Մաքսիմ Գորկի

Մաքսիմ Գորկի (իսկական անունը՝ Ալեքսեյ Մաքսիմովիչ Պեշկով^[9][10][11], ռուս.՝ Алексей Максимович Пешков, մարտի 16 (28), 1868^{[1][2][3][…]}, Նիժնի Նովգորոդ, Նիժնի Նովգորոդի մարզ, Ռուսական կայսրություն^[4][5][6] - հունիսի 18, 1936(1936-06-18)^{[1][3][7][…]}, Գորկի-10 (գյուղ, Օդինցովսկի շրջան), ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ^[12], կիրառվում է նաև գրողի իսկական անվան և կեղծանվան համակցությունը՝ Ալեքսեյ Մաքսիմովիչ Գորկի), ռուս խորհրդային գրող, արձակագիր, դրամատուրգ, սոցիալիստական ռեալիզմ գրական ուղղության հիմնադիր և քաղաքական ակտիվիստ, ԽՍՀՄ Գրողների միության ստեղծման նախաձեռնող և այդ միության վարչության առաջին նախագահ։ Աշխարհում նշանակալի և հայտնի ռուս գրողներից և մտածողներից մեկը^[13]։

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Մաքսիմ Գորկի (այլ կիրառումներ)

Մաքսիմ Գորկի ռուս.՝ Алексей Максимович Пешков
Ծնվել է	մարտի 16 (28), 1868[1][2][3][…]
Ծննդավայր	Նիժնի Նովգորոդ, Նիժնի Նովգորոդի մարզ, Ռուսական կայսրություն[4][5][6]
Վախճանվել է	հունիսի 18, 1936(1936-06-18)[1][3][7][…] (68 տարեկան)
Վախճանի վայր	Գորկի-10 (գյուղ, Օդինցովսկի շրջան), ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ
Գերեզման	Կրեմլի պատի պանթեոն
Գրական անուն	Максим Горький[4] և Иегудиил Хламида
Մասնագիտություն	գրող, դրամատուրգ, վիպասան, բանաստեղծ, հրապարակախոս, դրամատուրգ, ինքնակենսագիր, լրագրող, օրագրի հեղինակ, քաղաքական գործիչ և հրատարակիչ
Լեզու	ռուսերեն
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն և  ԽՍՀՄ
Գրական ուղղություններ	սոցիալիստական ռեալիզմ
Ուշագրավ աշխատանքներ	Մայրը, Հատակում[8], My Childhood?, Քսանվեց տղամարդ և մեկ աղջիկ և The Life of Klim Samgin?
Ստեղծագործությունների ցանկ	Maxim Gorky bibliography?
Անդամակցություն	ԽՍՀՄ Գրողների միություն
Կուսակցություն	Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական կուսակցություն
Աշխատավայր	Պուշկինի տուն
Պարգևներ	Griboyedov Prize? և Q28664601?
Ամուսին	Եկատերինա Պեշկովա և Մարիա Անդրեևա
Զավակներ	Մաքսիմ Պեշկով
Մաքսիմ Գորկի Վիքիքաղվածքում
Մաքսիմ Գորկի Վիքիդարանում
Maxim Gorky Վիքիպահեստում

5 անգամ առաջադրվել է Գրականության Նոբելյան մրցանակի^[14]՝ 1918, 1923, երկու անգամ 1928 և 1933 թվականներին^[15]։ Սկսելով ռոմանտիկ նովելներից, արձակ երգերից և պատմվածքներից՝ 1901 թվականին Գորկին անցավ դրամատուրգիային։ 19-րդ և 20-րդ դարերի սահմանագծին նա հայտնի դարձավ որպես հեղափոխական ոգով ստեղծագործությունների հեղինակ՝ անձամբ մոտ լինելով սոցիալ դեմոկրատների հետ և գտնվելով ցարական ռեժիմի ընդդիմության շարքերում։ Գրողի ստեղծագործական կենսագրության ծաղկումը նշանավորվեց ակնարկների, ինքնակենսագրական վիպակների, պիեսների, երկու խոշոր վեպերի շարքով, ինչպես նաև հրապարակախոսական վավերագրական ժանրի պատմվածքներով։

Գորկու ստեղծագործությունների հիմնական պաթոսը «նոր մարդկանց» մասին երազանքներն էին, որոնք անվախ և ազատ էին, ունեին բարձր մտավոր և ֆիզիկական ընդունակություններ, գերազանցելով բոլոր հնարավորությունները կարող էին հասնել գերագույն նպատակի, չբացառելով անմահությունը^[16]։

Վտարանդիության մեջ անցկացրել է ավելի քան 18 տարի, ընդ որում՝ 15 տարի Իտալիայում, առանց որևէ օտար լեզվի տիրապետելու^[17][18]։

20-րդ դարի սկզբին նա դարձավ ասվածաշինության գաղափարախոսներից մեկը^[19], 1909 թվականին նա օգնեց այդ ուղղության ներկայացուցիչներին Կապրիե կղզում բանվորների համար դպրոց բացելու հարցում, որը Վլադիմիր Լենինը կոչեց «աստվածաշինության գրական կենտրոն»։

Գորկին ղեկավարել է երեք խոշոր հրատարակչություններ՝ «Գիտելիք», «Առագաստ» և «Համաշխարհային գրականություն» (1902 թվականից մինչև 1921 թվականը), գրահրատարակչական գործունեության մեջ ներդնելով նորարարական մոտեցումներ։

Չնայած այն բանին, որ Գորկին որոշ ժամանակ բոլշևիկյան խմբակցության խոշոր հովանավորներից էր^[20], սկզբնական շրջանում թերահավատորեն էր վերաբերվում Հոկտեմբերյան հեղափոխությանը և Խորհրդային իշխանությանը։ Նա բոլշևիկներին բարեխոսում էր ձերբակալվածների և մահվան դատապարտվածների համար։ Խորհրդային Ռուսաստանում մի քանի տարի մշակութային և իրավապաշտպան գործունեություն իրականացնելուց հետո 1920-ական թվականներից բնակվել է արտասահմանում (Բեռլին, Մարիենբադ, Սորենտո)։ 1932 թվականին վերջնականապես վերադարձավ ԽՍՀՄ։

Գորկին ԽՍՀՄ-ում ամենաշատ հրատարակված խորհրդային գրողն է։ 1918-1986 թվականներին 3556 հրատարակությունների ընդհանուր տպաքանակը կազմել է 242,621 միլիոն օրինակ։ Եթե հաշվի առնենք բոլոր ռուս գրողներին, Գորկին զիջում է միայն Լև Տոլստոյին և Ալեքսանդր Պուշկինին^[21]։ Գորկու ստեղծագործությունների ամբողջական հավաքածուն կազմում է 60 հատոր, գեղարվեստական ստեղծագործությունները հրատարակվել են 1968-1973 թվականներին, հրապարակախոսական աշխատանքները` 1985 թվականից հետո, նամակները մինչ օրս դեռևս ամբողջությամբ չեն հրապարակվել^[22]։ 1932 թվականից մինչև 1990 թվականը Գորկու անունը կրել է նրա հայրենի Նիժնի Նովգորոդ քաղաքը։

Մաքսիմ Գորկի կեղծանունն առաջին անգամ հայտնվել է 1892 թվականի սեպտեմբերի 12-ին, թբիլիսյան «Կովկաս» թերթում հրապարակված «Մակար Չուդրա»^[23] պատմվածքի տակ դրված ստորագրությամբ։

