბოხებულმა სამხედროებმა დაიკავეს პრეზიდენტის სასახლე, სახელმწიფო ტელევიზიის შენობა და სამხედრო ყაზარმები. ამბოხებულებმა განაცხადეს, რომ მათ მიერ შექმნილია დემოკრატიის აღდგენისა და სახელმწიფოებრივი აღდგენის ეროვნული კომიტეტი, რომლის ხელმძღვანელია კაპიტანი ამადუ სანოგო. ასევე გამოქვეყნდა განცხადება მალის პრეზიდენტ ამადუ ტუმანი ტურეს რეჟიმის დამხობის შესახებ, დაპატიმრებული იქნა რამდენიმე მინისტრი, მათ შორის საგარეო საქმეთა სამინისტროს ხელმძღვანელი სუმეილუ ბუბეი მაიგა. ამბოხი განხორციელდა საპრეზიდენტო არჩევნებამდე სულ ცოტა ხნით ადრე, რომელიც უნდა ჩატარებულიყო 2012 წლის 29 აპრილს.

2012 წლის 2 აპრილს დასავლეთ აფრიკის ქვეყნების ეკონომიკური თანამეგობრობის წევრმა სახელმწიფოებმა განაცხადეს მალის წინააღმდეგ დიპლომატიური, ეკონომიკური და ფინანსური სანქციების დაუყოვნებლად ამოქმედების შესახებ, სადაც სამხედროებმა ხელისუფლება იარაღის ძალით ჩაიგდეს ხელში. გამოცხადდა მალისთან ვაჭრობის და დიპლომატიური ურთიერთობების შეჩერების, საერთო საზღვრების ჩაკეტვის შესახებ და რეგიონალურ ცენტრალურ ბანკებში მალის ყველა აქტივების გაყინვის შესახებ.

2012 წლის 5 აპრილს უცნობმა ბოევიკებმა ხელში ჩაიგდეს ალჟირის გენერალური საკონსულოს შენობა ქალაქ გაოში და გაიტაცეს 7 თანამშრომელი.

ამბოხის დროს ტუარეგების მიერ დაკავებული ტერიტორია

2012 წლის 6 აპრილს ტუარეგებმა გამოიყენეს მალიში მომხდარი სამხედრო გადატრიალება და გამოაცხადეს აზავადის დამოუკიდებლობა, რომელიც მდებარეობს საჰარის უდაბნოს დასავლეთით და ქალაქ ტომბუქტუდან ჩრდილოეთით. ტუარეგების ლიდერები ამტკიცებდნენ, რომ არანაირად არ არიან დამოკიდებულები მალიში მოქმედ „ანსარ-ად-დინის“ და ისლამური მაღრიბის ქვეყნების ალ-კაიდას ისლამურ დაჯგუფებებზე და მხარს უჭერენ ისლამისტ რადიკალებთან ერთობლივ ბრძოლას რეგიონისა და დასავლეთის ქვეყნებთან ერთად.

2012 წლის 8 აპრილს დასავლეთ აფრიკის ქვეყნების ეკონომიკური თანამეგობრობის ქვეყნებმა მოხსნეს მალის მიმართ შემოღებული სანქციები, მას შემდეგ რაც სამხედრო ხუნტის ლიდერი ამადუ სანოგო დათანხმდა ეროვნული კრების (ერთპალატიანი პარლამენტი) მეთაურისთვის ხელისუფლების გადაცემაზე.

2012 წლის 8 აპრილს გადაყენებულმა პრეზიდენტმა ამადუ ტუმანი ტურემ ბურკინა-ფასოს საგარეო საქმეთა მინისტრს და დასავლეთ აფრიკის ქვეყნების ეკონომიკური თანამეგობრობის წევრების მთავარ წარმომადგენელ ჯიბრილ ბასოლეს გადასცა წერილობითი განცხადება მისი გადადგომის შესახებ. ბურკინა-ფასოს საგარეო საქმეთა სამინისტრო გამოვიდა შუამავლად სამხედრო ამბოხებულებსა და ამადუ ტუმანი ტურეს შორის გამართულ მოლაპარაკებებზე.

2012 წლის 5 მაისს „ანსარ-ად-დინის“ დაჯგუფების ისლამისტმა რევოლუციონერებმა, რომლებმაც ხელში ჩაიგდეს მალის ჩრდილოეთი ნაწილი, შეუტიეს ქალაქ ტომბუქტუს და დაანგრიეს წმინდა სიდი მაჰმუდ ბენ ამარის საფლავი, რომელიც მალიში იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლების ერთ-ერთი ობიექტია.

2012 წლის 21 მაისს, დღისით, მალის ათასობით მაცხოვრებელმა დაიკავა პრეზიდენტის სასახლე. მოქალაქეთა მთავარი მოთხოვნა იყო დროებითი პრეზიდენტ დიონკუნდა ტრაორეს გადადგომა, რომელიც ამ პოსტზე დანიშნული იყო მსოფლიო თანამეგობრობის მოთხოვნით. აქციის მონაწილეთა აზრით, ადრე პარლამენტის სპიკერად მომუშავე დიონკუნდა ტრაორე უნდა შეცვლილიყო რევოლუციონერების ლიდერ კაპიტან ამადუ სანოგოთი, რომელმაც მარტის ბოლოს ჩამოაგდო ქვეყნის უწინდელი ხელისუფლება. პროტესტის გამომხატველებს არავითარი უწესივრობები და არეულობები არ განუხორციელებიათ. პრეზიდენტის სასახლის დამცველი ჯარისკაცები ამ ამბებში არ ჩარეულან.

2012 წლის 26 მაისს აზავადის განთავისუფლების ეროვნული მოძრაობის (MNLA) ამბოხებულმა ტუარეგებმა მშვიდობიანი შეთანხმება დადეს ისლამისტურ „ანსარ-ად-დინის“ დაჯგუფებასთან, რომლებიც აკონტროლებდნენ აზავადის ტერიტორიის ნაწილს. „ანსარ-ად-დინის“ დაჯგუფება ადრე გამოდიოდა მალის ისლამურ სახელმწიფოდ გადაქცევაზე და ცნობილი იყო თავისი კავშირებით ალ-კაიდას ტერორისტული ქსელის ჩრდილოაფრიკულ განყოფილებასთან. შეთანხმებას ხელი მოეწერა თვითაღიარებული სახელმწიფო აზავადის დედაქალაქ გაოში. 2012 წლის 28 მაისს მათ უარი თქვეს ადრე გამოცხადებულ თანამშრომლობაზე მალის ჩრდილოეთი ნაწილის დამოუკიდებლობისათვის ბრძოლის საქმეში. კერძოდ, ტუარეგებმა განაცხადეს, რომ მათ არ აწყობდათ „ანსარ-ად-დინის“ დაჯგუფების სურვილი შეექმნათ სახელმწიფო, რომელიც დაფუძნებული იქნებოდა მხოლოდ შარიათის კანონებზე და აკრძალული იქნებოდა ყველა არამუსლიმური ჰუმანიტარული ორგანიზაციების მოღვაწეობა.

2012 წლის 27 მაისს დაჯგუფება „დასავლეთ აფრიკაში ერთიანობისათვის და ჯიხადისათვის მოძრაობის“ ისლამისტებმა დაამყარეს ქალაქ გაოზე კონტროლი, რომელიც ადრე აზავადის ტუარეგებს ეკავათ.

2012 წლის 11 დეკემბერს დაპატიმრებული იქნა მალის პრემიერ-მინისტრი შეიხ მოდიბო დიარა.

2012 წლის 20 დეკემბერს გაეროს უშიშროების საბჭომ გასცა სანქცია ქვეყნის ჩრდილოეთი ნაწილის ისლამისტი ექსტრემისტებისგან გასანთავისუფლებლად მალიში სამშვიდობო ძალების კონტინგენტის განლაგების შესახებ. მიღებულ რეზოლუციაში ხაზგასმული იყო, რომ სამშვიდობოები იმოქმედებენ „ქვეყნის სუვერენიტეტის, ტერიტორიული მთლიანობის და ერთიანობის გათვალისწინებით“.

2013 წლის 11 იანვარს მალიში ისლამისტების წინააღმდეგ მოქმედებების დასაწყებად გადასხდა ფრანგული დესანტი. ამავე დღეს მალის პრეზიდენტმა დიონკუნდა ტრაორემ ქვეყნის მთელ ტერიტორიაზე შემოიღო საგანგებო მდგომარეობა

2013 წლის 6 ივნისს გამოცხადდა ცენტრალურ ხელისუფლებასა და ტუარეგებს შორის მოლაპარაკების დაწყების შესახებ.

მშვიდობიან შეთანხმებას ხელისუფლებასა და ამბოხებულ ტუარეგებს შორის ხელი მოეწერა 2013 წლის 18 ივნისს, მაგრამ 2013 წლის 26 სექტემბერს ამბოხებულებმა უარი თქვეს სამშვიდობო შეთანხმების პუნქტების შესრულებაზე და განაცხადეს, რომ ხელისუფლება არ ასრულებს შეთანხმებაში არსებულ მასზე დაკისრებულ პირობებს.^[3] ქვეყნის ჩრდილოეთში ბრძოლა დღემდე გრძელდება, თუმცა საფრანგეთის ჯარი გეგმავს რეგიონის დატოვებას.^[4] შეთანხმებას ცეცხლის შეწყვეტის შესახებ ხელი მოეწერა 2015 წლის 19 თებერვალს ალჟირის დედაქალაქ ალჟირში, მაგრამ სპორადულად ტერაქტები მაინც ხდება.^[5]

ტუარეგების ამბოხება

2012 წლის 6 აპრილს, მალისგან დამოუკიდებლობა გამოაცხადა ტუარეგი სეპარატისტების მიერ მართულმა ჩრდილო-აღმოსავლეთმა ნაწილმა, აზავადმა, რომელსაც საერთაშორისო საზოგადოება არ აღიარებს.^[6][7]

გეოგრაფია

გეოგრაფიული მდებარეობა

მალის რუკა

მალის ტოპოგრაფიული რუკა

მალის ხედი ხელოვნური თანამგზავრიდან

მალის სახელმწიფო მდებარეობს დასავლეთ აფრიკაში. ფართობი: საერთო — 1 240 192 კმ² (წყლის ზედაპირის ფართობი — 20 000 კმ²). სახელმწიფო საზღვრის სიგრძე ალჟირთან (ჩრდილოეთით) შეადგენს — 1376 კმ-ს, მავრიტანიასთან (ჩრდილოეთით) — 2237 კმ-ს, ბურკინა-ფასოსთან (სამხრეთ-აღმოსავლეთით) — 1000 კმ-ს, გვინეასთან (სამხრეთით) — 858 კმ-ს, კოტ-დ’ივუართან (სამხრეთით) — 532 კმ-ს, ნიგერთან (აღმოსავლეთით) — 821 კმ-ს, სენეგალთან (დასავლეთით) — 419 კმ-ს.

რელიეფი

ქვეყნის ტერიტორია შეიძლება დავყოთ 3 ძირითად გეოგრაფიულ რეგიონად: სამხრეთით მდებარე საკმაოდ ნაყოფიერი დასავლეთი სუდანი, ქვეყნის ცენტრში არსებული მშრალი საჰელი და ჩრდილოეთში მდებარე საჰარის უდაბნოს რეგიონი.

ქვეყნის ჩრდილო-აღმოსავლეთი უკავია დაბალ მთებს და ზეგნებს (1000 მეტრამდე), რომელთაგან ყველაზე უფრო მეტად აღსანიშნავია ადრარ-იფორასის მთიანეთი. მალის სამხრეთი ნაწილი წარმოადგენს სავანას. უდაბნოები და ნახევარუდაბნოები შეადგენენ ქვეყნის ტერიტორიის 65 %-ს, სადაც მდებარეობს დედამიწის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო უსიცოცხლო ადგილი, ქვიშოვან-ქვოვანი უდაბნო ტანეზრუფტი. მალის ყველაზე უფრო მაღალი წერტილი მდებარეობს ჰომბორის მთაზე, ზღვის დონიდან 1155 მეტრზე; ყველაზე უფრო დაბალი წერტილი — მდინარე სენეგალის დონე (20 მეტრი).

გეოლოგია

მალის ტერიტორია გეოლოგიური თვალსაზრისით წარმოქმნილია ორი ძირითადი ფორმით: დასავლეთ-აფრიკული კრატონი (დასავლეთით) და ტუარეგის ფარი (სამხრეთ-აღმოსავლეთით). ვრცელი ვაკე ადგილები უმეტესად წარმოქმნილია გრანიტისა და თიხის ფიქლებით, დაფარულია ქვიშაქვითა და ალუვიური კვარცით.

სასარგებლო წიაღისეული

ქვეყანაში არსებობს ბოქსიტის, სპილენძის, ალმასის, ოქროს, თაბაშირის, რკინის მადნის, კირქვის, ფოსფატების, ვერცხლის, ურანის, თუთიისა და სხვა წიაღისეულის მარაგი. მიუხედავად ამისა, არ მიმდინარეობს ყველა ამ სასარგებლო წიაღისეულის საბადოების დამუშავება, მათი ნაწილის მოპოვება ეკონომიკურად არ არის მნიშვნელოვანი. ასევე საკმაოდ მაღალია ჰიდროენერგეტიკული პოტენციალი.