Կենսագրություն

Մանկություն

Ալեքսեյ Մաքսիմովիչ Պեշկովը ծնվել է 1868 թվականին Նիժնի Նովգորոդում, Կովալիխինսկի փողոցի վրա գտնվող քարե հիմքով մեծ փայտե տանը, որը պատկանում էր նրա պապիկին՝ ներկագործական արհեստանոցի սեփականատեր Վասիլի Վասիլևիչ Կաշիրինին^[24]։ Տղան ծնվել էր ատաղծագործ Մաքսիմ Սավվատևիչ Պեշկովի (1840-1871) ընտանիքում, որը աստիճանազրկված սպայի որդի էր։ Ըստ մեկ այլ վարկածի, որը մի շարք գրականագետներ անտեսում են, գրողի կենսաբանական հայրը եղել է աստրախանյան նավատորմի գրասենյակի կառավարիչ Ի. Ս. Կոլչինը^[25][26]։ Մկրտվել է որպես ուղղափառ^[27]։ Երեք տարեկանում Ալյոշա Պեշկովը հիվանդացել է խոլերայով, բայց կարողացել է դիմակայել հիվանդությանը։ Որդուց վարակվելով խոլերայով` Մ. Ս. Պեշկովը մահանում է 1871 թվականի հուլիսի 29-ին Աստրախանում, որտեղ կյանքի վերջին տարիներին աշխատում էր նավատորմի գրասենյակի կառավարիչ։ Ալյոշան համարյա չէր հիշում ծնողներին, բայց մերձավորների պատմելով, նրանք խորը տպավորություն էին թողել նրա վրա, նույնիսկ «Մաքսիմ Գորկիի» կեղծանունը հին նիժնեգորոդցիների պատմելով նրա կողմից վերցվել է 1892 թվականին ի հիշատակ Մաքսիմ Սավվատևիչի։ Ալեքսեյի մայրը` Վարվառա Վասիլևնան, ծննդյամբ` Կաշիրինա (1842-1879), քաղքենիական ընտանիքից էր, վաղ այրիացավ և երկրորդ անգամ ամուսնացավ, մահացավ 1879 թվականի օգոստոսի 5-ին` թոքախտից։ Մաքսիմի տատիկը` Ակուլինա Իվանովնան փոխարինեց ծնողներին։ Գորկու պապիկը՝ Սավվատի Պեշկովը, ծառայեց որպես սպա, սակայն աստիճանազրկվեց և աքսորվեց Սիբիր «ցածր դասի զինվորականների հետ դաժան վերաբերմունքի համար»։ Նրա որդին՝ Մաքսիմը, հինգ անգամ փախավ հորից և17 տարեկանում վերջնականապես հեռացավ տանից^[23][28]։

Վաղ տարիքում որբանանալով, Ալեքսեյը մանկական տարիները անցկացրել է մայրական պապի՝ Վասիլի Կաշիրինի ընտանիքում, Նիժնի Նովգորոդում, Փոստատան փողոցում գտնվող տանը, որտեղ 1933 թվականին տեղակայվեց թանգարանը (պաշտոնապես բացվեց 1938 թվականին)։ 11 տարեկանից ստիպված էր գումար վաստակել, գնալ «մարդկանց մեջ», աշխատել խանութում, շոգենավի խոհանոցում սպասք լվացող, հացթուխ, սովորել սրբանկարչական արվեստանոցում։

Ալեքսեյին կարդալ սովորեցրել է մայրը, Կաշիրին պապը սովորեցրել է եկեղեցական գրագիտության հիմունքներ։ Կարճ ժամանակ սովորել է ծխական դպրոցում, այնուհետև, հիվանդանալով ծաղիկ հիվանդությամբ, ստիպված դադարեցնում է ուսումը դպրոցում։ Այնուհետև երկու դասարան սովորել է Կանավինի արվարձանի տարրական դպրոցում, որտեղ բնակվում էր մոր և խորթ հոր հետ։ Դպրոցի ուսուցչի և քահանայի հետ Ալեքսեյի փոխհարաբերությունները ծանր էին ընթանում։ Գորկու վառ հիողությունները կապված են Աստրախանի և Նիժնի Նովգորոդի եպիսկոպոս Քրիսանֆի դպրոց այցելության հետ։ Քահանայապետը դասարանից առանձնացրեց Պեշկովին, երկար և ուսանելի զրույց ունեցավ տղայի հետ, գովաբանեց նրա սրբերի կյանքի և սաղմոսների մասին գիտելիքները և խնդրեց որ իրեն պահի բարեկիրթ և «չարությոն չանի»։ Սակայն եպիսկոպոս Ալեքսեյի հեռանալուց հետո, հակառակ Կաշիրին պապիկի կտրատեց նրա սիրելի սրբերի դեմքերը մկրատով։ Կենսագրության մեջ Պեշկովը նշում է, որ մանկական տարիներին ինքը չէր սիրում եկեղեցի գնալ, բայց պապը նրան ստիպում էր եկեղեցի հաճախել, ընդ որում խոստովանության և հաղորդության մասին ընդհանրապես չի հիշատակվում։ Դպրոցում նրան համարում էին դժվար դաստիարակվող անչափահաս^[29]։ Գորկու աթեիստական աշխարհայացքը պահպանվել է նրա ողջ կյանքի ընթացքում, դառնալով հարգարժան գրող նա ասել է. «Աստված հորինված է և վատ է հորինված, որպեսզի ամրապնդվի մարդու իշխանությունը ժողովրդի վրա, դրա համար էլ հենց պետք է այն միայն մարդ-տիրոջը, իսկ աշխատավոր ժողովրդի համար այն բացահայտ թշնամի է»^[30]։

Մոր հետ կոպիտ վերաբերմունքի համար խորթ հոր հետ ընտանեկան վեճից հետո Ալեքսեյը քիչ էր մնում սպաներ նրան, բայց նա վերադարձավ Կաշիրին պապի մոտ, որը այդ ժամանակ սնանկացել էր։ Որոշ ժամանակ տղայի «դպրոցը» դարձավ փողոցը, որտեղ նրան ընկերակցում էին ծնողական խնամքից զրկված անչափահասները և նա այնտեղ ստացավ Բաշլիկ կեղծանունը։ Նա որոշ ժամանակ սովորեց չունևոր երեխաների համար նախատեսված ծխական ուսումնարանում։ Ապրուստի միջոցներ հայթհայթելու նպատակով դասերից հետո իր հասակակիցների հետ հավաքում էր հնամաշ հագուստներ, պահեստներից գողանում վառլափայտ, դասերի ժամանակ Պեշկովին ծաղրում էին որպես «հնոտիավաճառ» և «մուրացկան»։ Ուսուցչին համադասարանցիների հերթական բողոքից հետո, թէ Պաշկովից աղբահորի հոտ է գալիս և նրա կողքին նստելը տհաճ է, անարդարացիորեն վիրավորված Ալեքսեյը շուտով հեռանում է ուսումնարանից։ Նա միջնակարգ կրթություն չի ստացել և համալսարան ընդունվելու փաստաթղթեր չի ունեցել։ Ընդ որում, Պեշկովը սովորելու նկատմամբ ուժեղ կամք ուներ, ըստ Կաշիրին պապի վկայության ուներ «ձիու» հիշողություն։

Պեշկովը կարդում էր շատ և ագահաբար, մի քանի տարի անց նա վստահորեն ուսումնասիրում և մեջբերումներ էր կատարում իդեալիստ-փիլիսոփաներ Նիցշեին, Գարտմանին, Շոպենհաուերին, Կարոյին, Սելլիին, երեկվա թափառաշրջիկը ապշեցնում էր իր դիպլոմավորված ընկերներին դասականների ստեղծագործությունների իմացությամբ։ Այնուամենայնիվ, 30 տարեկան հասակում Պեշկովը գրում էր կիսագրագետ ուղղագրական և կետադրական բազմաթիվ սխալներով, որոնք երկար ժամանակ ուղղում էր նրա կինը՝ պրոֆեսիոնալ սրբագրիչ Եկատերինան^[31]։

Երիտասարդ տարիներից սկսած իր ողջ կյանքի ընթացքում Գորկին մշտապես կրկնում էր, որ չի «գրում», այլ միայն «սովորում է գրել»։ Երիտասարդ տարիներից սկսած գրողը իրեն անվանում էր մարդ, որն «աշխարհ է եկել, որպեսզի չհամաձայնվի»^[32][33]։

Մանկությունից Ալեքսեյը պիրոման էր, չափազանց սիրում էր վառվող կրակով հմայվել^[34]։

Գրաքննադատների ընդհանուր կարծիքով՝ Գորկու ինքնակենսագրական եռապատումը, որն ընդգրկում է «Մանկություն», «Մարդկանց մեջ» և «Իմ համալսարանները» վիպակները, չի կարելի դիտարկել որպես վավերագրական, ավելի շատ նրա վաղ կենսագրության գիտական նկարագրություն։ Այս գեղարվեստական ստեղծագործություններում նկարագրված իրադարձությունները ստեղծագործաբար վերարտադրում են հեղինակի երևակայությունները հեղափոխական դարաշրջանի համատեքստում, երբ գրվել են Գորկու այս գրքերը։ Կաշիրինների և Պեշկովների ընտանեկան գծերը դասավորված են դիցաբանորեն, գրողը ոչ միշտ է նույնացնում իր հերոսի Ալեքսեյ Պեշկովի անձը իր հետ, եռապատման մեջ հանդես են գալիս ինչպես իրական, այնպես էլ մտածածին իրադարձություններ և կերպարներ, որոնք բնորոշ են Գորկու երիտասարդ տարիներին^[35]։

Գորկին մինչև իր զառամյալ տարիքը համարում էր, որ ինքը ծնվել է 1869 թվականին, 1919 թվականին Պետրոգրադում լայնորեն նշվում էր նրա 50-ամյա «հոբելյանը»^[36]։ Գրողի 1868 թվականին ծնվելու փաստը հաստատող փաստաթղթերը (ծննդյան գրառումները, մարդահամարի տվյալները և պետական պալատի փաստաթղթերը), հայտնաբերվել են 1920-ական թվականներին Գորկու կենսագիր, քննադատ և գրականության պատմագիր Իլյա Գրուզդևի և տեղացի էնտուզիաստների կողմից և առաջին անգամ հրատարակվել են «Գորկին և նրա ժամանակը» գրքում^[37]։

Դեռևս 1907 թվականին Գորկին սոցիալական ծագումով համարվում էր «Նիժնի Նովգորոդ քաղաքի ներկարարական արտադրամասի բանվոր Ալեքսեյ Մաքսիմովիչ Պեշկով»։ Բրոկհաուզի և Եֆրոնի բառարանում Գորկին ներկայացված է որպես քաղքենի ազնվական^[38]։

Երբ աշխատակցում էր գավառական լրագրերին, նրա կեղծանունն էր Иегудиил Хламида։ «Գորկի» (բառացիորեն՝ դառը) կեղծանունը սկսեց օգտագործել 1892 թվականից, երբ աշխատակցում էր Թիֆլիսի «Кавказ» (Կովկաս) թերթին։ Այդ անվանումը արտացոլում էր նրա աճող զայրույթը ռուսաստանյան կյանքից և դառը ճշմարտությունն ասելու վճռականությունը։ Գորկու առաջին գիրքը, «Очерки и рассказы» («Ակնարկներ և պատմվածքներ»), 1898 թվականին սենսացիոն հաջողություն ունեցավ և այդպիսով սկսվեց գրողի նրա կարիերան։ Նա անընդմեջ գրում էր՝ համարելով գրելը ոչ այնքան գեղագիտական զբաղմունք, որքան բարոյական և քաղաքական գործունեություն, որ կարող է փրկել աշխարհը։ Նա նկարագրում էր ամենացածր խավի, աղքատ մարդկանց կյանքը՝ բացահայտելով նրանց դժվարությունները, նրանց նսեմացումը և բիրտացումը, ինչպես նաև նրանց կողմից ցուցաբերվող մարդկայնության նշանները։

Գորկին հրապարակայնորեն հակադրվում էր ցարական վարչակարգին և դրա հետևանքով բազմիցս ձերբակալվել է։ Նա ընկերացել էր մեծ թվով հեղափոխականների հետ, Լենինի մտերիմ ընկերն էր դարձել 1902 թվականից, երբ նրանք առաջին անգամ հանդիպեցին։ 1902 թվականին ընտրվել է գրականության պատվավոր ակադեմիկոս, բայց Նիկոլայ II ցարը այն չեղյալ հայտարարեց։ Ի նշան բողոքի՝ Անտոն Չեխովը և Վլադիմիր Կորոլենկոն լքեցին ակադեմիան։

Լև Տոլստոյը և Գորկին, 1900 թ.

Անտոն Չեխովը և Մաքսիմ Գորկին, 1900 թ., Յալթա

1931 թ. Վորոշիլովը, Գորկին և Ստալինը (ձախից աջ)

Պատանեկություն և առաջին քայլեր գրականության մեջ

1884 թվականին Ալեքսեյ Պեշկովը փորձեց ընդունվել Կազանի համալսարան, բայց անհաջողության մատնվեց։ Այդ տարի համալսարանի կանոնադրությամբ կտրուկ նվազեցվել էին աղքատ խավի դիմորդների տեղերը, բացի այդ Պեշկովը չուներ միջնակարգ կրթության վկայական։ Աշխատում էր նավահանգստում, որտեղ սկսեց այցելել հեղափոխականորեն տրամադրված երիտասարդության հավաքներին, ծանոթացավ մարքսիստական գրականությանը և քարոզչական աշխատանքներին։ 1885-1886 թվականներին աշխատել է Վ. Սեմյոնովի հացի փռում՝ ոլորաբլիթների արտադրամասում։ 1887 թվականից նա սկսեց աշխատել նարոդնիկ Անդրեյ Ստեպանովիչ Դերենկովի (1858-1953) հացաբուլկեղենի արտադրամասում, որի եկամուտներն ուղղվում էին ընդհատակյա խմբակների, ինքնակրթության և Կազանի նարոդնիկական շարժման հետ կապված ծախսերի ֆինանսական օժանդակությանը։ Նույն թվականին նա կորցրեց տատիկին և պապիկին, Ա. Ի. Կաշիրինան մահացավ փետրվարի 16-ին, Վ. Վ. Կաշիրինը՝ մայիսի 1-ին^[39]։

1887 թվականի դեկտեմբերի 12-ին Կազանում Վոլգայի ափին, վանքի պարսպից դուրս, 19-ամյա Պեշկովը պատանեկան ընկճվածության նոպայի պահին ինքնասպանության փորձ է կատարում հրցանով կրակելով թոքերին։ Գնդակը մնացել էր մարմնի մեջ, վրա հասած թաթար պահակը անմիջապես ոստիկանություն կանչեց և Ալեքսեյին տեղափոխեցին տեղական հիվանդանոց, որտեղ հաջող վիրահատություն կատարեցին։ Վերքը մահացու չէր, բայց առաջացրեց շնչառական ուղիների երկարատև հիվանդություն։ Մի քանի օր անց Պեշկովն ինքնասպանության փորձ կատարեց հիվանդանոցում, որտեղ ընդհարվեց Կազանի հմալսարանի բժշկության պրոֆեսոր Ն. Ի. Ստուդենտսկու հետ, հանկարծակի վերցրեց հիվանդասենյակում գտնվող քլորահիդրատի մեծ շիշը և մի քանի կում խմեց, բայց նորից փրկվեց մահից, ստամոքսի լվացում կատարելու միջոցով։ «Իմ համալսարանները» վիպակում Գորկին ամոթով և ինքնաքննադատաբար կատարվածը անվանում է իր անցյալի ամենածանր դրվագը, պատմությունը փորձել է նկարագրել նաև «Դեպք Մակարի կյանքից» պատմվածքում։ Ինքնասպանության փորձ կատարելու և ապաշխարությունից հրաժարվելու համար Կազանի հոգևոր առաջնորդարանը նրան չորս տարով հեռացրեց եկեղեցուց^[40][41]։

Հոգեբույժ պրոֆեսոր Ի. Բ. Գալանտի կարծիքով, որը 1920-ական թվականների կեսերին ուսումնասիրում էր գրողի պատանեկան տարիների հոգեախտաբանական վիճակը և նրա ստեղծագործական կյանքը, Ալեքսեյ Պեշկովը եղել է հոգևոր անհավասարակշիռ մարդ, որի պատճառով էլ մեծապես տուժել է։ Պրոֆեսոր Գալանտը Գորկուն գրած նամակում նշել է հայտնաբերված հոգեկան հիվանդությունների մի «ամբողջ փնջի» մասին։ Երիտասարդ Պեշկովը, որպես ամենօրյա խնդիրների լուծման արմատական միջոց, մասնավորապես տեսնում է ինքնասպանությունը։ 1904 թվականին համանման եզրակացության է եկել հոգեբույժ, բժշկական գիտությունների դոկտոր Մ. Օ. Շայկևիչը, ով գրել է «Մաքսիմ Գորկու հերոսների հոգեբանական առանձնահատկությունները» գիրքը, որն էլ հրատարակվել է Սանկտ Պետերբուրգում։ Ինքը՝ Գորկին, տարեց հասակում մերժում էր այդ ախտորոշումները՝ չցանկանալով ընդունել, որ ինքը բուժվել է հոգեախտաբանությունից, սակայն ի վիճակի չէր խուսափել իր անձի բժշկական հետազոտությունից և ստեղծագործությունների ուսումնասիրությունից^[42]։