ჰიდროლოგია

მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყანაში მიედინება აფრიკაში სიდიდით მესამე მდინარე – ნიგერი, მალის მდინარეთა ქსელი ღარიბია. მდინარეები მუდმივად გვხვდება ქვეყნის სამხრეთ და ცენტრალურ ნაწილში. მალის ჩრდილოეთ ნაწილში დამახასიათებელია სეზონურად პერიოდული ანუ დამშრალი მდინარეები, ხოლო უკიდურესად მშრალ ზონაში (20° N-დან ჩრდილოეთით) პატარა მდინარეები ეპიზოდურად გვხვდება. ქვეყნის ამ ნაწილში ხშირია უადები.

მთავარი მდინარე ნიგერის გარდა ქვეყანაში ასევე მიედინება მდინარე სენეგალი, რომლის სათავეა ფუტა-ჯალონის პლატო გვინეაში. მალის მდინარეები საბოლოო ჯამში ჩაედინებიან ატლანტის ოკეანეში. მდინარე ნიგერი მალის ტერიტორიაზე მიედინება 1700 კმ-ის სიგრძის მონაკვეთზე. მდინარე ნიგერი ქვეყნის ტერიტორიაზე წარმოქმნის ქვაბულებს, გააჩნია ვრცელი შიდა დელტა სიგრძით დაახლოებით 300 კმ და სიგანით დაახლოებით 100 კმ. დელტა წარმოადგენს ჭაობებისა და ჭალების ვრცელ არეალს, წყალდიდობების პერიოდში ქმნის მრავალრიცხოვან ტბებს, რომლის საერთო ფართობია დაახლოებით 40 ათასი კმ². ქვეყანაში ყველაზე უფრო დიდი ტბებია ფაგიბინი, მანანტალი, სელინგი, ნიანგაი და დებო.

როგორც მდინარე ნიგერი, ასევე მდინარე სენეგალი ხასიათდება წყლის დონის დიდი მერყევობით, რომელზეც გავლენას ახდენს ნალექების რაოდენობის ცვალებადობა. მაგალითად, მდინარე სენეგალს ქალაქ გალონგოს რაიონში მაისში აქვს წყლის საშუალო ხარჯი 15 მ³/წმ, ხოლო სექტემბერში 2800 მ³/წმ-მდე. მდინარე ნიგერის წყლის საშუალო ხარჯი ქალაქ კულიკოროს რაიონში აპრილში შეადგენს 70 მ³/წმ-ს, ხოლო სექტემბერში აღწევს 5700 მ³/წმ-ს. მცირე ქანობის გამო მდინარეების ტალღების სიმაღლე საკმაოდ დაბალია.

მდინარე ნიგერის ყველაზე უფრო დიდი შენაკადია მდინარე ბანი, რომლის სიგრძე დაახლოებით 900 კმ-ია და აქვს საკუთარი შიდა დელტა.

კლიმატი

მალის რუკა კიოპენის კლიმატის კლასიფიკაციის მიხედვით

ქვეყნის კლიმატი მთლიანობაში ხასიათდება, როგორც ტროპიკული და საკმაოდ მშრალი, იცვლება ჩრდილოეთიდან სამხრეთისაკენ. ქვეყანაში არსებობს ორი კლიმატური ზონა – ტროპიკული ჩრდილოეთით და სუბეკვატორული სამხრეთში. სუბეკვატორული კლიმატი ნოტიოა მალის სამხრეთ საზღვრებთან, სადაც ნალექების წლიური რაოდენობა შეადგენს 1400 მმ-ს. ამ რეგიონში ერთი წვიმიანი სეზონია, რომელიც გრძელდება მაისიდან ოქტომბრის ჩათვლით. ჰაერის ტემპერატურა მაღალია, ხოლო მისი მერყეობა წლის განმავლობაში უმნიშვნელოა. ჰაერის წლიური საშუალო ტემპერატურა შეადგენს 27 °С-ს, ხოლო ყველაზე უფრო ცხელ თვეს – აპრილში შეადგენს დაახლოებით 32 °C-ს, ყველაზე უფრო ცივ თვეს – იანვარში 25 °C-ს. ქვეყნის ჩრდილოეთში, მდინარე ნიგერის შიდა დელტის სამხრეთ ნაწილში, კლიმატი ხდება მშრალი და წვიმიანი სეზონი მცირდება სამ ზაფხულის თვემდე.

მშრალი ტროპიკული კლიმატი, რომელსაც ჩრდილოეთისკენ კიდევ უფრო მშრალი ბუნება აქვს, იწყება დაახლოებით ტომბუქტუს რაიონიდან. ამ რეგიონში ნალექების საშუალო წლიური რაოდენობა საკმაოდ დაბალია და შეადგენს 200 მმ-ს. კიდევ უფრო ჩრდილოეთით ნალექებივ შესაბამისად უფრო მცირდება. ქვეყნის ჩრდილოეთი ნაწილი ხასიათდება გვავიანი პერიოდებით, რომლებიც ხშირად რამდენიმე წელს გრძელდება.

დედაქალაქ ბამაკოში (ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთი, 340 მეტრ სიმაღლეზე) დამახასიათებელია ცხელი კლიმატი, ნალექების წლის საშუალო რაოდენობა შეადგენს 1120 მმ-ს, ჰაერის ტემპერატურა ჩვეულებრივ მერყეობს 16 °С-დან 30 °С-მდე, ხოლო ხანდახან აღწევს 46-47 °С-ს. ბამაკოში წვიმების სეზონი გრძელდება მაისიდან სექტემბრის ჩათვლით, მშრალი სეზონი — დეკემბრიდან თებერვლის ჩათვლით. ნალექების წლის საშუალო რაოდენობა გაოში (საჰელის რეგიონი) შეადგენს 220 მმ-ს, ტომბუქტუში — სულ 183 მმ-ს.

ფლორა და ფაუნა

მალის მცენარეული მანტია დამოკიდებულია კლიმატურ პირობებზე. ქვეყნის ჩრდილოეთისკენ მცენარეული საფარი მეჩხერდება, ხოლო უკიდურეს ჩრდილოეთში იგი თითქმის მთლიანად ქრება და ქვიშოვან უდაბნოდ გადაიქცევა.

ქვეყნის სამხრეთი ნაწილი წარმოადგენს მაღალბალახოვან სავანას მრავალრიცხოვანი ხეებით, სადაც ძირითად სახეობებს წარმოადგენენ ბაობაბები და აკაციები. მათ გარდა აქ იზრდება ზეთის ხე, თამარინდი და ბამბის ხე (ლათ. Ceiba pentandra). აქედან ჩრდილოეთის მიმართულებით უპირატესად გვხვდება აკაციები, რომლებიც სუბეკვატორული მშრალი კლიმატის ზონაში, პალმების სხვადასხვა სახეობების გარდა, თითქმის ერთადერთი ხის სახეობაა. აკაციის სახეობებს შორის აღსანიშნავია ისეთი ხეები, როგორიცაა აკაცია ალბიდა (ლათ. Faidherbia albida), რომელსაც ფოთლები სცვივა წვიმიან სეზონში და არა მშრალში. აკაციის ეს ჯიში საკმაოდ ფასობს მალიში, რადგანაც კარგად ანაყოფიერებს ნიადაგს.

უდაბნოს მოსაზღვრე საჰელის ზონა წარმოადგენს მცენარეული საფარით მეჩხერ რეგიონს, სადაც ხეები იზრდებიან ერთმანეთისგან დაშორებით. ერთ-ერთი მათგანია აკაციის თავისებური სახეობა – სენეგალური აკაცია (ლათ. Acacia senegal), რომლისგანაც იღებენ გუმიარაბიკს. ისეთ ადგილებში, როგორიცაა ჩრდილოეთით მდებარე მდინარე ნიგერის ტომბუქტუს რაიონი, ჭარბობს ბუჩქნარი. აქედან კიდევ უფრო ჩრდილოეთით მცენარეული საფარი თანდათან ქრება. უდაბნოებში გვხვდება ეფემერების სახეობები, ასევე სიცხესთან და უწყლოობასთან მდგრადი ქსეროფიტების სხვადასხვა სახეობები. ქვეყნის ჩრდილოეთის და დასავლეთის რეგიონების მნიშვნელოვანი ნაწილი დაფარულია ქვიშოვანი და ქვოვანი უდაბნოებით.

ქვეყნის ცხოველთა სამყარო საკმაოდ ღარიბია. იშვიათად გვხვდება დიდი ძუძუმწოვრები, როგორებიცაა სავანის სპილო, დასავლეთ აფრიკის ჟირაფი და აფრიკული კამეჩი. ასევე იშვიათობაა დიდი კატები. ქვეყანაში ბინადრობს ძუძუმწოვრების მხოლოდ 146 სახეობა, რომელთა 2 სახეობა გაქრობის საფრთხის ქვეშაა. ქვეყნის სამხრეთში, სადაც ხშირი მცენარეული საფარია, ბინადრობს მაიმუნების რამდენიმე სახეობა, როგორებიცაა შიმპანზეები და ნახევრად მაიმუნები. უდაბნოს ტერიტორიაზე შეიძლება შევხვდეთ ფენეკს, ხოლო ცხოველთა სახიფათო სახეობებიდან გვხვდება გველები და მორიელები. მდინარე ნიგერის წყლებში დაცურავს თევზის დაახლოებით 130 სახეობა.

ქვეყნის ფრინველთა სამყარო უფრო მდიდარია, კერძოდ გვხვდება აფრიკული სირაქლემა, ხოლო მდინარე ნიგერის და სენეგალის წყლებში ბინადრობენ ვარხვები და ლელქაშის ჩვამები. ამას გარდა, გვხვდება წითური ყანჩა, ასევე ყარყატები, რომლებიც მალიში ზამთრობენ.

ბუნების დაცვა ქვეყანაში არასათანადო დონეზეა. მცირე რაოდენობით არსებობს ეროვნული პარკები და ნაკრძალები. მალის სამხრეთ-დასავლეთით, მდინარე ბაულეს სანაპიროზე, შეიქმნა ეროვნული პარკი, ხოლო მისგან სამხრეთით ფინის ნაკრძალი.

პოლიტიკური წყობილება

სამხედრო გადატრიალებების შედეგად დამოუკიდებლობის მოპოვების შემდეგ ქვეყანაში ორჯერ შეჩერდა კონსტიტუციის მოქმედება. 1992 წლის იანვარში ჩატარებულ საყოველთაო რეფერენდუმში ხმა მისცეს კონსტიტუციის ახალ ტექსტს. 1992 წლის კონსტიტუცია ითვალისწინებს საერო მრავალპარტიული სახელმწიფოს შექმნას, რომელშიც ხელისუფლება დაყოფილი იქნება მთავარ სააღმსრულებლო ორგანოს – პარლამენტსა და დამოუკიდებელ სასამართლო სისტემას შორის.

სახელმწიფოს მეთაურად აღიარებულია პრეზიდენტი, რომელიც ირჩევა საყოველთაო არჩევნებში 5 წლის ვადით (შესაძლებელია მიყოლებით მეორე ვადაც). პრეზიდენტი ნიშნავს პრემიერ-მინისტრს, რომელიც ადგენს მთავრობას.

საკანონმდებლო ხელისუფლებას ახორციელებს ერთპალატიანი პარლამენტი — ეროვნული კრება. 147 დეპუტატს მოსახლეობა ირჩევს 5 წლის ვადით.

2013 წელს ჩატარებული საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ ქვეყნის ყველაზე უფრო დიდი პოლიტიკური პარტიაა — „მალის გაერთიანება“ (ფრანგ. Rassemblement pour le Mali, RPM) – 66 ადგილი პარლამენტში. მეორეა „გაერთიანება რესპუბლიკისათვის და დემოკრატიისათვის“ (ფრანგ. Union pour la République et la Démocratie, URD) – 17 ადგილი. ადრინდელი ლიდერი „მალიში დემოკრატიის ალიანსი — თავისუფლების, სოლიდარობის და სამართლიანობის პანაფრიკული პარტია“ (ADEMA-PASJ) მესამეა — 16 ადგილი პარლამენტში. სულ პარლამენტში წარმოდგენილია დაახლოებით 20 პარტია და ასევე 4 დამოუკიდებელი პარლამენტარი.

2012 წლის იანვრიდან ქვეყნის ჩრდილოეთი ნაწილი მოიცვა ტუარეგების აჯანყებამ ადრე ლიბიის ჯამახირიის არმიაში მომსახურე „აზავადის განთავისუფლების ეროვნული ფრონტის“ პოლკოვნიკ მოჰამედ აგ-ნაჯემის ხელმძღვანელობით. შეიარაღებული ამბოხებულების რაოდენობა სხვადასხვა შეფასებით 2 ათასამდე ადამიანია. მალის არმიამ ვერ შეძლო მათთვის გაეწია სერიოზული წინააღმდეგობა, რის შედეგადაც დაიკარგა ქვეყნის მთლიანი ტერიტორიის თითქმის ნახევარი. მასმედიაში ვრცელდებოდა აზრი იმის შესახებ, რომ ტუარეგი ამბოხებულების მოქმედებებზე გავლენას შეიძლება ახდენდა „ალ-ქაიდას“ დაჯგუფება.

2012 წლის 22 მარტის ხუთშაბათ ღამეს ხელისუფლების პოლიტიკით უკმაყოფილო ჯარისკაცებმა ხელში ჩაიგდეს სახელმწიფო ტელეკომპანიის შენობა და დაცვასთან ბრძოლების შემდეგ შტურმით აიღეს პრეზიდენტის სასახლე ქვეყნის დედაქალაქ ბამაკოში და დააპატიმრეს რამდენიმე მინისტრი. ხუთშაბათ დილით სამხედროები გამოვიდნენ ოფიციალური განცხადებით, რის შედეგადაც შეაჩერეს კონსტიტუციის მოქმედება, დაითხოვეს ხელისუფლება და ქვეყნის სხვა სახელმწიფო ინსტიტუტები და შემოიღეს კომენდანტის საათი. ამბოხებულების სახელით გამოვიდა ლეიტენანტი ამადუ სონოგო, რომელმაც საკუთარი თავი „დემოკრატიის აღდგენისა და სახელმწიფოს აღორძინების ეროვნული კომიტეტის“ წარმომადგენლად დაასახელა. კერძოდ, მან განაცხადა, რომ სამხედროები მზად არიან გადასცენ ქვეყნის ხელისუფლება არჩევნების შედეგად არჩეულ ახალ მთავრობას.