1888 թվականին հեղափոխական նարոդնիկ Միխայիլ Ռոմասի հետ միասին մեկնում են Կազանի մոտ գտնվող Կրասնովիդովո գյուղ հեղափոխական քարոզչություն իրականացնելու նպատակով։ Նա առաջին անգամ ձերբակալվում է Նիկոլայ Ֆեդոսեևի խմբակի հետ կապերի համար և գտնվում էր ոստիկանության մշտական հսկողության ներքո։ Այն բանից հետո, երբ ունևոր գյուղացիք հրկիզեցին Ռոմասյայի փոքրիկ կրպակը, Պեշկովը որոշ ժամանակ բատրակություն էր անում։ 1888 թվականի հոկտեմբերին նա աշխատանքի ընդունվեց Դոբրինկա Գրյազ-Ցարիցինսկի երկաթուղային կայարանում որպես պահակ։ Դոբրինկայում աշխատած տարիների տպավորությունները հիմք հանդիսացան ինքնակենսագրական «Պահակը» և «Հանուն ձանձրույթի» պատմվածքների համար։ Հետագայում մեկնեց Կասպից ծով, որտեղ աշխատեց ձկնորսական արտելում^[43][23]։

1889 թվականի հունվարին նա տեղափոխվեց Բորիսոգլեբսկ կայարան, այնուհետև աշխատեց Կրուտայա կայարանում, որպես կշռավար^[44]։ Այստեղ Ալեքսեյը առաջին ուժեղ զգացումն ունեցավ կայարանապետի դստեր՝ Մարիա Բասարգինայի հանդեպ, Պեշկովը նույնիսկ նրա հորից խնդրեց Մարիայի ձեռքը, բայց մերժում ստացավ^[45]։ 10 տարի անց արդեն ամուսնացած գրողն ընկերուհուն գրած նամակում նրբորեն հիշում է. «Ես ամեն ինչ հիշում եմ, Մարիա Զախարովնա։ Լավը երբեք չի մոռացվում, քանի որ կյանքում այն շատ քիչ է, որպեսզի հնարավոր լինի մոռանալ …»^[46]: Նա փորձեց կազմակերպել տոլստոյական տիպի գյուղատնտեսական գաղութ։ Նա «բոլորի անունից» կոլեկտիվ նամակ գրեց և հանդիպում խնդրեց Լև Տոլստոյի հետ Յասնայա Պոլյանայում և Մոսկվայում։ Սակայն Տոլստոյը (որին այդ ժամանակ բազմաթիվ մարդիկ էին դիմում խնդրանքներով, որոնց մեծ մասին կինը Սոֆյա Անդրեևնան կոչում էր «խավարամիտ անբաններ»), չընդունեց ճամփորդին և Պեշկովը դատարկաձեռն վերադարձավ Նիժնի Նովգորոդ^[47]։

1889 թվականի վերջին, 1890 թվականի սկզբին Նիժնի Նովգորոդում ծանոթացավ գրող Վլադիմիր Կորոլենկոյի հետ, որին գրախոսության էր ներկայացրել իր առաջին ստեղծագործությունը՝ «Հին կաղնու երգը» պոեմը։ Կարդալով պոեմը՝ Կորոլենկոն ցիրուցան արեց այն։ 1889 թվականի հոկտեմբերից Պեշկովն աշխատանքի անցավ փաստաբան Ա. Ի. Լանինի մոտ որպես նամակատար։ Նույն ամսում էլ նա առաջին անգամ ձերբակալվեց և բանտարկվեց Նիժնի Նովգորոդի բանտում, որը դարձավ Կազանի ուսանողական շարժման տապալման «արձագանքը», այդ մասին նա գրել է «Կորոլենկոյի ժամանակը» ակնարկում^[48]։ Նա ընկերություն հաստատեց ուսանող քիմիկոս Ն. Զ. Վասիլևի հետ, որը Ալեքսեյին ծանոթացրեց փիլիսոփայությանը^[23]։

Մաքսիմ Գորկու առաջին և միակ պաշտոնական կինը^[49]՝ Եկատերինա Պեշկովան

1891 թվականի ապրիլի 29-ին ՊեշկովըՆիժնի Նովգորոդից ուղևորվեց ճամփորդության «Ռուսաստանում», եղավ Պովոլժիեում, Դոնում, Ուկրաինայում (Նիկոլաևում ընկավ հիվանդանոց), Ղրիմում և Կովկասում, ճանապարհի մեծ մասը անցավ ոտքով, երբեմն սայլակառքով կամ բեռնատար վագոններով։ Նոյեմբերին եկավ Թբիլիսի և աշխատանքի անցավ երկաթուղային արհեստանոցում։ 1892 թվականի ամռանը Աբխազիայում աշխատանքի անցավ Սուխումի Նովոռոսիյսկ մայրուղու շինարարությունում, որից հետո կարճ ժամանակով աշխատեց Բաքվի նավթահանքերում, որի մասին հետագայում բանաստեղծը գրեց, որ դա իրեն բաժին հասած ամենածանր աշխատանքն է եղել^[50]։ Այդ նույն ամռանը վերադարձավ Թբիլիսի և բնակվեց Նովո Արսենալնայա փողոցի վրա գտնվող նկուղում մեխանիկի, հողաշինարարի, սեմինարիստի, ուսանողի և երկաթուղային բանվորի հետ միասին։ Նա բանվորներին առաջարկում էր տետրերում գրառել ձեռնարկությունների վարչակազմի կողմից կամայականությունների և ճնշումների փաստերը, քանի որ հավատում էր, որ գրառված փաստերն ու ապացույցները վկայության ուժ ունեն և կարող են նպաստել սոցիալական անարդարության վերացմանը։ Թբիլիսյան ծանոթները Պեշկովին ճանաչում էին որպես հզոր անձնավորություն նշելով նրա դիտավորյալ կոպիտ վարքագիծը և շարժուձևը։ Թբիլիսյան ժամանակահատվածում Պեշկովը գրել է վերամբարձ ոճով բանաստեղծություններ, ընդօրինակելով Բայրոնին, իր նկուղակից ընկերների համար կարդում էր «Կաին» և «Մանֆրեդ»։ Հետագայում իր բանաստեղծական ուրվագրերի հիման վրա գրեց «Աղջիկը և մահը» պոեմը, որն առաջին անգամ հրատարակվեց 1918 թվականին։ Պեշկովի բանավոր պատմվածքները, ըստ ընթերցողների հիշողությունների տարբերվում էին առօրյա ինքնատիպությամբ, հեգնական ոճով և մանրամասների պարզությամբ^[51]։

1892 թվականին Պեշկովն արդեն աշխատանքային փորձառություն ուներ որպես բեռնակիր, հյուսն, ներկարար, հացթուխ, բուռլակ, շինարար, պահակ, լրագրող և այլն^[52]։ Թբիլիսիում Պեշկովը ծանոթացավ և ընկերացավ հեղափոխական շարժման մասնակից Ալեքսանդր Կալյուժնիի հետ։ Լսելով երիտասարդ պատանու պատմությունները երկրում կատարած ճամփորդությունների մասին՝ Կալյուժնին պնդեց, որ Պեշկովը գրառի իր հետ տեղի ունեցած պատմությունները։ Երբ «Մակար Չուդրա»-ի (դրամա գնչուների կյանքից) ձեռագիրը պատրաստ էր, Կալյուժնին իր ծանոթ լրագրող Ցվետնիցկու միջոցով կարողացավ պատմվածքը տպագրել «Կովկաս» թերթում։ Հրապարակումը լույս ընծայվեց 1892 թվականի սեպտեմբերի 12-ին, պատմվածքը ստորագրված էր Մ. Գորկի։ «Գորկի» կեղծանունը հնարել է ինքը՝ Ալեքսեյը։ Հետագայում նա ասում է Կալյուժնիին. «Գրականության մեջ ես հո չէի գրելու Պեշկով…»: Նույն տարվա հոկտեմբերին Պեշկովը վերադարձավ Նիժնի Նովգորոդ^[53][23]։

1893 թվականին սկսնակ գրողը մի քանի պատմվածք տպագրեց նիժնեգորոդյան «Վոլգար» և «Վոլգյան տեղեկատու» թերթերում։ Նրա գրական դաստիարակը եղել է Կորոլենկոն։ Նույն տարում 25-ամյա Ալեքսեյ Պեշկովը առաջին անգամ առանց եկեղեցով պսակադրության ամուսնանում է մանկաբարձ Օլգա Յուլևնա Կամենսկայայի հետ, որը հետագայում դառնում է նրա «Առաջին սիրո մասին» (1922) պատմվածքի հերոսուհին։ Օլգայի հետ նա ծանոթ էր 1889 թվականից, որը 9 տարով մեծ էր Պեշկովից, այդ ժամանակ բաժանվել էր իր առաջին ամուսնուց և ուներ մեկ դուստր։ Գրողի համար տարօրինակ էր այն փաստը, որ Կամենսկայայի մայրը նույնպես մանկաբարձուհի էր և ինչ որ ժամանակ ընդունել էր Պեշկովի ծնունդը։ Կամենսկուն է վերաբերվում Գորկու առաջին հայտնի ինքնակենսագրությունը, որը գրվել է նամակի ձևով բանաստեղծ Հեյնեի ազդեցության ներքո և ունի հնարովի անվանում «Փաստերի և մտորումների շարադրանք, որոնց փոխազդեցության արդյունքում իմ սրտի լավագույն մասերը չորացան» (1893)^[54][55]։

Ալեքսեյը Կամենսկուց բաժանվեց 1894 թվականին, հարաբերություններում բեկումն առաջացավ այն բանից հետո, երբ Օլգան, որը «կյանքի ամբողջ իմաստը փոխարինել էր մանկաբարձության դասագրքով», քնել էր հենց նոր գրված «Պառավ Իզերգիլը» նովելի հեղինակային ընթերցանության ժամանակ^[54][55]։

1894 թվականի օգոստոսին Կորոլենկոյի առաջարկությամբ Պեշկովը գրեց «Չելկաշ» պատմվածքը, բոսյակ մաքսանենգի արկածների մասին։ Պատմվածքը տարավ «Ռուսական հարստություն» ամսագիր և այն որոշ ժամանակ մնաց խմբագրական թղթապանակում։ 1895 թվականին Կորոլենկոն խորհուրդ տվեց Պեշկովին տեղափոխվել Սամարա, որտեղ նա դարձավ պրոֆեսիոնալ լրագրող և սկսեց վաստակել Իեգուդիիլ Խլամիդա գրական անունով տպագրվող հոդվածների, ֆելիետոնների և ակնարկների միջոցով։ Գրական անունն ընդօրինակում է թունոտ սեմինարիստին, հեղինակի լեզվական հմտությունները ոճավորվում են «հոգևոր գրականության ներքո, պերճախոս և հնամենի»։ Հանրաճանաչ դարձավ կարգավորված «Մտքեր և մաքսիմներ» ասացվածային խորագիրը։ Երկու ոչ լրիվ տարիների ընթացքում սամարյան թերթում Պեշկովը հրատարակեց շուրջ 500 հոդվածներ, ակնարկներ և ֆելիետոններ (չհաշված արձակագրությունը, որը կազմում էին պատմվածքները), ինչը աներևակայելի արտադրողականություն էր Ռուսաստանի այդ ժամանակվա հրապարակախոսների համար^[56]։ «Ռուսական հարստություն» ամսագրի հունիսյան համարում վերջապես հրատարակվեց «Չելկաշը», որն առաջին գրական համբավը բերեց նրա հեղինակին` Մաքսիմ Գորկուն^[57]։

1895 թվականին «Սամարյան թերթում» հրատարակվեց «Ակուլինի տատիկը» ակնարկը, որը դարձավ «Մանկություն» ապագա վիպակի առաջին ուրվագիրը^[58]։

1896 թվականի օգոստոսի 30-ին Սամարայի Համբարձման տաճարում Գորկին ամուսնացավ սնանկացած կալվածատիրոջ (կառավարիչ դարձած) դստեր հետ, գիմնազիստուհի, «Սամարյան թերթի» սրբագրիչ Եկատերինա Վոլժինայի հետ, որն իրենից փոքր էր 8 տարով։ Արդեն բավականին հայտնի գրողի հետ հանդիպելն ու ամուսնանալը սրբագրության բնագավառի աշխատողի համար թվում էր հանդիպել է «կիսաաստվածի»։ Ինքը՝ Գորկին, հարսնացուին ընդունում էր հանդուրժողականությամբ և երկարատև հոգածության չէր արժանացնում։ 1896 թվականի հոկտեմբերին հիվանդությունը սկսեց ավելի շատ մտահոգել, Գորկին մեկ ամիս պառկեց բրոնխիտով, որը վերածվեց թոքաբորբի, իսկ հունվարին նրան առաջին անգամ ախտորոշեցին տուբերկուլյոզ։ Նա բուժվում էր Ղրիմում, այնուհետև կնոջ ուղեկցությամբ ևխնամքով բուժումը շարունակեց Պոլտավայի մոտ գտնվող Վերխնյայա Մանուիլովկա գյուղում, որտեղ էլ սկսեց սովորել ուկրաիներեն։ 1897 թվականի հուլիսի 21-ին այդտեղ էլ ծնվեց նրա առաջնեկը, որդին՝ Մաքսիմը^[59]։

1896 թվականին Գորկին Նիժնեգորոդի տոնավաճառում գտնվող Շարլ Օմոնի սրճարանում գրում է անդրադարձ «Կինեմատոգրաֆ» ապարատի առաջին ֆիլմաշարի մասին^[60][61]։

1897 թվականին Գորկու հեղինակությամբ «Ռուսական միտք», «Նոր խոսք» և «Հյուսիսային պարբերական» ամսագրերում տպագրվում են «Կոնովալով», «Զազուբրինա», «Տոնավաճառ Գոլտվայում», «Օռլով ամուսինները», «Մոլոշավարդ», «Նախկին մարդիկ» պատմվածքները և այլ ստեղծագործություններ։ Հոկտեմբերին նա սկսեց աշխատել առաջին խոշորածավալ ստեղծագործության «Ֆոմա Գորդեև» վիպակի վրա^[57]։

Գրական և հասարակական գործունեություն

Առաջին հայտնիությունից մինչև ճանաչում (1897-1902)

1897 թվականի հոկտեմբերից մինչև 1898 թվականի հունվարի կեսերը Գորկին ապրում էր Կամենկա գյուղում (այժմ՝ Տվերի մարզի Կուվշինովո քաղաք) իր ընկերոջ՝ Նիկոլայ Զախարովիչ Վասիլևի բնակարանում, որը աշխատում էր Կամենսկի թղթի ֆաբրիկայում և ղեկավարում էր անլեգալ բանվորական մարքսիստական խմբակը։ Հետագայում այս ժամանակաշրջանի տպավորությունները գրողի համար ծառայեցին որպես նյութ «Կլիմ Սամգինի կյանքը» վեպը գրելու համար։

1898 թվականին Ս. Դորովատովսկու և Ա. Չարուշնիկովի հրատարակչությունը թողարկեց Գորկու ստեղծագործությունների առաջին երկու հատորները։ Այդ տարիներին երիտասարդ հեղինակի առաջին գրքի տպաքանակը հազվադեպ գերազանցում էր 1000 օրինակը։ Ադամ Բոգդանովիչը խորհուրդ տվեց Գորկու «Ակնարկների և պատմվածքների» առաջին երկու հատորները թողարկել 1200 օրինակով։ Հրատարակիչները «ռիսկի դիմեցին» և թողարկեցին ավելի շատ։ «Ակնարկների և պատմվածքների» առաջին հրատարակության առաջին հատորը տպագրվել է 3000 տպաքանակով^[62], երկրորդ հատորը՝ 3500: Երկու հատորներն էլ արագ վաճառվեցին։ Գրքի թողարկումից երկու ամիս անց գրողը, որի անունը արդեն հրապարակավ հայտնի էր, կրկին ձերբակալվեց Նիժնիում, տեղափոխվեց և բանտարկվեց Թիֆլիսի Մետեխի ամրոցում՝ հեղափոխական գործունեության համար։ Քննադատ և հրապարակախոս, «Ռուսական հարստություն» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Նիկոլայ Միխայլովսկին «Ակնարկների և պատմվածքների» գրախոսականում նշել է «հատուկ բարոյականության» և Ֆրիդրիխ Նիցշեի մեսիական գաղափարների ներթափանցումը Գորկու ստեղծագործության մեջ^[63]]:

1900 թվական, Յասնայա Պոլյանա Լև Տոլստոյն ու Մաքսիմ Գորկին

1899 թվականին Գորկին առաջին անգամ հայտնվեց Սանկտ Պետերբուրգում։ Նույն թվականին Ս. Դորովատովսկու և Ա. Չարուշնիկովի հրատարակչությունը թողարկեց «Ակնարկների և պատմվածքների» երրորդ հատորի առաջին հրատարակությունը՝ 4100 օրինակ տպաքանակով և 1-ին և 2-րդ հատորների երկրորդ հրատարակությունը՝ 4100 տպաքանակով։ Նույն թվականին հրապարակվում են «Թոմաս Գորդեև» վեպը և «Բազեի երգը» պոեմը։ Հայտնվեցին Գորկու առաջին թարգմանությունները օտար լեզուներով^[64]։ 1900-1901 թվականներին Գորկին գրել է «Երեքը» վեպը, որը հանրությանը քիչ է հայտնի։ Կայացավ Գորկու անձնական ծանոթությունը Անտոն Չեխովի և Լև Տոլստոյի հետ։

Միխայիլ Նեստերով, Մաքսիմ Գորկու դիմանկարը (1901), Մ. Գորկու թանգարան, Մոսկվա

1901 թվականի մարտին Նիժնի Նովգորոդում Գորկին ստեղծեց փոքր ձևաչափի, բայց հազվագյուտ, ինքնատիպ ժանրի ստեղծագործություն, արձակ երկ, որը լայնորեն հայտնի է «Մրրկահավի երգը» անվանումով։ Նա մասնակցում է Նիժնի Նովգորոդի, Սորմովոյի, Սանկտ Պետերբուրգի մարքսիստական խմբակների աշխատանքներին, գրում է հռչակագիր, որով կոչ է անում պայքարել ինքնակալության դեմ։ Դրա համար նրան ձերբակալում են և արտաքսում Նիժնի Նովգորոդից։ 1901 թվականին Գորկին առաջին անգամ անդրադարձավ դրամայի ժանրին` գրելով «Քաղքենիները» (1901) և «Հատակում» (1902) պիեսները։ 1902 թվականին նա դարձավ հրեա Զինովի Սվերդլովի կնքահայրը և որդեգրեց նրան, ով ստացավ Պեշկով ազգանունը և ընդունեց ուղղափառություն։ Դա անհրաժեշտ էր, որպեսզի Զինովին իրավունք ստանար բնակվել Մոսկվայում։

1902 թվականի փետրվարի 21-ին, ընդամենը վեց տարվա կանոնավոր գրական գործունեությունից հետո, Գորկին ընտրվեց Թագավորական գիտությունների ակադեմիայի պատվավոր ակադեմիկոս, նրբագեղ բանահյուսության կարգի համար։ Վրդովված Նիկոլայ II-ը շատ խիստ որոշում ընդունեց, «Ավելի, քան յուրօրինակ»։ Եվ մինչ Գորկին կարող էր օգտվել իր նոր իրավունքներից, նրա ընտրությունը չեղյալ հայտարարվեց կառավարության կողմից, քանի որ նորընտիր ակադեմիկոսը «գտնվում էր ոստիկանության հսկողության ներքո»։ Այդ կապակցությամբ Չեխովն ու Կորոլենկոն հրաժարվեցին Ակադեմիայի անդամակցությունից։ Գորկու հետ ընկերանալը և գրական միջավայրում նրա հետ համագործակցելը դարձան ազդեցիկ։ Գորկին դարձավ «սոցիալական ռեալիզմի» և գրական նորաձևության նոր ուղղությանների հիմնադիրը։ Ի հայտ եկավ երիտասարդ գրողների մի ամբողջ համաստեղություն (Էլեոնով, Յուշկևիչ, Սկիտալեց, Գուսև-Օրենբուրգցի, Կուպրին և տասնյակ այլ գրողներ), որոնց հավաքականորեն կոչում էին «ենթամաքսիմիկներ», ովքեր փորձում էին ամեն ինչում ընդօրինակել Գորկուն, բեղեր պահել, լայն գլխարկ հագնել, շեշտված կոշտություն ու կոպտություն դրսևորել սովորական մարդկանց հանդեպ, գրական լեզվում աղի խոսք մտցնել և այլ ընդօրինակումներ, որոնք Գորկու մոտ դրսևորվում էին մի փոքր շինծու և արհեստական^[65][66]։ 1917 թվականի մարտի 20-ին Գորկին վերընտրվեց Գիտությունների ակադեմիայի պատվավոր անդամ։

1902 թվականին Գորկին առաջին անգամ հրատարակեց «Վալաշյան լեգենդ» բանաստեղծությունը, որը հետագայում հայտնի դարձավ «Լեգենդ Մարկոյի մասին» անվանումով։ Սկզբում «Մարկոյի մասին լեգենդը» ընդգրկված էր «Փոքրիկ փերիի և երիտասարդ հովվի մասին» (Վալաշյան հեքիաթ) հեքիաթի կազմում։ Հետագայում Գորկին էականորեն վերամշակեց այդ բանաստեղծությունը, վերստին գրելով վերջին տունը, բանաստեղծությունը դարձավ առանձին ստեղծագործություն և համաձայնություն տվեց կոմպոզիտոր Ալեքսանդր Սպենդիարովին դրա մոտիվներով երաժշտություն գրելու։ 1903 թվականին լույս տեսավ նոր տեքստի առաջին հրատարակությունը նոտագրումների ուղեկցությամբ։ Այնուհետև բանաստեղծությունը բազմիցս վերահրատարակվել է՝ «Վալաշյան հեքիաթ», «Փերի», «Ձկնորսը և փերին» անվանումներով։ 1906 թվականին բանաստեղծությունն ընդգրկվում է «Մ. Գորկի։ Բազեի երգը։ Մրրկահավի երգը։ Լեգենդ Մարկոյի մասին» գրքում։ Սա առաջին գիրքն է 1906 թվականին Սանկտ Պետերբուրգում լույս տեսած «Գիտելիք» ընկերակցության գրադարանից, որտեղ ընդգրկված էին Գորկու ավելի քան 30 աշխատություններ^[67]։

Բնակարան Նիժնի Նովգորոդում

1902 թվականի սեպտեմբերին Գորկին, որն արդեն աշխարհահռչակ և հարգված գրող էր և ստանում էր լուրջ հոնորարներ, իր կնոջ` Եկատերինա Պավլովնայի և երեխաների` Մաքսիմի (ծն. հուլիսի 21, 1897) և Կատյայի (ծն. 1901 թվականի մայիսի 26-ին) հետ բնակություն հաստատեցին բարոն Ն. Ֆ. Կիրշբաումի Նիժնի Նովգորոդի տանը վարձակալած 11 սենյակներում (այժմ՝ Նիժնի Նովգորոդի Ա. Մ. Գորկու թանգարան-բնակարան)։ Այդ ժամանակ Գորկին վեց հատորանոց գրական ստեղծագործությունների հեղինակ էր, իսկ նրա գործերից մոտ 50-ը տպագրվել էին 16 լեզուներով։ 1902 թվականին Գորկու մասին լույս տեսան 260 թերթային և 50 ամսագրային հոդվածներ, տպագրվեցին ավելի քան 100 մենագրություններ։ 1903 և 1904 թվականներին Ռուսաստանի Դրամատիկական գրողների և կոմպոզիտորների միությունը երկու անգամ Գորկուն շնորհեց Գրիբոյեդովի անվան մրցանակ «Քաղքենին» և «Հատակում» պիեսների համար։ Գրողը մեծ հեղինակություն է ձեռք բերել մայրաքաղաքի հասարակության մեջ, Սանկտ Պետերբուրգում Գորկին հայտնի էր «Գիտելիք» գրահրատարակչության գործունեության շնորհիվ, իսկ Մոսկվայում համարվում էր Գեղարվեստի թատրոնի (ՄԳԹ) առաջատար դրամատուրգներից։