22 მარტს ცნობილი გახდა, რომ ამბოხებულებმა ჩაკეტეს ქვეყნის საზღვრები. მასმედიის მონაცემებით, მალის პრეზიდენტი ამადა ტუმანი ტურე იმყოფებოდა უსაფრთხო სიტუაციაში. ზოგიერთი ინფორმაციით, ის იმყოფებოდა ბამაკოში პრეზიდენტის გვარდიის — ეგრეთ წოდებული „წითელი ბერეტების“ დაცვის ქვეშ.

2012 წლის სახელმწიფო გადატრიალების და დასავლეთ აფრიკის ქვეყნების ეკონომიკური თანამეგობრობის მიერ მალის წინააღმდეგ სანქციების შემოღების შემდეგ, 2012 წლის 7 აპრილს სამხედრო ხუნტა დათანხმდა დაეწყო ხელისუფლების გადაცემის პროცესი ეროვნული კრების ხელმძღვანელის დ. ტრაორესთვის, როგორც ამას მოითხოვდა 1992 წლის კონსტიტუცია. 2012 წლის 8 აპრილს გადაყენებულმა პრეზიდენტმა ამადუ ტუმანი ტურემ ფორმალურად განაცხადა გადადგომის შესახებ. 2012 წლის 12 აპრილს დ. ტრაორემ დადო ფიცი, როგორც მალის პრეზიდენტი.

საპრეზიდენტო არჩევნები დაინიშნა 2013 წლის ივლისის ბოლოსათვის და გაიმართა 28 ივლისს. ადგილობრივმა საარჩევნო კომისიამ არჩევნებზე დაარეგისტრირა 27 კანდიდატი. არჩევნებში მონაწილეობა მიიღო ამომრჩეველთა დაახლოებით 49 %-მა.

არჩევნების პირველი ტურის შედეგების მიხედვით მეორე ტურში გავიდნენ მალის ექს-პრემიერი იბრაჰიმ ბუბაკარ კეიტა და დასავლეთ აფრიკის ეკონომიკისა და სავალუტო კავშირის ყოფილი თავმჯდომარე სუმაილა სისე. პირველი ტურის შედეგების მიხედვით იბრაჰიმ ბუბაკარ კეიტამ მოაგროვა ამომრჩეველთა ხმების 39,7 %. სუმაილა სისემ მოიპოვა 19,7 % ხმა. მესამე ადგილზე გავიდა დრამანე დემბელე, რომელმაც მოაგროვა ამომრჩეველთა 10 %-ზე ნაკლები. ხმების დაახლოებით 5 % მიიღო მეოთხე ადგილზე გასულმა მოდიბო სიდიბემ. დანარჩენმა კანდიდატებმა მოაგროვეს ხმების უმნიშვნელო რაოდენობა.

მეორე ტური შედგა 11 აგვისტოს და უკვე მეორე დღის საღამოს სუმაილა სისემ აღიარა თავისი დამარცხება და მიულოცა გამარჯვება საკუთარ მოწინააღმდეგეს იბრაჰიმ ბუბაკარ კეიტას.

შეიარაღებული ძალები

მალის შეიარაღებული ძალები — მალის რესპუბლიკის ჯარების ერთობლიობა, რომლის დანიშნულებაა ქვეყნის თავისუფლების, დამოუკიდებლობის და ტერიტორიული მთლიანობის დაცვა. ის თავის შემადგენლობაში მოიცავს სახმელეთო ჯარებს, სამხედრო-საჰაერო ძალებს, ჟანდარმერიას, რესპუბლიკურ გვარდიას, ეროვნულ გვარდიას და ეროვნულ პოლიციას (Sûreté Nationale).^[8] სახმელეთო ჯარების რაოდენობაა 7350 ადამიანი, სამხედრო-საჰაერო ძალებს 400 ადამიანი, სამხედრო ფლოტის 50 ადამიანი. (3 საპატრულო კატერი მდინარე ნიგერზე)^[9] ჟანდარმერია შედგება 1800 ადამიანისგან (8 განყოფილება), რესპუბლიკური გვარდია 2000 ადამიანისგან და პოლიცია 1000 ადამიანისგან.^[10] სამხედრო ხარჯები შეადგენს ეროვნული ბიუჯეტის 13 %-ს.

მალი — სუბსაჰარული აფრიკის ერთ-ერთი სახელმწიფოა, რომელიც შედის გაერთიანებულ საშტაბო კომიტეტში და რომელიც მდებარეობს ალჟირის ქალაქ ტამანრასეტში. მალის გარდა მის მუშაობაში მონაწილეობენ ალჟირი, მავრიტანია და ნიგერი^[11]

მალის სამხედრო-საჰაერო ძალები შეიარაღებაში აქვს 9 გამანადგურებელი მიგ-21, 4 ვერტმფრენი (რომელთაგან 3 არის მი-4), რამდენიმე სატრანსპორტო და სასწავლო თვითმფრინავი.

ადმინისტრაციული დაყოფა

მალის რეგიონები

მალი დაყოფილია 8 რეგიონად და დედაქალაქის რაიონად.

№	რეგიონი (ქართ.)	რეგიონი (ფრანგ.)	ადმინისტრაციული ცენტრი	ფართობი[12], კმ²	მოსახლეობა[1], ად. (2009 წელი)	სიმჭიდროვე, ად./კმ²
1	ბამაკო	Bamako	ბამაკო	252	1 810 366	7183,99
2	გაო	Gao	გაო	170 572	542 304	3,18
3	კაესი	Kayes	კაესი	119 743	1 993 615	16,65
4	კიდალი	Kidal	კიდალი	151 430	67 739	0,45
5	კულიკორო	Koulikoro	კულიკორო	95 848	2 422 108	25,27
6	მოპტი	Mopti	მოპტი	79 017	2 036 209	25,77
7	სეგუ	Ségou	სეგუ	64 821	2 338 349	36,07
8	სიკასო	Sikasso	სიკასო	70 280	2 643 179	37,61
9	ტომბუქტუ	Tombouctou	ტომბუქტუ	496 611	674 793	1,36
	სულ			1 248 574	14 528 662	11,64

დემოგრაფია

• მოსახლეობა — 18 957 258 ადამიანი (2017 წელი)^[13]
• წლიური ზრდა — 3,36 % (2017 წელი).^[13]
• ქალაქის მოსახლეობა — 32 % (2002 წელი).^[14]
• სოფლის მოსახლეობა — 68 % (2002 წელი).^[14]
• შობადობა — 38,70 ბავშვი 1000 ადამიანზე (ფერტილობა — 6,10 დაბადებული ერთ ქალზე) (2013 წელი).^[13]
• სიკვდილიანობა — 13,8 % (2012 წელი).^[13]
• ბავშვთა სიკვდილიანობის კოეფიციენტი — 74,5 % (2015 წელი).^[13]
• სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა — 49,5 წელი
  • მამაკაცები — 47,6 წელი
  • ქალები — 51,5 წელი (2007).^[15]
• საშუალი ასაკი — 18,3 წელი
  • მამაკაცები — 15,9 წელი
  • ქალები — 15,9 წელი (2011 წელი).^[15]
• ასაკობრივი ჯგუფები:
  • 0-14 წელი: 47,2 %
  • 15-64 წელი: 50,6 %
  • 65 წელზე უფროსები: 2,2 % (2010 წელი).^[16]
• განათლება — 46,4 % (53,5 % მამაკაცებში, 39,6 % ქალებში (2003 წლის შეფასება)).^[15]
• შიდსის ვირუსით დაავადება — მოსახლეობის 1,9 % (2003 წელი).^[14]

ეთნიკური ჯგუფები

მალის მოსახლეობა მოიცავს სუბსაჰარული აფრიკის სამხრეთით მდებარე რამდენიმე ეთნიკურ ჯგუფს. ბამბარას ხალხი (ბამბარას ენაზე: Bamanankaw) ყველაზე უფრო მრავალრიცხოვანი ეთნოსია ქვეყანაში, რომლებიც შეადგენენ მთელი მოსახლეობის 36,5 %-ს.^[17]

მთლიანობაში ბამბარა, სონინკე, ხასონკე და მანდინკა უფრო მრავალრიცხოვანი მანდეს ხალხის ოჯახის ჯგუფის ნაწილია, რომლებიც შეადგენენ მალის მოსახლეობის 50 %-ს.^[18] სხვა მნიშვნელოვანი ეთნიკური ჯგუფებია ფულბე (17 %), გურის ენებზე მოლაპარაკე ხალხი (12 %), სონგაი (6 %), ასევე ძირითადად ქვეყნის ჩრდილოეთში მცხოვრები ტუარეგები და მავრები (10 %).^[18]

ქვეყნის უკიდურეს ჩრდილოეთში, რეგიონში მონათმფლობლობის ისტორიული გავრცელების შედეგად, გადის საზღვარი ტუარეგების მონათესავე მომთაბარე ბერბერებსა და ტამაშექის ენაზე მოლაპარაკე შავკანიან ხალხს შორის. ქვეყანაში დაახლოებით 800 000 ადამიანი წარმოიშვა მონებისაგან.^[19] მონათმფლობელობა მალიში რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში არსებობდა.^[20] არაბი მოსახლეობა მონობას იყენებდა XX საუკუნეშიც, სანამ მონობა არ გააუქმა საფრანგეთის ხელისუფლებამ XX საუკუნის შუა პერიოდში. მიუხედავად ამისა ქვეყნის ამ რეგიონში დღემდე შენარჩუნებულია გარკვეული მემკვიდრეობითი ურთიერთობები,^[21][22] და ზოგიერთი მონაცემებით დღესაც კი დაახლოებით 200 000 ადამიანი ჯერ კიდევ მონობაში იმყოფება.^[23]

მიუხედავად იმისა, რომ მალიში სხვადასხვა ეთნოსებს შორის არსებობს საკმაოდ კარგი ურთიერთობა, რომელიც დაფუძნებულია მრავალსაუკუნებრივ ისტორიულ თანაარსებობაზე, ქვეყანაში მონათმფლობლობის ზოგიერთი მემკვიდრეობითი კავშირები მაინც ვლინდება, ქვეყნის ჩრდილოეთში ასევე დაძაბულია ეთნიკური ურთიერთობა ადგილზე დამაგრებულ, მიწადმოქმედ სონგაის ხალხსა და მომთაბარე ტუარეგებს შორის. მალის დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ ორივე ეთნიკური ჯგუფი ერთმანეთს ბრალდებას უყენებს მათ მიმართ დისკრიმინაციის გამოყენებაში.^[24] ამ კონფლიქტში ასევე მთავარ როლს თამაშობს მალის ჩრდილოეთში მიმდინარე კონფრონტაცია, სადაც არსებობს უთანხმოება ტუარეგებსა და მალის მთავრობას შორის, ასევე ტუარეგებსა და რადიკალ ისლამისტებს შორის, რომლებსაც სურთ დაამყარონ შარიათის კანონები.^[25]

ენები

მალის ენები (2009 წელი)[17]
ენები			%
ბამბარა			46.3%
ფულანი			9.4%
დოგონი			7.2%
სონინკე			6.4%
სხვა			6.3%
მანინკა			5.6%
ჯერმა			5.6%
მინიანკა			4.3%
ტუარეგული			3.5%
ბობო			2.1%
დაუდგენელი			0.7%

ფრანგული ენა, რომელიც შემოღებული იქნა კოლონიალური პერიოდიდან, დღესაც შენარჩუნებულია ოფიციალური ენის სახით და გამოიყენება სახელმწიფო ორგანოებში და განათლების სფეროში. იმ ადამიანების რაოდენობა, რომლებიც ფრანგულ ენას პირველ სალაპარაკო ენად იყენებენ, საკმაოდ მცირეა.

ფრანგული ენა ქვეყნის ოფიციალური ენაა. 1996 წლიდან მკვიდრი ხალხის 13 ენა სახელმწიფოს მიერ მიჩნეულია ნაციონალურ ენებად: ბამბარა, ბომუ, ბოსო, დოგონის ენები, ფულანი, ჰასანია, მანიანკა, მანინკა, სონინკე, სონგაის ენები, სენარა, ტამაშექი, ხასონკე.^[26][27]

ბამბარას (ბამბარას ენაზე: Bamanankan) და მანდინგის ენებზე (მანდეს ენების ოჯახი) ლაპარაკობს ქვეყნის მოსახლეობის 80 %, როგორც პირველი ან მეორე სალაპარაკო ენა. ამ ენებზე ძირითადად ლაპარაკობენ მალის ცენტრალურ და სამხრეთ ნაწილში. ბამბარა და მანდინგის ენებთან საკმაოდ მჭიდროდ დაკავშირებული მანინკა სამხრეთ-დასავლეთში და ხასონკე (კაესის რეგიონი მალის დასავლეთში) ერთ-ერთია 13 ნაციონალური ენებიდან. ბამბარას ენა მალიში გამოიყენება საურთიერთობო ენად სხვადასხვა ენაზე მოლაპარაკე ხალხის ჯგუფებს შორის.