Նիժնի Նովգորոդում, Գորկու ֆինանսական և կազմակերպչական աջակցությամբ, ավարտվեց Ժողովրդական տան շինարարությունը, կազմակերպվեց ժողովրդական թատրոն և բացվեց Ֆեոդոր Շալյապինի անվան դպրոցը։ Ժամանակակիցները գրողի Նիժնի Նովգորոդի բնակարանն անվանում էին «Գորկու Ակադեմիա», ըստ Վ. Դեսնիցկու գնահատականի` այնտեղ տիրում էր «բարձր հոգևոր տրամադրության մթնոլորտ»։ Գրեթե ամեն օր այս բնակարանում գրողին էին այցելում ստեղծագործական մտավորականության ներկայացուցիչներ և 30-40 մշակութային գործիչներ, որոնք հաճախ հավաքվում էին ընդարձակ հյուրասենյակում։ Հյուրերի թվում էին Լև Տոլստոյը, Լեոնիդ Անդրեևը, Իվան Բունինը, Անտոն Չեխովը, Եվգենի Չիրիկովը, Իլյա Ռեպինը, Կոնստանտին Ստանիսլավսկին։ Գրողի մերձավոր ընկերը` Ֆեոդոր Շալյապինը, ով նույնպես բնակարան էր վարձակալել բարոն Կիրշբաումի տանը, ակտիվորեն մասնակցում էր Գորկու ընտանիքում և քաղաքում կազմակերպվող հավաքույթներին և միջոցառումներին։ Նիժնի Նովգորոդի բնակարանում Գորկին ավարտեց «Հատակում» պիեսը, որը զգալի հաջողություններ ունեցավ Ռուսաստանում և Եվրոպայում բեմադրություններից հետո, այստեղ սկսեց «Մայր» վեպի ուրվագիրը, գրեց «Մարդը» բանաստեղծությունը և մտահղացավ «Ամառանոցի բնակիչները» պիեսի ուրվագիծը^[68]։

Հարաբերությունները Մարիա Անդրեևայի հետ, ընտանիքից հեռանալը՝ «երկկնություն»

Գորկու փաստացի կինը` ՄԳԹ դերասանուհի Մարիա Անդրեևան

1900-ականների վերջերին Գորկու կյանքում հայտնվեց մի գեղեցիկ և հաջողակ կին^[69]։ 1900 թվականի ապրիլի 18-ին Մոսկվայի գեղարվեստի թատրոնը (ՄԳԹ) հյուրախաղերի էր մեկնել Սևաստոպոլ, որտեղ ցուցադրում էր Անտոն Չեխովի «Ճայը», Գորկին հանդիպեց մոսկովյան հայտնի դերասանուհի Մարիա Անդրեևային։ «Ինձ գրավեցին նրա տաղանդի գեղեցկությունն ու ուժը», հիշում է Անդրեևան։ Երկուսն էլ իրենց առաջին հանդիպման ժամանակ 32 տարեկան էին։ Ղրիմի շրջագայությունից ի վեր գրողն ու դերասանուհին սկսեցին հաճախ հանդիպել միմյանց։ Գորկին, ի թիվս հրավիրված այլ հյուրերի, սկսեց մասնակցել Անդրեևայի և նրա ամուսնու՝ երկաթուղու կարևոր պաշտոնատար անձ Ժելյաբուզժսկու հարուստ կահավորված 9 սենյականոց տանը կազմակերպվող ընդունելություններին և երեկոներին^[70]։ Անդրեևան հատուկ տպավորություն էր թողել Գորկու վրա «Հատակում» պիեսում Նատաշայի կերպարի մարմնավորման ընթացքում։ «Նա մոտեցավ արցունքներն աչքերին, սեղմեց ձեռքս և շնորհակալություն հայտնեց։ Առաջին անգամ ես ամուր գրկեցի և համբուրեցի նրան, բեմի վրա, բոլորի ներկայությամբ»^[71][72]։ Իր ընկերների շրջապատում Գորկին Մարիա Ֆյոդորովնային անվանեց «Հրաշալի անձնավորություն»^[70]։ Անդրեևայի հանդեպ զգացմունքները նշանակալի գործոն դարձան Գորկու էվոլյուցիայի հարցում, նշել են Պավել Բասինսկին և Դմիտրի Բիկովը։ 1904-1905 թվականներին գրողը, Անդրեևայի ազդեցության ներքո, մտերմություն սկսեց անել ՌՍԴԲԿ լենինյան կուսակցության ներկայացուցիչների հետ և անցավ նրանց շարքերը։ Քաղաքական արտագաղթից վերադառնալուց մեկ ամիս հետո, 1905 թվականի նոյեմբերի 27-ին Գորկին առաջին անգամ հանդիպեց Լենինի հետ^{[73][74][75][76]}։

1903 թվականին Անդրեևան վերջապես լքեց իր ընտանիքը (որտեղ նա երկար ժամանակ ապրում էր միայն որպես տնային տնտեսուհի և երկու երեխաների մայր), վարձակալեց բնակարան, դարձավ Գորկու քաղաքացիական կինը և գրական քարտուղարը, ինչի մասին վկայում է Խորհրդային Մեծ հանրագիտարանը^[77]։ Նոր կրքոտ սիրով համակված գրողն ընդմիշտ հրաժեշտ տվեց Նիժնի Նովգորոդին և սկսեց բնակվել Մոսկվայում ու Սանկտ Պետերբուրգում, որտեղ արդեն կայացած գրական ճանաչումը և հասարակական գործունեությամբ զբաղվելը նրա համար նոր հեռանկարներ բացեցին։ Երբ Գորկին Անդրեևայի հետ գտնվում էր ԱՄՆ-ում 1906 թվականի ամռանը, Նիժնի Նովգորոդում օգոստոսի 16-ին մենինգիտից հանկարծակի մահանում է նրա 5-ամյա դուստրը՝ Կատյան։ Գորկին Ամերիկայից մխիթարական նամակ է գրում կնոջը՝ խնդրելով պահպանել իրենց միակ որդուն^[78]։ Ամուսինները, փոխադարձ համաձայնությամբ, որոշել էին բաժանվել։ Գորկու չգրանցված հարաբերությունները Անդրեևայի հետ շարունակվեցին մինչև 1919 թվականը, մինչդեռ գրողի առաջին կնոջից ամուսնալուծությունը պաշտոնապես ձևակերպված չէր, Ե. Պ. Պեշկովան մնաց նրա կինը մինչև իր կյանքի վերջը, և սա միայն ձևականություն չէր։ 1928 թվականի մայիսի 28-ին, յոթ տարվա վտարանդիությունից հետո, իր ծննդյան 60-ամյակը նշելու համար Իտալիայից ԽՍՀՄ վերադարձած Գորկին հանգրվանում է Մոսկվայում՝ Տվերսկայա փողոցում գտնվող Եկատերինա Պեշկովայի բնակարանում, որը այն ժամանակ ղեկավարում էր Քաղբանտարկյալների աջակցության կոմիտեն, ԽՍՀՄ միակ լեգալ իրավապաշտպան կազմակերպությունը ԽՍՀՄ-ում։ 1936 թվականի հունիսին Գորկու հուղարկավորության ժամանակ Եկատերինա Պավլովնան ներկա էր որպես նրա օրինական, ճանաչված այրին, որին Ստալինն անձամբ ցավակցություն էր հայտնել^{[79][80][81][82]}։