ბამბარა ასევე საკმაოდ ახლოა დიულას ენასთან (დიულას ენაზე: იულა ან იულაკანი; ფრანგულად: დიულა), რომელზეც ძირითადად ლაპარაკობენ კოტ-დ’ივუარში და ბურკინა-ფასოში. თვითონ სახელი „იულა“ სინამდვილეში აღებულია მანდეს ენებიდან და ნიშნავს „ვაჭარი“.

მანდეს სხვა ენები (არ შედის მანდეს ენების ოჯახში) მოიცავს სონინკეს ენას (კაესის რეგიონი მალის დასავლეთში), დოგონის ენებს (დოგონთა ტერიტორია მალის ცენტრში) და ბოსოს ენას (მდინარე ნიგერის შუა დინებაში).

სხვა ენები მოიცავენ სენუფოს და სიკასოს ენებს ქვეყნის სამხრეთში, ფულანის ენას, როგორც ფართედ გავრცელებულ საურთიერთობო ენას მოპტის რეგიონში და მის ფარგლებს გარეთ, სონგაის ენებს მდინარე ნიგერის გასწვრივ, ტამაშექის ენას მალის აღმოსავლეთ ნაწილში – საჰარის უდაბნოში და არაბულ ენას მის დასავლეთ ნაწილში.

რელიგია

რელიგია მალიში[28]
რელიგია			%
მუსლიმები			90%
ქრისტიანები			5%
ანიმისტები			5%

ისლამი დასავლეთ აფრიკაში შემოვიდა XI საუკუნეში და რეგიონში რჩება გაბატონებულ რელიგიად. მალის მოსახლეობის დაახლოებით 90 % მუსლიმია (ძირითადად სუნიტები, მცირე ნაწილი აჰმადია^[29]), დაახლოებით 5 % ქრისტიანია (დაახლოებით ორი მესამედი კათოლიკე, ერთი მესამედი პროტესტანტი, ხოლო დანარჩენი 5 % მიეკუთვნება ადგილობრივ და ტრადიციულ ანიმისტურ სარწმუნოებას.^[28] ათეიზმი და აგნოსტიციზმი იშვიათი მოვლენაა მალის მოსახლეობაში, რომელთა უმრავლესობა თავის ლოცვებს ყოველდღიურად ასრულებს.

კონსტიტუციის თანახმად მალი საერო სახელმწიფოა, ხოლო რელიგიური აღმსარებლობა თავისუფალია და ხელისუფლებაც მთლიანობაში პატივს სცემს ამ უფლებებს.

ისლამი, რომელსაც მალიში დიდი ისტორიული ფესვები აქვს, საკმაოდ იოლად ადაპტირდა ადგილობრივ პირობებთან; ურთიერთობა მუსლიმებსა და რელიგიურ უმცირესობებს შორის, როგორც წესი, მეგობრული იყო. მაგრამ 2012 წლის შემდეგ ქვეყნის ჩრდილოეთ რეგიონებში შარიათის კანონების შემოღებამ გაამძაფრა ურთიერთობები მუსლიმებსა და ქრისტიანებს შორის.^[30][31]

ეკონომიკა

მალის ეკონომიკა პირველ რიგში დამყარებულია სოფლის მეურნეობაზე, რადგან ქვეყნის მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი – სოფლის მოსახლეობა ძირითადად დაკავებულია ნატურალური სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობით.

მალი შედის უღარიბესი ქვეყნების ათეულში, 37 ღარიბ ქვეყანას შორის ერთ-ერთია უზარმაზარი დავალიანებით და სხვადასხვა წყაროებიდან უცხოური დახმარების ძირითადი მიმღებია, მათ შორის მრავალპროფილიანი ორგანიზაციებიდან (პირველ რიგში მსოფლიო ბანკი, აფრიკის განვითარების ბანკი და არაბული ფონდები), ასევე ორმხრივი პროგრამებიდანაც, რომლებსაც აფინანსებს ევროპის კავშირი, საფრანგეთი, აშშ, კანადა, ნიდერლანდები და გერმანია. 1991 წლამდე ყოფილი საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი, ჩინეთი და ვარშავის პაქტის ქვეყნები იყვნენ ეკონომიკური და სამხედრო დახმარების ძირითადი წყარო.

1999 წელს მთლიანი შიდა პროდუქტი მალიში ერთ სულ მოსახლეზე იყო 820 $. მალის უზარმაზარი პოტენციური სიმდიდრე გამოიხატება სასოფლო-სამეურნეო პროდუქციის, მსხვიფეხა პირუტყვის, თევზის მოყვანაზე და წარმოებაზე. ყველაზე უფრო პროდუქტიული სასოფლო-სამეურნეო ფართობები იმყოფება მდინარე ნიგერის გასწვრივ, მდინარე ნიგერის შიდა დელტაში და ქვეყნის სამხრეთ-დასავლეთში მდებარე სიკასოს რეგიონში.

სასარგებლო წიაღისეულის მოპოვება

სასარგებლო წიაღისეულის მოპოვება უკვე დიდი ხანია მალის ეკონომიკის მთავარი შემადგენელი ნაწილია. მალის ექსპორტის მოცულობით მესამე წყაროს – ოქროს, დღესაც მოიპოვებენ ქვეყნის სამხრეთ რეგიონებში: XX საუკუნის ბოლოს ოქროს მოპოვების მხრივ მალის ეკავა მესამე ადგილი აფრიკაში (სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკისა და განის შემდეგ).^[32] ეს საბადოები, რომელთაგანაც ყველაზე უფრო დიდი მდებარეობს დასავლეთ მალის ბამბუკის მთებში (კაესის რეგიონში), იყვნენ სიმდიდრის და ვაჭრობის მთავარი წყაროები ჯერ კიდევ განის იმპერიაში.

2000-იანი წლების შუა პერიოდში ოქროზე მოდიოდა მთლიანი მოპოვების დაახლოებით 80 %, თუმცა სხვა სასარგებლო წიაღისეულის მნიშვნელოვანი მარაგი დღეისათვის არ იწარმოება. ოქრო მალის საექსპორტო მოცულობაში მესამე ადგილს იკავებს, ისტორიული საექსპორტო დარგის – ბამბის და მსხვილფეხა პირუტყვის შემდეგ. 1999 წლიდან მალის წამყვან საექსპორტო პროდუქციაში ოქროს გამოჩენამ ხელი შეუწყო ზოგიერთი ნეგატიური შედეგების შერბილებას, რომელიც გამოწვეული იყო მსოფლიო ბაზარზე ბამბის ფასის მერყეობით და ქვეყნის სამხრეთში კოტ-დ’ივუარის პირველი სამოქალაქო ომის შედეგად გამოწვეული ვაჭრობის შემცირებით.^[33] ოქროსმომპოვებელ კომპანია anglogold-ში დიდი კერძო ინვესტიციები მოიცავს კომპანია Ashanti-ის ($250 მილიონი) სადიოლას და ასევე იატელას ოქროს საბადოებს და კომპანია Randgold Resources ($140 მილიონი) მორილას ოქროს საბადოს. ეს კომპანიები წარმოადგენენ სამხრეთაფრიკულ ტრანსეროვნულ კომპანიებს, რომლებიც შესაბამისად მდებარეობენ ქვეყნის ჩრდილო-დასავლეთ და სამხრეთ ნაწილებში.

მარილის მოპოვება ქვეყნის უკიდურეს ჩრდილოეთში, განსაკუთრებით ტაუდენის და ტეღაზის საჰარის უდაბნოს ოაზისებში, მინიმუმ 700 წლის განმავლობაში იყო მალის ეკონომიკის მთავარი ნაწილი. მარილისა და ოქროს მოპოვება ყველაზე უფრო მთავარი კომპონენტია ტრანსსაჰარულ ვაჭრობაში, რომელიც ჯერ კიდევ რომის იმპერიის პერიოდში მიმდინარეობდა.

1960-იანი წლებიდან 1990-იან წლებამდე სახელმწიფოს მიერ სამთო მოპოვება, განსაკუთრებით ოქროსი, გაფართოვდა, რომელსაც მოჰყვა საერთაშორისო სამთომომპოვებელი ხელშეკრულებების რაოდენობის ზრდის პერიოდი.

მალიში ასევე არსებობს კაოლინიტის, სუფრის მარილის, ფოსფატების და კირქვის საბადოები.^[34] ხელისუფლება ცდილობს გამოიწვიოს ინტერესი ტაუდენის აუზიდან ნავთობის ამოღების შესაძლებლობის მიმართ.^[35]

1991 წლიდან, განვითარების საერთაშორისო ასოციაციასთან ერთად, მალი ასრულებდა სამთო კოდექსების განხორციელებას, რომლებმაც გამოიწვია უცხოური კრედიტების ზრდა სამთომომპოვებელ მრეწველობაში.^[36] 1994 წლიდან 2007 წლის ჩათვლით ეროვნულ და უცხოურ კომპანიებზე 25-ზე მეტ სერთიფიკატებთან ერთად საექსპლოატაციოდ გაიცა დაახლოებით 150 ლიცენზია და 200-ზე მეტი სამეცნიერო ნებართვა. მალიში ოქროს მოპოვება მკვეთრად გაიზარდა: 2007 წელს 50 ტონაზე უფრო მეტი, ვიდრე 1980-იანი წლების ბოლოს ყოველწლიურად ნაწარმოები ნახევარ ტონაზე უფრო ნაკლებისა. მოპოვებიდან შემოსავალმა 2007 წელს შეადგინა დაახლოებით 300 მილიარდი CFA ფრანკი და 30-ჯერ უფრო გაიზარდა 1995 წელთან შედარებით, როდესაც ეროვნული სამთომომპოვებელი კომპანიის მთლიანი შემოსავალი შეადგენდა 10 მილიორდ CFA ფრანკზე ნაკლებს. მოპოვებიდან სახელმწიფო შემოსავლები 1989 წელს შეადგენდა ეროვნული შემოსავლების 1 %-ზე ნაკლებს, 2007 წელს კი თითქმის 18 %-ს მიაღწია.^[37]

ენერგეტიკა

ქვეყანაში ელექტროენერგია და წყლის მეურნეობა იმყოფება Energie du Mali-ის (EDM) დაქვემდებარეობაში, ხოლო მის ხაზობრივ დარგებს აყალიბებს კომპანია Industry Textile du Mali (ITEMA).^[34] მალიმ მიაღწია ჰიდროელექტროენერგიის ეფექტურ გამოყენებას, რომელიც შეადგენს მალის ელექტროენერგიის ნახევარზე მეტს. 2002 წელს მალის ჰიდროელექტროსადგურებში ნაწარმოებია 700 გვტ ელექტროენერგია.^[38]

Energie du Mali წარმოადგენს ელექტროკომპანიას, რომელიც ელექტროენერგიით უზრუნველყოფს მალის მოსახლეობას. ქალაქის მოსახლეობის მხოლოდ 55 %-ს აქვს შესაძლებლობა ისარგებლოს EDM-ის მომსახურებით.^[39]

თევზჭერა

მდინარე ნიგერი ასევე თევზეულის მთავარი წყაროა, რომელიც საკვებით უზრუნველყოფს მდინარის გასწვრივ არსებულ სოფლებს; მიღებული პროდუქტი — დაკონსერვებული, დამარილებული და გამომშრალი თევზეული გადის ექსპორტზე. 1980-იანი წლების დასაწყისიდან გვალვების და მდინარის წყლების სასოფლო-სამეურნეო მოხმარების გამო თევზის პროდუქცია მუდმივად კლების რეჟიმშია.

ტრანსპორტი

მალის სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურა რეგიონალური დონეზეც კი ითვლება არადამაკმაყოფილებლად და ეს ერთ-ერთი მიზეზის ქვეყნის შეზღუდული ეკონომიკური ზრდისა და განვითარებისა. მიუხედავად ამისა, გაუმჯობესება აღინიშნა 2000-იანი წლების დასაწყისში. მალიში ზოგიერთი ავტოგზის და აეროპორტის პროექტის განხორციელება დაიწყო 2002 წლის აფრიკის ერთა თასის საფეხბურთო ტურნირის ჩატარებამდე.^[14]

დაკარი-ბამაკოს რკინიგზა

მალიში ფუნქციონირებს ერთი 729 კმ-ის სიგრძის 1000 მმ-ის სიგანის სარკინიგზო ხაზი, რომელიც პორტ კულიკოროდან ბამაკოს გავლით გადის სენეგალის სახელმწიფო საზღვრამდე და გრძელდება დაკარამდე. ამორტიზებული ბამაკო-დაკარის ხაზი ეკუთვნის 1995 წელს მალიში და სენეგალში დაარსებულ ერთობლივ კომპანიას, რომლის საბოლოო მიზანი მისი პრივატიზაციაა. 2003 წელს ორივე ქვეყანამ რკინიგზა 25-წლიანი ვადით მიჰყიდა კანადურ კომპანიას, რომელიც ვალდებულია მოდერნიზება ჩაუტაროს რკინიგზის მოწყობილობებს და ინფრასტრუქტურას.

რკინიგზის მალის მონაკვეთზე 1999 წელს გატარებულია დაახლოებით 536 000 ტონა ტვირთი და 778 000 მგზავრი. რკინიგზის ტრასა იმყოფება არადამაკმაყოფილებელ მდგომარეობაში და ხშირად დაკეტილია წვიმიანი სეზონის დროს. სარკინიგზო ხაზი პოტენციურად დიდ მნიშვნელობას წარმოადგენს, რადგანაც ის ზღვაზე გასასვლელის არ მქონე მალის რეგიონებს აკავშირებს დაკარის პორტთან. 2002 წლის ბოლოს კოტ-დ’ივუარში დაწყებული სამოქალაქო ომის გამო მალის ექსპორტის ამ ქვეყნის მსხვილ საზღვაო პორტ აბიჯანში გატანა დიდ სირთულეებს უკავშირდება. 2000-იანი წლების დასაწყისში არსებობდა ახალი რკინიგზის მშენებლობის გეგმა ბამაკოსა და გვინეის ქალაქებს კურუსას და კანკანს შორის.^[14]

2013 წლის მდგომარეობით, მალიში სამგზავრო გადაყვანებს ბამაკოსა და კაესს შორის ქალაქების კატისა და დიამუს გავლით სჭირდებოდა სამი დღე.^[40]

2009 წელს მალის საავტომობილო გზების მთლიანი სიგრძე შეადგენდა დაახლოებით 22 474 კმ-ს, მათ შორის დაახლოებით 5522 კმ ასფალტირებულია. ქვეყნის ძირითადი ეკონომიკური ინტერესები დაკავშირებულია ატლანტის ოკეანის სანაპიროსთან, რის გამოც კოტ-დ’ივუარის ქალაქ აბიჯანამდე გაყვანილია ასფალტირებული ავტოგზა. ევროპის განვითარების ფონდი აფინანსებს ავტოგზის მშენებლობას ბამაკოსა და სენეგალის დედაქალაქ დაკარს შორის. აფრიკის განვითარების ბანკი აფინანსებს ავტოგზის მშენებლობას ბამაკოსა და გვინეის ქალაქ კანკანს შორის. ასევე არსებობს გეგმები ტრანსსაჰარული ავტოგზის მშენებლობის შესახებ მალისა და ალჟირს შორის.^[14]

საერთოდ ავტოგზების მდგომარეობა ქალაქის რაიონების ფარგლებს გარეთ სახიფათოა, განსაკუთრებით ღამის საათებში. იზოლაციის, ავტოგზების ცუდი მდგომარეობის და ბანდიტიზმის გავრცელების გამო ხმელეთზე მალის ჩრდილოეთით მოგზაურობა ითვლება განსაკუთრებით სახიფათოდ. გაცილებით უფრო უხიფათოა შესაძლებლობის ფარგლებში ფრენა ან ნავით ცურვა. მალის ბევრი მთავარი გასასვლელი ჩრდილოეთისკენ უფრო ცოტაა, ვიდრე უდაბნოს ავტომაგისტრალები გრძელ იზოლირებულ სივრცეში.^[14]

იმის გამო, რომ ავტომობილების მფლობელთა რიცხვი მცირეა, ხოლო ოფიციალური სახელმწიფო საზოგადოებრივი სატრანსპორტო საშუალებები იშვიათობაა, არაოფიციალური ავტობუსები და სამარშრუტო ტაქსები საკმაოდ ბევრია მალიში. ბამაკო განთქმულია თავისი მწვანე და ყვითელი ფერის ტაქსებით. სხვა სატრანსპორტო საშუალებები, სატვირთო ავტომობილების ჩათვლით, ავტობუსები, მოტოციკლები და მიკროავტობუსები, მუშაობენ როგორც ტაქსები. უკანასკნელ წლებში ჩინეთიდან შემოტანილი ლიცენზიის არმქონე მცირე მოტოციკლები დომინირებენ ბამაკოს უმრავლეს ავტომაგისტრალებზე. იაფფასიანი მოტოციკლები ხშირად ხდებიან ერთადერთ სატრანსპორტო საშუალებებად მალიში, მაგალითად ჩინური მოტოციკლი იყიდება 700 ამერიკულ დოლარად.^[41]

მაშინ როდესაც ხელისუფლება ოფიციალურად ითხოვს მოტოციკლებისა და მისი მძღოლების ლიცენზირებას, იგი მაინც არ სრულდება. 2009 წლის შეფასებით მალიში არსებობს დაახლოებით 500 000 მოტოციკლი, თანაც მათ შორის ორი მესამედი იაფი ჩინური მოტოციკლებია, ცნობილი როგორც „ჯაკარტა“, რომელიც საწვავის ეკონომიის მხრივ საუკეთესოა, მაგრამ უსაფრთხოების მხრივ გაცილებით სუსტია, ვიდრე ძვირი იაპონური ან დასავლური ბრენდები.^[42]

1990-იან წლებში ბამაკოში აიკრძალა ცხენის ურიკები, რამაც გამოიწვია ქუჩებში ხელის ურიკების რაოდენობის ზრდა. ბოლო პერიოდში საავტომობილო გზების მშენებლობის დროს სავალ ზოლს ცალკე გამოყოფენ ორთვლიანი (ურიკები, ველოსიპედები, მოტოციკლები) და ოთხთვლიანი სატრანსპორტო საშუალებებისთვის, ასევე ფეხითმოსიარულეებისათვის.^[43]

იმის გამო, რომ მალის არ აქვს ზღვაზე გასასვლელი, მას არ გააჩნია საზღვაო პორტი, მაგრამ ბამაკოს სიახლოვეს მყოფ მდინარე ნიგერზე მდებარე ქალაქი კულიკორო ასრულებს მთავარი სამდინარე პორტის მოვალეობას. ტრადიციულად კოტ-დ’ივუარის პორტი აბიჯანი იყო მალის მთავარი საზღვაო პორტი, საიდანაც გადიოდა მალის სავაჭრო მოცულობის 70 % (ოქროს ექსპორტის გამოკლებით). მალის საექსპორტო ვაჭრობამ ზარალი განიცადა 2000-იანი წლების დასაწყისში კოტ-დ’ივუარში სამოქალაქო ომის დაწყებისას, როდესაც ეს სავაჭრო გზა დაიკეტა.^[14]

მალის აქვს 1815 კმ შიდა წყლის გზები, პირველ რიგში მდინარე ნიგერზე, რომლის ნაწილი ვარგისია საშუალო და მძიმე ტვირთების გადასაზიდად წვიმიანი სეზონის დროს (ივნისი/ივლისი–ნოემბერი/დეკემბერი). მდინარე სენეგალის ნაწილი ასევე სანაოსნოა, რომელიც უზრუნველყოფს სანაოსნო პირობებს მთელი წლის განმავლობაში ატლანტის ოკეანისკენ.^[14]

2007 წლის მონაცემებით მალიში ფუნქციონირებდა 29 აეროპორტი, რომელთა შორის რვას გააჩნია მყარი ასაფრენ-დასაჯდომი ზოლი.^[44] მთავარი აეროპორტია ბამაკო-სენუს საერთაშორისო აეროპორტი ბამაკოში, რომლის მეშვეობითაც სრულდება რეისები მეზობელ ქვეყნებში და ევროპაში. 2002 წელს ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესების ფარგლებში ბამაკოში ასაფრენ-დასაჯდომი ზოლი გაფართოვდა და ახალი ასაფრენ-დასაჯდომი ზოლები აშენდა ადრე ძნელადმისადგომ დასავლეთ კაესის, მოპტის და სიკასოს რაიონებში. ბამაკოდან საკონტინენტაშორისო რეისებს სხვებთან ერთად ასრულებენ კომპანიები „Air France“ და „Belgian airline“.^[14]

სოფლის მეურნეობა

ძირითადი სასოფლო-სამეურნეო რეგიონები მალის სამხრეთში. მალიში ყველაზე უფრო პროდუქტიული სასოფლო-სამეურნეო რეგიონები მდებარეობენ ბამაკოსა და მოპტის შორის. სარწყავი წყალი ძირითადად გამოიყენება ბრინჯისთვის და ბამბისთვის, რომელიც მოჰყავთ ნოტიო ნიადაგზე. (USDA: 2001)

მალის ეკონომიკის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი დარგია სოფლის მეურნეობა. ბამბა ყველაზე უფრო დიდი საექსპორტო კულტურაა და გადის დასავლეთის ქვეყნებში სენეგალის და კოტ-დ’ივუარის საშუალებით.^[32][38] 2002 წელს მალიში ნაწარმოები იქნა 620 000 ტონა ბამბა, მაგრამ 2003 წელს მისი ფასები საკმაოდ დაეცა.^[32][38] ბამბის გარდა მალიში მოჰყავთ ბრინჯი, ფეტვი, სიმინდი, ბოსტნეული კულტურები, თამბაქო და ხილი. ოქრო, შინაური პირუტყვი და სოფლის მეურნეობა შეადგენს მალის 80 %-მდე ექსპორტს.^[34]

მალის მშრომელების 80 % დაკავებულია სოფლის მეურნეობაში, ხოლო 15 % მომსახურების სფეროში.^[38] სეზონურ ცვალებადობას რეგულარულად მოაქვს დროებითი სამუშაოს დაკარგვა სოფლის მეურნეობის მუშაკებს შორის.^[45]

სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობით დაკავებულია ქვეყნის მუშა ძალის 80 %, ხოლო მისი პროდუქცია შეადგენს მთლიანი შიდა პროდუქტის 42 %-ს. ბამბის წარმოება და მეცხოველეობა შეადგენს მალის წლიური ექსპორტის 75-80 %-ს. მცირე ნატურალური მეურნეობის (მარცვლოვანი, პირველ რიგში სორგო, ფეტვი და სიმინდი) ტრადიციული კულტურის ფერმები დომინირებენ აგრარულ სექტორში, რომლის ნათესებიც მოიცავს მთლიანი სავარგულების დაახლოებით 90 %-ს ანუ 14 000 კმ²-ს (1 400 000 ჰა).

ყველაზე უფრო პროდუქტიული სასოფლო-სამეურნეო ფართობი მდებარეობს მდინარე ნიგერის ნაპირების გასწვრივ ბამაკოსა და მოპტის შორის და გადაჭიმულია სამხრეთისაკენ გვინეის, კოტ-დ’ივუარის და ბურკინა-ფასოს სახელმწიფო საზღვრებამდე. მოპტის რეგიონში ნალექების საშუალო წლიური რაოდენობა შეადგენს 500 მმ-ს, ხოლო სიკასოს რეგიონის სამხრეთით 1400 მმ-ს. ეს ზონა ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანია ბამბის, ბრინჯის, ფეტვის, სიმინდის, ბოსტნეულის, თამბაქოს და ხილისთვის.

ნალექების წლიური რაოდენობა, რომელიც კრიტიკულია მალის სოფლის მეურნეობისათვის, იყო საშუალო დონეზე ან მასზე უფრო მაღლა 1993 წლიდან. მარცვლოვანი კულტურების წარმოება, ბრინჯის ათვლით, ყოველწლიურად იზრდება, ხოლო ბამბის მოსავალმა 1997-1998 წლებში მიაღწია რეკორდულს – 500 000 ტონას.

1960-იანი წლების შუა პერიოდამდე მარცვლეული კულტურების (ფეტვი, სორგო, ბრინჯი და სიმინდი) მოყვანით მალი საკუთარ თავს სრულად აკმაყოფილებდა. საკმარისი საკვები პროდუქტების დანაკლისი ქვეყნის მოსახლეობას დაეტყო არახელსაყრელ წლებში, მოსახლეობის რაოდენობის ზრდისას, საკვების მიღების ჩვევების შეცვლისას და რაც ყველაზე მთავარია სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტების წარმოებაზე პოლიტიკურმა შეზღუდვებმა გამოიწვია მარცვლეული კულტურების დეფიციტი თითქმის ყოველ წელს 1965 წლიდან 1986 წლის ჩათვლით.

წარმოებამ ზრდა დაიწყო 1987 წლიდან სახელმწიფოს მიერ წამოწყებული სასოფლო-სამეურნეო პოლიტიკის რეფორმებისა და დასავლეთის დონორი ქვეყნების დახმარების შედეგად. მწარმოებლებისათვის ფასების ლიბერალიზაციამ და მარცვლეული კულტურების თავისუფალმა ბაზარმა წარმოებას შეუქმნა სტიმული. ამ რეფორმებმა და წარმატებულმა ინტეგრირებულმა სოფლის მეურნეობის პროგრამებმა, ასევე მართვის მეთოდების დახვეწამ უკანასკნელ ხუთ წელიწადში გამოიწვია მარცვლეული კულტურების საკმარისზე მეტი რაოდენობის წარმოება.

ტურიზმი

მალიში ტურიზმი განუვითარებელია. ცუდი ინფრასტრუქტურის გამო ტურიზმის სფერო ნელა ვითარდება, ხოლო 2002 წლის აფრიკის ერთა თასის ტურნირის დაწყებამდე გამოიკვეთა მისი განვითარების გზები. მაგრამ, ჩრდილოეთ მალიში დაწყებული კონფლიქტების და ტერორიზმის საფრთხის გამო ყველა მსხვილ ტურისტული მომსახურეობის ობიექტზე ჩამოსული ტურისტების რაოდენობა 2011 წელს არსებული 200 000-დან 2012 წლისთვის შემცირდა 10 000-მდე. ქვეყანაში ტომბუქტუს ჩათვლით იმყოფება იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ოთხი ძეგლი.

ტურიზმის განვითარებას აფერხებს ცუდ მდგომარეობაში მყოფი ქვეყნის სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურა და ტურისტებისათვის სასტუმროების ნაკლებობა. მალიში 2002 წელს ჩატარდა აფრიკის ერთა თასის ტურნირი ფეხბურთში. ამ მოვლენისადმი მზადების დროს ხელისუფლება ახორციელებს სოციალური განვითარების პროგრამას, სახელად „მალი 2002“. ამ პროგრამის მეშვეობით ტურისტული დარგი გარკვეულ შემოსავალს ღებულობს.^[46] მაგრამ მას შემდეგ ქვეყნის ჩრდილოეთში დაწყებულმა მუდმივმა კონფლიქტებმა გამოიწვია ამ სფეროს დაცემა უცხოელ მოქალაქეებზე მუდმივი თავდასხმების საფრთხის გამო.^[47]

2000-იანი წლების დასაწყისში ყოველწლიურად დაახლოებით 90 000 ტურისტი ინახულებდა მალის.^[46] ეს მაჩვენებელი 2011 წლისთვის გაიზარდა 200 000 ადამიანამდე, მაგრამ ტურისტებზე თავდასხმების შემდეგ ეს ციფრი მომდევნო წელს შემცირდა 10 000 ადამიანამდე.^[47]

ქვეყანაში ტარდება ფესტივალები, განსაკუთრებით უდაბნოს ფესტივალი, რომლის ჩატარება დაიწყო 2001 წლიდან, მაგრამ შეჩერდა 2013 წელს უსაფრთხოების საკითხების გამო.^[47]

მალიში იმყოფება იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ოთხი ძეგლი, მათ შორის ცნობილი ქალაქი ტომბუქტუ. იგი 2012 წლიდან დაწყებული იუნესკოს სიაში დაფიქსირებულია, როგორც საფრთხის ქვეშ მყოფი ქალაქი, რომელსაც იუნესკო მოიხსენიებს, როგორც „ინტელექტუალურ და სულიერ დედაქალაქად და აფრიკაში ისლამის გავრცელების ცენტრად XV და XVI საუკუნეებში. მისი სამი დიდი მეჩეთი — ჯინგერებერი, სანკორე და სიდი იაჰია გვახსენებს ტომბუქტუს ოქროს საუკუნეს. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ძეგლები მუდმივად აღდგენის პროცესშია, ისინი დღეისათვის იმყოფებიან გაქრობის საფრთხის ქვეშ“. დანარჩენი სამი მოიცავს ბანდიაგარას, ჯენეს და ასკიას საფლავს.^[47]

საგარეო ვაჭრობა

• ექსპორტი: $2,191 მილიარდი (2015 წელი)^[48]
• ექსპორტის დარგები: ბამბა – 50 %, ოქრო, შინაური პირუტყვი
• ძირითადი მყიდველები: ჩინეთი – 30,5 %, ინდოეთი – 15,1 %, ინდონეზია – 8,6 %, ბანგლადეში – 6,3 % (2013)
• იმპორტი: $2,919 მილიარდი (2015 წელი)^[48]
• იმპორტის დარგები: საწვავი, მანქანები და მოწყობილობები, საკვები პროდუქტი
• ძირითადი მომწოდებლები: საფრანგეთი – 11 %, სენეგალი – 10,1 %, კოტ-დ’ივუარი – 9,2 %, ჩინეთი – 7,6 % (2013)

სოციალური სფერო

განათლება

მალიში საყოველთაო განათლება უფასოა და სავალდებულოა 9 წლის განმავლობაში 7 წლიდან 16 წლის ასაკის ბავშვებისათვის.^[14] განათლების სისტემა მოიცავს დაწყებითი განათლების 6 წელს, რომელიც იწყება 7 წლის ასაკიდან. მას მოსდევს ექვსწლიანი საშუალო განათლება, რომელიც შედგება 2 სამწლიანი ციკლისაგან.^[14]

მალიში კერძო სკოლაში სწავლის ძირითად კურსზე დასწრება დაბალია, რადგანაც ოჯახებს არ შეუძლიათ დაფარონ ტანსაცმლის, წიგნების, საკანცელარიო ნივთების და სხვა ხარჯები, რის გამოც ისინი დადიან სახელმწიფო სკოლებში.^[14]

2000-2001 სასწავლო წელს დაწყებით სკოლებში სწავლობდა შესაბამისი ასაკის ბავშვების მხოლოდ 61 % (71 % ბიჭი და 51 % გოგო).^[14] დაწყებით სკოლებში დამამთავრებელ კურსებზე დასწრებაც დაბალია: 2003 წელს სკოლებში დადიოდა მოსწავლეთა მხოლოდ 36 % (გოგოების მაჩვენებელი უფრო დაბალია).^[14] მოსწავლეთა უმრავლესობა სკოლას თავს ანებებს 12 წლის ასაკში.^[14] 1990-იანი წლების ბოლოს საშუალო სკოლებში დადიოდა ბავშვების 15 % (ბიჭების 20 % და გოგოების 10 %).^[14]

2000 წელს სახელმწიფო ხარჯებმა განათლების სფეროში შეადგინა სახელმწიფო ხარჯების მთლიანი მოცულობის დაახლოებით 15,6 % და მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) დაახლოებით 2,8 %.^[14] მალის სახელმწიფო მონაცემებით 2003-2004 სასწავლო წელს ქვეყანაში ფუნქციონირებდა 318 სკოლამდელი დაწესებულება 971 მასწავლებლით და 35 000 მოსწავლით; 8714 საერთო (დაწყებითიც და საშუალოც) სასწავლებელი 36 064 მასწავლებლით და 1 650 803 მოსწავლით; ასევე უმაღლესი სასწავლო დაწესებულებები 37 635 სტუდენტით.^[14] განათლების სისტემა სოფლებში განიცდის სკოლების უკმარისობას, ასევე მასწავლებლების და სასკოლო ნივთების დეფიციტს.^[14]

სკოლამდელ განათლებაზე ხარჯების ზრდამ, განსაკუთრებით სოფელში მცხოვრები ბავშვებისათვის, გამოიწვია მნიშვნელოვანი ეფექტი ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებში. დაწყებითი სკოლის დამთავრების შემდეგ მოსწავლეებს შეუძლიათ ჩააბარონ მისაღები გამოცდები საშუალო სკოლაში მისაღებად. 2008 წელს 80 000 მოსწავლეზე მეტმა ჩააბარა ეს გამოცდები, ხოლო დაახლოებით 17 000, რომელთაგან 40 % გოგო იყო, უარი ეთქვა საშუალო სკოლაში სწავლის გაგრძელებაზე.^[49] იმ დროს, როდესაც ხელისუფლება ამტკიცებს, რომ ამ მოსწავლეების შეზღუდული რაოდენობა უნდა მოხვდეს საშუალო სკოლებში მათი დიპლომების, ასაკის და აკადემიური მოსწრების საფუძველზე, ზოგიერთი ადამიანი ამტკიცებს, რომ სქესობრივი დისკრინიმაცია მთავარ როლს თამაშობს ამ მოსწავლე გოგონების რაოდენობის შემცირებაში.^[49]

ხელისუფლებამ ხაზი გაუსვა, რომ სკოლამდელი განათლების დაფინანსებას სავარაუდოდ მიაღწევს ყოვლისმომცველი დაწყებითი განათლების დროს 2015 წლისთვის, რომელიც ჩამოყალიბებულია საერთაშორისო ათასწლეულის განვითარების მიზნების სფეროს დეკლარაციაში, მაგრამ მალის განათლების მინისტრის ძირითად სიტყვაში ნათქვამია, რომ ეს შეეხება ზოგადსაგანმანათლებლო სკოლებს.^[49] ხელისუფლებამ განაცხადა, რომ 2002 წლიდან 2007 წლის ჩათვლით დაწყებით სკოლებში მოსწავლე გოგონების პროცენტი გაიზარდა 56 %-დან 68 %-მდე, ხოლო ბიჭების 78 %-დან 88 %-მდე.^[49]

ამავე დროს, ხელისუფლების შეფასებით, 2010 წელს დაწყებითი სკოლების დამამთავრებელი კლასის მოსწავლეთა 35 % არ შეესაბამება საშუალო სკოლის მოთხოვნილებებსн.^[49] ხელისუფლება გეგმავს პროფესიული განათლების უმაღლესი სასწავლო დაწესებულებების სისტემის გაფართოების ინვესტირებას მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად.

მოსწავლეები მალიში არ იხდიან სწავლის საფასურს, მაგრამ კერძო საშუალო და პროფესიულ-ტექნიკურ სასწავლებლებში იხდიან $600 წელიწადში (ბამაკო, 2008 წელი), ქვეყანაში, სადაც მსოფლიო ბანკის მონაცემებით საშუალო წლიური ხელფასი 2007 წელს იყო $500.^[49]

მსოფლიოში ერთ-ერთი უძველესი უნივერსიტეტი — სანკორეს მედრესე ტომბუქტუში — დათარიღებულია XV საუკუნით.

ბამაკოს უნივერსიტეტი, რომელიც ასევე ცნობილია, როგორც მალის უნივერსიტეტი, 1990-იან წლებში შეიქმნა ძველი უმაღლესი განათლების დაწესებულებების გაერთიანებით ბამაკოს რაიონში.

ჯანდაცვა

მალი განიცდის ბევრ სამედიცინო პრობლემებს, რომლის მიზეზია სიღარიბე, შიმშილი, არასაკმარისი ჰიგიენა და სანიტარია. მალიში ჯანდაცვა და მისი მაჩვენებლების განვითარება ერთ-ერთი უკანასკნელია მსოფლიოში. 2012 წელს სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა შეადგენდა 53,06 წელს.^[50] 2000 წლის შეფასებით მოსახლეობის 62-65 %-ს აქვთ სუფთა წყლის დალევის საშუალება და მხოლოდ 69 %-ს კანალიზაცია ან მისი მსგავსი საშუალება. 2001 წელს სახელმწიფოს საერთო ხარჯები ჯანდაცვაზე შეადგენდა დაახლოებით US$4 ერთ სულ მოსახლეზე.

კვების პირობების გაუმჯობესებისა და ამ პრობლემებთან დაკავშირებული ავადმყოფობის შემცირების მიზნით მიმდინარეობს ბრძოლა, რომ ქალები დააინტერესონ ადგილობრივი კერძებით კვებაში. მაგალითად, ნახევრადგვალვიან ტროპიკულ ზონაში სასოფლო-სამეურნეო კვლევების საერთაშორისო ცენტრისა (ICRISAT) და აგა ხანის ფონდის წარმომადგენლობის მიერ მიმდინარეობს ქალთა ჯგუფების სწავლება, რათა პროგრამა equinut გადაიქცეს ტრადიციული რეცეპტ di-dèguè-ის (არაქისის ფაფის, თაფლის და ხორბლის ან ბრინჯის ფქვილის ჩათვლით) ჯანმრთელი კვების ვერსიად. მისი მიზანი ის იყო, რომ გაუმჯობესებულიყო კვება და არსებობის პირობები, რათა ქალებს ეწარმოებინათ კვების პროდუქტები და გაეყიდათ იგი, რომ ადგილობრივ საზოგადოებასაც მიეღო იგი მიუხედავად თავისი ტრადიციული შეხედულებებისა.^[51]

სამედიცინო დაწასებულებები მალიში საკმაოდ შეზღუდულია და არ არის წამლების საკმარისი რაოდენობა. მალარია და სხვა ფეხსახსროვანი დაავადებები, რომლებიც ფართედ არის გავრცელებული მალიში, ასევე პრობლემას წარმოადგენს მთელი რიგი ინფექციური დაავადებები, როგორებიცაა ქოლერა და ტუბერკულოზი. მალის მოსახლეობა ასევე განიცდის ბავშვთა შიმშილობის მაღალ დონეს და იმუნიზაციის დაბალ დონეს. მოსახლეობის ზრდასრულთა და ბავშვთა დაახლოებით 1,9 % დაავადებულია შიდსით, რომელიც ერთ-ერთი ყველაზე უფრო დაბალი მაჩვენებელია სუბსაჰარულ აფრიკაში. მალის ქალების და მოზრდილი გოგონების დაახლოებით 85-91 %-ს ჩატარებული აქვს ქალთა წინადაცვეთა (2001 და 2006 წლების მონაცემები).^[52][53]

მასმედია

მალის მასმედია მოიცავს ბეჭვდით საშუალებებს, რადიოს, ტელევიზიასა და ინტერნეტს.

მალიში რადიო მასობრივი კომუნიკაციების ძირითადი საშუალებაა. რეალობაში, ფართედ გავრცელებული სიღარიბე და მოსახლეობის განათლების დაბალი დონე, ასევე არასაკმარისი გავრცელება ბამაკოს ფარგლებს გარეთ, ზღუდავს ტელევიზიასთან და ბეჭვდით საშუალებებთან წვდომას. მალიში ფუნქციონირებს 125-ზე მეტი რადიოსადგური, ასევე ერთი სატელევიზიო სადგური. ხელისუფლების მიერ ყოფილი კონტროლირებადი რადიო და ტელევიზია ოფიციალურად ავტონომიურია, მაგრამ პოლიტიკური ოპოზიცია მათ ბრალს დებს პროსახელისუფლებო განწყობილებაში. უცხოური რადიოპროგრამები ფართედაა გავრცელებული ადგილობრივი მასმედიის საშუალებების მიერ. უცხოური თანამგზავრული და საკაბელო სატელევიზიო პროგრამების მიღება ასევე შესაძლებელია, განსაკუთრებით ბამაკოში.^[14]

1992 წლიდან მრავალპარტიული სისტემის შემოღების შემდეგ ქვეყანაში აღინიშნა ბეჭვდითი მასმედიის ბუმი. 2003 წელს ბეჭვდითი მასმედია, რომელიც მოიცავდა 42 კერძო გაზეთსა და ჟურნალს (39 ბამაკოში და თითო-თითო ტომბუქტუში, მოპტიში და სიკასოში), იბეჭდებოდა ფრანგულ, არაბულ და ქვეყნის სხვადასხვა ეროვნულ ენებზე. აზრთა ფართე სპექტრის გამოხატვა, მათ შორის ხელისუფლების კრიტიკა, არ დაიშვება.^[14]

სიტყვისა და ბეჭვდის თავისუფლება მალიში გარანტირებულია ქვეყნის კონსტიტუციით, მაგრამ მას აკონტროლებს სახელმწიფო. მასმედიას არეგულირებს კავშირგაბმულობის უმაღლესი საბჭო. თავისუფალი მალის რადიოსა და ტელევიზიის კავშირი (URTEL) არის ორგანიზაცია, რომელიც პასუხს აგებს მალიში სატელევიზიო და რადიომაუწყებლობის გადაცემების რეგულირებაზე.^[14]

გაზეთები უნდა დარეგისტრირდნენ კავშირგაბმულობის სამინისტროში, მაგრამ რეგისტრაცია საკმაოდ რთული პროცესია. საარჩევნო კომპანიის მიმდინარეობისას საკონსტიტუციო კომიტეტი სახელმწიფო მასობრივ საინფორმაციო საშუალებებთან წვდომის გარანტიას იძლევა, მისი საშუალებით ყველა პოლიტიკურ პარტიას აქვს თანაბარი წვდომა სახელმწიფოს მიერ კონტროლირებად მასმედიასთან.^[14]

ხელისუფლება არ ზღუდავს ინტერნეტის გამოყენების რესურსებს, მაგრამ პრაქტიკაში ინტერნეტის გამოყენება საკმაოდ რთულია კომპიუტერების მაღალი ფასებისა და სერვერის მუშაობის ლიცენზიის გამო.^[14]

მალიში არსებობს რამდენიმე ყოველდღიური და ყოველკვირეული გაზეთი. მათი გავრცელება შეზღუდულია განათლების საკმაოდ დაბალი დონის გამო. მალი რჩება ზეპირი ტრადიციების ქვეყნად.

Office de Radiodiffusion Télévision du Mali (ORTM) წარმოადგენს ეროვნულ სამაუწყებლო ორგანიზაციას. ის წარმოადგენს ორ რადიოსადგურს, ეროვნული ფორმატის რადიოსადგური და 1993 წელს შექმნილი სადგური 2, ასევე FM დიაპაზონზე მაუწყებელი არხები.

ქვეყანაში არსებობს დაახლოებით 150 კერძო რადიოსადგური, რომლებიც მუშაობენ FM დიაპაზონზე.

სწრაფი ტემპით მატულობს სასოფლო რადიო ქსელი. ადგილობრივ ენებზე ინფორმაციის მიღება დიდ გავლენას ახდენს ადამიანებზე ცხოვრების ხარისხისა და შიდა საქმეების მართვის შედეგების თვალსაზრისით. სულ უფრო მეტმა და მეტმა რადიოსადგურმა დაიწყო მაუწყებლობა ინტერნეტში.^[54] მისი ამოცანაა ეკონომიკური უკუგება, რომელიც აუცილებელია ამ მედია ცენტრების მხარდაჭერისათვის და ამ რადიოსადგურების ტექნიკური მომსახურების ხარჯებისათვის. თავისუფალი მალის რადიოსა და ტელევიზიის კავშირის (URTEL) ქსელის მეშვეობით რადიოსადგურები შეიძლება ერთად შეერთდნენ, რათა გააშუქონ ყველაზე უფრო მთავარი მოვლენები, როგორებიცაა ფეხბურთი ან 1997 წლის საპარლამენტო არჩევნების მოვლენები.

URTEL-ის პრეზიდენტი მუსა კეიტა ამბობს, „ჩვენ გვინდა ვთქვათ, რომ 'Office de Radiodiffusion Télévision du Mali (ORTM) – მალის ხმაა, ხოლო ადგილობრივი რადიოსადგურები – მალიელების ხმა“.^[55]

Radio France internationale (RFI) განსაკუთრებით პოპულარულია მსმენელებს შორის. ახალი ამბების პროგრამები გადმოიცემა ბევრი ადგილობრივი რადიოსადგურებით. რადიოსადგურები „BBC“ და „ამერიკის ხმა“ ასევე მისაწვდომია ფრანგულ ენაზე ადგილობრივ რადიოსადგურებთან პარტნიორობის მეშვეობით.

Office de Radiodiffusion Télévision du Mali-ზე (ORTM) ფუნქციონირებს ეროვნული საზოგადოებრივი ტელეარხი: ეროვნული ტელევიზია ORTM. 2007 წლის თებერვალში მისი გამოჩენის მომენტიდან ამ არხის მიღება ევროპაში ასევე შესაძლებელია w3a მოდელით Eutelsat-ის კომპანიის თანამგზავრის საშუალებით, რომელიც მდებარეობს 7 გრადუსით აღმოსავლეთით.

ფრანგული არხი TV5Monde, რომელიც მაუწყებლობს ფრანგულენოვან ქვეყნებში მაუწყებლობს თანამგზავრის საშუალებით მალის თითქმის მთელ ტერიტორიაზე. მისი ყურება შეფერხებებით შესაძლებელია უბრალო ანტენითაც კი.

უახლოეს პერიოდში ბამაკოში მაუწყებლობა დაიწყო ახალმა არხმა: „Africable, la chaîne du continent“.

მალის ორი კომპანია MMDS-ის საშუალებით ყოველთვიური პაკეტის გამოწერის შემდეგ წარმოადგენს არხების ფართე არჩევანს, რომლებიც სპეციალიზებულია ისეთ ფორმატებში, როგორებიცაა სპორტული და საბავშვო პროგრამები, ახალი ამბები, ფილმები და ასე შემდეგ.

ასევე შეიძლება პაკეტის გამოწერა თანამგზავრულ ქსელ canal-ზე პირდაპირი თანამგზავრული მიმღებით (RDS განსხვავდება MMDS-ის ბაზისური კომპლექსისაგან). ასე რომ შესაძლებელია დიდი რაოდენობით არხების ყურება აფრიკიდან და ევროპიდან ინგლისურ და არაბულ ენებზე.

სატელევიზიო სადგურები მოიცავენ:

• Office de la Radiodiffusion Television du Mali (ORTM) – საზოგადოებრივი, პროგრამები ფრანგულ და ადგილობრივ ენებზე;
• Multi Canal stations (მრავალარხიანი ოპერატორი);
• Tele-Kledu stations (მრავალარხიანი ოპერატორი).

სანამ 1997 წელს მალიში დაინერგებოდა ინტერნეტ-სერვისმა დიდი გამოცდა განიცადა. ფუნქციონირებს 5 ინტერნეტ-პროვაიდერი, რომლებიც მუშაობენ société des télécommunications du Mali-ის (SOTELMA) მეშვეობით. ინტერნეტ-ინფრასტრუქტურა რჩება ძვირ და ძნელ მომსახურების სფეროდ. დომინანტია კერძო ტელესაკომუნიკაციო კომპანია Ikatel (ეგრეთ წოდებული ნარინჯისფერები). მისი მომსახურება მოიცავს Live Box, evry were და 3g plus. 2011 წლის დასაწყისიდან ამოქმედდა კომპანია-კონკურენტი Malitél.

ბამაკოში შედგა საერთაშორისო კონფერენცია „ბამაკო 2000: განვითარების ხიდი“ ინფორმაციული ტექნოლოგიების შესახებ, რომლის დროსაც მალის რესპუბლიკის ყოფილმა პრეზიდენტმა ალფა უმარ კონარემ გზა გაუხსნა ინტერნეტთან წვდომას მალის მთელი საზოგადოებისათვის. მალი ასევე თავმჯდომარეობდა Sommet de la Société de l'Information-ის მომზადებას.

ინტერნეტ-კაფეების და სატელეკომუნიკაციო ცენტრების (სახელმწიფო, საზოგადოებრივი ან კერძო) გარკვეული რაოდენობა დედაქალაქ ბამაკოში გამოჩნდა 1997 წლიდან. ბევრი იძულებული იყო დაეკეტა საკუთარი კარები მართვის სიძნელეებისა და მაღალი ფიქსირებული გადასახადის გამო. შემდგომში ისინი ვინც ამ სიძნელეებს გადაურჩა არიან ისეთი ორგანიზაციები, რომლებიც მხარს უჭერენ ან ამზადებენ გარკვეულ კრიტიკულ მასას (კომპიუტერების დიდ რაოდენობასთან წვდომა, კლიენტთა მუდმივი ბაზა) და წარმოადგენენ ისეთ უფასო ღონისძიებებს, როგორებიცაა სწავლება ან მოწყობილობების გაყიდვა.

ბევრ სტუდენტს აქვს სულ ცოტა ელექტრონული ფოსტის მისამართი და ინტერნეტით შეუძლია ისარგებლოს შედარებით მისაღები ფასებით. ბევრ წარმოებას აქვს წვდომა ინტერნეტთან ტელეფონის მეშვეობით. რადიოსამაუწყებლო ქსელში მუდმივი ჩართვის საფასური ჯერ კიდევ მაღალია, მაგრამ აქვს თანდათანობითი კლების ტენდენცია (თვეში 100 000 CFA ფრანკი ორგანიზაციისთვის, თვეში 30 000 CFA ფრანკი ერთ ადამიანზე).

ინტერნეტი მოიცავს სულ უფრო მეტ ტერიტორიას. ქვეყნის ყველა რეგიონის ადმინისტრაციულ ცენტრში, ასევე ძირითადი გზების გასწვრივ არსებულ ზოგიერთ საშუალო სიდიდის ქალაქში, არსებობს ინტერნეტთან წვდომა.

კულტურა

მალელების მრავალსახოვანი საყოფაცხოვრებო კულტურა ასახავს მათ ეთნიკურ და გეოგრაფიულ მრავალფეროვნებას.^[56] მალელების უმრავლესობას აცვია ეროვნული ხალათი, რომელსაც აგბადას ეძახიან და რომელიც დამახასიათებელია დასავლეთ აფრიკაში მცხოვრები ადამიანებისთვის. მალელები ხშირად მონაწილეობენ ტრადიციულ ფესტივალებში, ცეკვებში, წეს-ჩვეულებებში.^[56]

მუსიკა

მალის მუსიკალური ტრადიციები გრიოტებიდან არიან ნაწარმოები, რომლებიც ცნობილები არიან როგორც „წარსულის ხსოვნის შემნახველები“.^[57] მალის მუსიკა მრავალფეროვანია და აქვს რამდენიმე სხვადასხვა ჟანრი. მალის მუსიკაში გარკვეული წილი შეიტანა ზოგიერთმა ცნობილმა მუსიკოსმა. კორას ინსტრუმენტის ვირტუოზული შემსრულებელია ტუმანი დიაბატე, ნგონის ინსტრუმენტს შესანიშნავად იყენებს ბასეკუ კუიატე, ბლუზის სტილში მომღერალი იყო გარდაცვლილი გიტარისტი ალი ფარკა ტურე, ტუარეგების მუსიკალური ჯგუფია Tinariwen. მათ გარდა აღსანიშნავია რამდენიმე აფრო-პოპ მუსიკის შემსრულებელი, როგორებიცაა სალიფ კეიტა, დუეტი ამადუ და მარიამი, უმუ სანგარე, როკია ტრაორე და ჰაბიბ კუატე. ცეკვა დიდ როლს თამაშობს მალის კულტურაში.^[58] საცეკვაო საღამოები – ჩვეული მოვლენაა მეგობრებს შორის და ნიღბიანი ტრადიციული ცეკვები სრულდება სადღესასწაულო ღონისძიებებზე.^[58]

ლიტერატურა

მიუხედავად იმისა, რომ მალის ლიტერატურა უფრო ნაკლებად ცნობილია, ვიდრე მისი მუსიკა, იგი აფრიკაში ყოველთვის იყო ერთ-ერთ ცოცხალ ინტელექტუალურ ცენტრად. მალის ლიტერატურული ტრადიციები ძირითადად გრიოტების მეშვეობით ზეპირსიტყვიერებით გადაეცემა, ასევე ხდება ისტორიულ მოვლენებზე სიმღერა და ცნობილი მოვლენების ზეპირი თხრობა. მალიში ყველაზე უფრო ცნობილმა მწერალმა ამადუ ჰამპატე ბამ თავისი ცხოვრების დიდი ნაწილი გაატარა მსოფლიო საჭიროების ამ ზეპირსიტყვიერი ტრადიციების ძებნაში და ჩაწერაში.

მალიელი მწერლის იამბო უოლოგემის ყველაზე უფრო ცნობილი რომანი ძალადობის ვალი (ფრანგ. Le devoir de violence), რომელმაც 1968 წელს მიიღო რენოდოს პრიზი, მაგრამ ამ ჯილდომ ჟიური და ავტორი უხერხულ მდგომარეობაში ჩააყენა, რადგან გამოირკვა, რომ წიგნის ტექსტი პლაგიტირებული იყო. სხვა ცნობილი მალელი მწერლები არიან ბაბა ტრაორე, მოდიბო სუნკალო კეიტა, მასა მაკან დიაბატე, მუსა კონატე და ფილი დაბო სისოკო.

სამზარეულო

ბრინჯი და ფეტვი მალის სამზარეულოს ძირითადი ნაწილია, რომელიც მნიშვნელოვანწილად დაფუძნებულია მარცვლოვან კულტურებზე. სოუსში დამზადებული მარცვლეული, როგორც წესი, მომზადებულია საკვებისთვის გამოსაყენებელი ფოთლებით, როგორებიცაა ისპანახი ან ბაობაბი, არაქისის ტომატის სოუსით, რომელსაც შეიძლება თან ახლდეს შემწვარი ხორცის ნაჭრები (უფრო ხშირად ქათამი, ცხვარი, ძროხა ან თხა). სხვადასხვა რეგიონებში მალის სამზარეულოც სხვადასხვანაირია. სხვა პოპულარული კერძებია ფუფუ, ჯოლოფი და მააფე.

ტანსაცმელი

ბოგოლანფინი (ფრანგ. Bògòlanfini) („მტვრის ჩვარი“) – ჭუჭყის ფერმენტაციით ტრადიციულად შეღებილი ბამბის ხელით ნაკეთი ტექსტილი, რომელსაც მთავარი ადგილი უკავია მალის ტრადიციულ კულტურაში, ხოლო შედარებით უახლეს პერიოდში გახდა მალის კულტურული იდენტურობის სიმბოლო. ტექსტილი მთელ მსოფლიოში ექსპორტზე გადის მოდური ტანსაცმლის წარმოებისათვის, სახვითი ხელოვნებისათვის და მორთულობისათვის.

სპორტი

მალიში სპორტის ყველაზე უფრო პოპულარული სახეობაა ფეხბურთი, რომელიც უფრო შესამჩნევი გახდა მას შემდეგ, როდესაც მალიში ჩატარდა 2002 წლის აფრიკის ერთა თასის ტურნირი.^[59] ქვეყნის ქალაქების უმრავლესობაში ტარდება რეგულარული თამაშები;^[59] ეროვნული მასშტაბით ყველაზე უფრო პოპულარული გუნდები „ჯოლიბა“, „სტად მალიენი“ და „რეალ ბამაკო“ თავმოყრილები არიან ქვეყნის დედაქალაქ ბამაკოში. არაოფიციალურ თამაშებს ხშირად თამაშობენ მოზარდები, რომლებიც იყენებენ ბალახისგან შეკრულ ბურთს.

ქვეყანაში კიდევ ერთი პოპულარული სპორტული თამაშია კალათბურთი;^[60] მალის ქალთა საკალათბურთო ეროვნული ნაკრები მონაწილეობდა პეკინის 2008 წლის ზაფხულის ოლიმპიურ თამაშებზე.^[61] ასევე საკმაოდ პოპულარულია ტრადიციული ჭიდაობის სახეობა (ფრანგ. Lutte Traditionnelle), თუმცა უკანასკნელ წლებში მისი პოპულარობა დაეცა.^[59] გასართობი სამაგიდო თამაშია ოვარე და მისი ვარიანტი მანკალა.

მალი მონაწილეობას იღებდა ზაფხულის 13 ოლიმპიურ თამაშებზე. ქვეყნის სპორტსმენების დებიუტი შედგა ტოკიოს 1964 წლის ზაფხულის ოლიმპიურ თამაშებზე და მას შემდეგ ისინი მონაწილეობდნენ ზაფხულის ყველა ოლიმპიურ თამაშებზე, გარდა მის მიერ ბოიკოტირებული 1976 წლის მონრეალის ზაფხულის ოლიმპიური თამაშებისა. ზამთრის ოლიმპიურ თამაშებში მალის სპორტსმენებს მონაწილეობა არასდროს არ მიუღიათ. მალის სპორტსმენებს ოლიმპიური მედალი არასოდეს არ მოუპოვებიათ.

დღესასწაულები

თარიღი	ქართული სახელწოდება	ინგლისური სახელწოდება
1 იანვარი	ახალი წელი	New Year's Day
20 იანვარი	შეიარაღებული ძალების დღე	Army Day[62]
26 მარტი	წამებულთა დღე	Martyrs' Day
მარტი ან აპრილი	ნათელი ორშაბათი	Easter Monday
1 მაისი	მშრომელთა საერთაშორისო დღე	Labour Day
25 მაისი	აფრიკის დღე	Africa Day
22 სექტემბერი	დამოუკიდებლობის დღე	Independence Day
25 დეკემბერი	ქრისტეს შობა	Christmas Day
ისლამური გარდამავალი დღესასწაულები	მავლიდი	Mawlid
	წინასწარმეტყველის ნათლობა	Prophet's Baptism
	ურაზა-ბაირამი	Eid ul Fitr
	ყურბან-ბაირამი	Eid al Adha

რესურსები ინტერნეტში

•  ვიკიმედია-ატლასი: მალი — გეოგრაფიული და ისტორიული რუკები
• მალი, ტურისტული მეგზური ვიკივოიაჟზე
• მალი საიტზე Curlie
• ოფიციალური საიტი
• Mali დაარქივებული 2008-06-07 საიტზე Wayback Machine. from UCB Libraries GovPubs
• Mali profile from the BBC News
• Possibilities and Challenges for Transitional Justice in Mali from the ICTJ
• Community about Ngoni (Xalam, Jeli N'goni, Hoddu, Khalam, Tehardent, Gambare...)
• Mali 2012 Trade Summary Statistics

სქოლიო

1. მოსახლეობის 2009 წლის აღწერა (citypopulation)
2. 'Tuareg rebels' leave Mali towns BBC News, 24 May 2006
3. Thomson Reuters Foundation. Mali Tuareg separatists suspend participation in peace process. Trust.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2015-01-07. ციტირების თარიღი: 2014-02-11.
4. France prepares to withdraw Mali troops - Africa. Al Jazeera English. ციტირების თარიღი: 2014-02-11.
5. Deploring ongoing violence, UN rights expert urges Malian parties to work together towards lasting peace. United Nations News Center. ციტირების თარიღი: 2015-03-12.
6. „Tuareg rebels declare the independence of Azawad, north of Mali“. Al Arabiya. 6 April 2012. ციტირების თარიღი: 6 April 2012.
7. Déclaration d'indépendence de l'Azawad. mnlamov.net (6 April 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 ოქტომბერი 2012. ციტირების თარიღი: 6 April 2012.
8. CIA World Fact Book, 2003
9. IISS Military Balance 2009 p.310
10. Library of Congress, http://memory.loc.gov/frd/cs/profiles/Mali.pdf
11. Saharan states to open joint military headquarters. BBC (21 April 2010). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 აპრილი 2010. ციტირების თარიღი: 22 April 2010.. See also http://www.guardian.co.uk/world/us-embassy-cables-documents/231198 - 09ALGIERS0048, on Tamanrassat committee
12. Regions of Mali. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2013-05-12. ციტირების თარიღი: 2017-08-01.
13. populationdata. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-07-12. ციტირების თარიღი: 2017-08-02.
14. Mali country profile. Library of Congress Federal Research Division (January 2005). This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
15. CIA world factbook. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2009-05-13. ციტირების თარიღი: 2017-08-02.
16. Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat, World Population Prospects: The 2010 Revision დაარქივებული May 6, 2011, საიტზე Wayback Machine.
17. Africa :: MALI. CIA The World Factbook. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2015-11-10. ციტირების თარიღი: 2017-08-03.
18. Central Intelligence Agency. (2009)Mali. The World Factbook. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 ნოემბერი 2015. ციტირების თარიღი: 12 January 2010.
19. Tran, Mark (23 October 2012). „Mali conflict puts freedom of 'slave descendants' in peril“. The Guardian. London. ციტირების თარიღი: 24 November 2012.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
20. Fortin, Jacey (16 January 2013). „Mali's Other Crisis: Slavery Still Plagues Mali, And Insurgency Could Make It Worse“. International Business Times.
21. "Kayaking to Timbuktu, Writer Sees Slave Trade". National Geographic News. 5 December 2002.
22. "Kayaking to Timbuktu, Original National Geographic Adventure Article discussing Slavery in Mali". National Geographic Adventure. December 2002/January 2003.
23. MacInnes-Rae, Rick (26 November 2012). „Al-Qaeda complicating anti-slavery drive in Mali“. CBC News.
24. Bruce S. Hall, A History of Race in Muslim West Africa, 1600–1960. Cambridge University Press, 2011, ISBN 9781107002876: "The mobilization of local ideas about racial difference has been important in generating, and intensifying, civil wars that have occurred since the end of colonial rule in all of the countries that straddle the southern edge of the Sahara Desert. [...] contemporary conflicts often hearken back to an older history in which blackness could be equated with slavery and non-blackness with predatory and uncivilized banditry." (cover text)
25. see e.g. Mali's conflict and a 'war over skin colour', Afua Hirsch, The Guardian, Friday 6 July 2012.
26. Leclerc, Jacques. L'aménagement linguistique dans le monde, "Mali," Laval University, Canada დაარქივებული 2002-06-16 საიტზე Wayback Machine. . Citing: GAUTHIER, François, Jacques LECLERC et Jacques MAURAIS. Langues et constitutions, Montréal/Paris, Office de la langue française / Conseil international de la langue française, 1993, 131 p
27. Loi 96-049 Portant modalités de promotion des langues nationales
28. International Religious Freedom Report 2008: Mali. State.gov (19 September 2008). Retrieved 4 May 2012.
29. The World's Muslims: Unity and Diversity. Pew Forum on Religious & Public life (9 August 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 ოქტომბერი 2012. ციტირების თარიღი: 2 June 2014.
30. Report points to 100 million persecuted Christians.. Retrieved 10 January 2013.
31. OPEN DOORS World Watch list 2012. Worldwatchlist.us. Retrieved 24 March 2013.
32. Hale, Briony (1998-05-13). „Mali's Golden Hope“. BBC News. BBC. ციტირების თარიღი: 2008-06-04. დამოწმებას აქვს ცარიელი უცნობი პარამეტრ(ებ)ი: |coauthors= (დახმარება)
33. African Development Bank (2001). African Economic Outlook. OECD Publishing. ISBN 92-64-19704-4. p. 186.
34. Mali. ციტირების თარიღი: 2008-06-04.
35. Mali – A Developing Oil and Gas IndustryA Industry. The Corporate Council on Africa (2006-12-01). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2009-03-18. ციტირების თარიღი: 2009-03-14.
36. Campbell, Bonnie (2004). Regulating Mining in Africa: For Whose Benefit?. Uppsala, Sweden: Nordic African Institute. ISBN 978-0-7614-7571-2. p. 43.
37. Moussa K. Traoré. Extractive Industries And Their Socio-Economic Impacts, (tran. Les impacts économiques et sociaux des industries extractives, Pambazuka News #73, 2008) Fahamu: 30 October 2008
38. Cavendish, Marshall (2007). World and Its Peoples: Middle East, Western Asia, and Northern Africa. Tarrytown, New York: Marshall Cavendish, გვ. 1367. ISBN 978-0-7614-7571-2.
39. Farvacque-Vitkovic, Catherine et al. (September 2007) DEVELOPMENT OF THE CITIES OF MALI — Challenges and Priorities. Africa Region Working Paper Series No. 104/a. World Bank
40. Mali, Seat 61, http://www.seat61.com/Senegal.htm#.U2JXgMfEc7A
41. Chinese Motorcycles Flood West Africa. Kari Barber, Voice of America. 27 August 2007
42. Motorcycle diaries. Bryony Parker, The New Statesman. 18 June 2009
43. Paul Starkey. Local Transport Solutions: People, Paradoxes and Progress. Lessons Arising from the Spread of Intermediate Means of Transport დაარქივებული 2012-02-19 საიტზე Wayback Machine. . SSATP Working Paper No. 56. Sub–Saharan Africa Transport Policy Program: The World Bank and Economic Commission for Africa. The World Bank (May 2001). pp. 39-40
44. CIA factbook
45. May, Jacques Meyer (1968). The Ecology of Malnutrition in the French Speaking Countries of West Africa and Madagascar. New York: Macmillan Publishing Company, გვ. 291. ISBN 978-0-02-848960-5.
46. (2003) Africa South of the Sahara 2004. Taylor & Francis Group, Routledge, გვ. 686. ISBN 1-85743-183-9.
47. Smith, Oliver (20 November 2015). „Is Mali safe to visit?“. The Daily Telegraph. ციტირების თარიღი: 22 November 2016.
48. The World Factbook: Mali. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2015-11-10. ციტირების თარიღი: 2016-05-12.
49. MALI: Students left behind in race for education MDG. IRIN/United Nations. 6 February 2009
50. CIA World Factbook დაარქივებული 2018-12-06 საიტზე Wayback Machine. : Life Expectancy ranks
51. Nourishing communities through holistic farming დაარქივებული 2018-10-06 საიტზე Wayback Machine. , Impatient optimists, Bill & Melinda Gates Foundation. 30 April 2013
52. WHO|Female genital mutilation and other harmful practices. Who.int (6 May 2011). Retrieved 4 May 2012
53. Female genital cutting in the Demographic Health Surveys: a critical and comparative analysis. Calverton, MD: ORC Marco; 2004 (DHS Comparative Reports No. 7) დაარქივებული 2014-04-26 საიტზე Wayback Machine. . (PDF). Retrieved 18 January 2013
54. Atelier international sur la radio rurale
55. L'expérience malienne en matière de radio rurale. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-04-27. ციტირების თარიღი: 2017-08-10.
56. Pye-Smith, Charlie & Rhéal Drisdelle. Mali: A Prospect of Peace? Oxfam (1997). ISBN 0-85598-334-5, p. 13.
57. Crabill, Michelle and Tiso, Bruce (January 2003). Mali Resource Website. Fairfax County Public Schools. Retrieved 4 June 2008.
58. Music. Embassy of the Republic of Mali in Japan. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 ივლისი 2013. ციტირების თარიღი: 8 July 2013.
59. Hudgens, Jim, Richard Trillo, and Nathalie Calonnec. The Rough Guide to West Africa. Rough Guides (2003). ISBN 1-84353-118-6, p. 320.
60. "Malian Men Basketball". Africabasket.com. Retrieved 3 June 2008.
61. Chitunda, Julio. "Ruiz looks to strengthen Mali roster ahead of Beijing" დაარქივებული 2016-03-03 საიტზე Wayback Machine. . FIBA.com (13 March 2008). Retrieved 24 June 2008.
62. Mali Fact File. Institute for Security Studies. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-01-15. ციტირების თარიღი: 2012-01-20.