1958 թվականին «Նշանավոր մարդկանց կյանքը» շարքում 75000 տպաքանակով առաջին անգամ լույս տեսավ «Գորկու» կենսագրությունը, որի հեղինակն էր նրա կյանքի և ստեղծագործության հետազոտող, խորհրդային գրող և սցենարիստ Իլյա Գրուզդևը, ով ծանոթ էր և նամակագրական կապ ուներ Գորկու հետ։ Այս գրքում ոչ մի բառ չի ասվում, որ Անդրեևան եղել է Գորկու իրական կինը, նա միայն մեկ անգամ է հիշատակվում որպես մոսկովյան գեղարվեստի թատրոնի դերասանուհի, ով 1905 թվականին Ռիգայում հիվանդացել էր պերիտոնիտիտով, որի մասին Գորկին մտահոգություն էր հայտնել Է. Պ. Պեշկովային ուղղված նամակում։ Առաջին անգամ ընթերցողը Գորկու կյանքում Անդրեևայի իրական դերի մասին տեղեկացավ միայն 1961 թվականին, երբ հրապարակվեցին Մարիա Անդրեևայի հուշերը, որը նրան ուղեկցում էր ԱՄՆ շրջագայության ժամանակ Նիկոլայ Բյուրինին, բեմական և հեղափոխական պայքարի այլ գործընկերներին^[83][84]։ 2005 թվականին «Նշանավոր մարդկանց կյանքը» շարքում Պավել Բասինսկու հեղինակությամբ լույս տեսավ «Գորկու» նոր կենսագրությունը, որտեղ, չնայած ժլատորեն, բայց լուսաբանվում է Մարիա Անդրեևայի դերը գրողի կյանքում, նշվում է նաև, որ երկու կանանց միջև հարաբերությունները հակասական չէին, երբ Ե. Պ. Պեշկովան իր որդու՝ Մաքսիմի հետ եկել է Կապրի` Գորկուն այցելության, նա անկաշկանդ շփվել է Մ. Ա. Անդրեևայի հետ։ Գորկու հուղարկավորության օրը՝ 1936 թվականի հուլիսի 20-ին, ըստ պատմական լուսանկարների՝ Միությունների տան սյունասրահում, Ե. Պեշկովան և Մ. Ֆ. Անդրեևան քայլել են դիակառքի ետևից մեկ շարքով կողք կողքի^[75][85]։ «Գորկի և Անդրեևա» թեման ուսումնասիրվել է նաև Դմիտրի Բիկովի կողմից «Միթե՞ Գորկին է եղել» մենագրության մեջ (2012)^[76]։

Պրոլետարական գրող

Մաքսիմ Գորկի, 1905

1904-1905 թվականներին Մաքսիմ Գորկին գրել է «Հովեկները», «Արևի երեխաներ», «Բարբարոսները» պիեսները։ Հեղափոխական հրապարակումների համար և հունվարի 9-ի գնդակոծությունների հետ կապված նա ձերբակալվեց և բանտարկվեց Պետրոպավլովյան ամրոցի մենախցում։ Գորկու պաշտպանությամբ հանդես եկան այնպիսի հայտնի արվեստագետներ, ինչպիսիք են Գերհարդ Հաուպտմանը, Անատոլ Ֆրանսը, Օգյուստ Ռոդենը, Թոմաս Հարդին, Ջորջ Մերեդիտը, իտալացի գրողներ Գրացիա Դելեդդան, Մարիո Ռապիսարդին, Էդմոնդո դե Ամիչիսը, սերբ գրող Ռադոյե Դոմանովիչը^[86], կոմպոզիտոր Ջակոմո Պուչինին, փիլիսոփա Բենեդետտո Կրեչոն և ստեղծագործական ու գիտական աշխարհի այլ ներկայացուցիչներ Գերմանիայից, Ֆրանսիայից, Անգլիայից։ Հռոմում տեղի ունեցան ուսանողական ցույցեր^[87]։ 1905 թվականի փետրվարի 14-ին նա հասարակության ճնշման ներքո գրավի դիմաց ազատ արձակվեց։ 1905 թվականի նոյեմբերին Գորկին ընդունվեց Ռուսաստանի Սոցիալ-դեմոկրատական աշխատանքային կուսակցության շարքերը։

1904 թվականին Գորկին խզեց կապերը Մոսկվայի գեղարվեստի թատրոնի հետ։ Ալեքսեյ Մակսիմովիչը ծրագրում էր Սանկտ Պետերբուրգում ստեղծել լայնամասշտաբ թատերական նոր նախագիծ։ Ընկերակցության հիմնական կազմակերպիչներից էին, Գորկուց բացի, Սավվա Մորոզովը, Վերա Կոմիսարժևսկայան, Կոնստանտին Նեզլոբինը։ Թատրոնը նախատեսվում էր բացել Լիտեյնայա պողոտայում գտնվող շենքում, որը վարձակալվել էր Սավվա Մորոզովի միջոցներով, նախատեսվում էր թատերախմբի կազմում ընդգրկել Մոսկովյան թատրոնի դերասաններ՝ Նեզլոբինին և Կոմիսարժևսկայային, թատերախումբ էր հրավիրվել նաև Վասիլի Կաչալովը։ Այնուամենայնիվ, մի շարք ստեղծագործական, և՛ կազմակերպչական, պատճառներով Սանկտ Պետերբուրգի նոր թատրոնը կազմակերպել չհաջողվեց։ 1905 թվականի աշնանը Մոսկվայի գեղարվեստի թատրոնում տեղի ունեցավ Գորկու «Արևի երեխաները» նոր պիեսի պրեմիերան, որտեղ Անդրեևան խաղում էր Լիզայի դերը^[88]։

Գորկու անձնական կյանքը քաղաքականապես տագնապալի այդ ժամանակահատվածում, ընդհակառակը, բնութագրվում է խաղաղությամբ, կայունությամբ և բարգավաճմամբ։ 1904 թվականի երկրորդ կեսին Գորկին և Անդրեևան միասին անցկացրին Սանկտ Պետերբուրգի մերձակայքում գտնվող Կուոկկալա ամառանոցային ավանում։ Այնտեղ, Լինթուլյա դաստակերտում, Անդրիևան վարձակալեց ռուսական ոճով կառուցված մեծ ամառանոց, որը շրջապատված էր պարտեզով, որտեղ Գորկին Մարիա Ֆեոդրովնայի հետ գտավ իր երջանկությունն ու հանգիստը, որի ներշնչանքը իր արտացոլումը գտավ նրա ստեղծագործություններում։ Նրանք այցելեցին մոտակայքում գտնվող «Պենատի» դաստակերտ նկարիչ Իլյա Ռեպինին, նրա արտասովոր ճարտարապետությամբ տանը, որտեղ էլ զույգը մի քանի հայտնի լուսանկարներ էր կատարել։ Այնուհետև Գորկին և Անդրեևան ուղևորվեցին Ռիգա, որտեղ շրջագայություններ էր կատարում Մոսկվայի գեղարվեստի թատրոնը։ Նրանք հանգստանում էին Ստառայա Ռուսա առողջարանի բուժիչ աղբյուրներում։ Գորկին և Անդրեևան իրենց ժամանակի մի մասն անցկացնում էին դերասանուհու Մոսկվայի Վսպոլնի նրբանցքի բնակարանում^[89]։ 1905 թվականի մարտի 29-ից մայիսի 7-ը Գորկին և Անդրեևան հանգստանում էին Յալթայում, այնուհետև կրկին դերասանուհու ամառանոցում՝ Կուոկկալա բնակավայրում, որտեղ մայիսի 13-ին զույգը ստացավ Նիցցայում իրենց ընդհանուր ընկեր և բարերար Սավվա Մորոզովի խորհրդավոր ինքնասպանության լուրը^[70][81]։

Գորկին` հրատարակիչ

Մաքսիմ Գորկին, Դմիտրի Մամին-Սիբիրյակը, Նիկոլայ Տելեշովը և Իվան Բունինը Յալտայում 1902 թվականին

Մաքսիմ Գորկին տաղանդավոր կերպով է դրսևորել իրեն նաև որպես հրատարակիչ։ 1902-1921 թվականներին նա ղեկավարել է երեք խոշոր հրատարակչություններ «Գիտելիք», «Առագաստ» և «Համաշխարհային գրականություն»։ 1900 թվականի սեպտեմբերի 4-ին Գորկին դառնում է 1898 թվականին Սանկտ Պետերբուրգում հիմնադրված «Գիտելիք» հրատարակչության իրավահավասար գործընկերը, որը ի սկզբանե մասնագիտացել էր գիտահանրամատչելի գրականության հրատարակության բնագավառում։ Նրա առաջին գաղափարը հրատարակչությունն ընդարձակելն էր փիլիսոփայության, տնտեսագիտության և սոցիոլոգիայի գրքերով, ինչպես նաև «Էժան շարքի» թողարկում մարդկանց համար Իվան Սիտինի «կոպեկանոց գրքի» պատկերներով և նմանությամբ։ Այս ամենը առաջացրեց մյուս գործընկերների դժգոհությունը և չընդունվեց։ Գորկու կոնֆլիկտը գործընկերության մյուս անդամների հետ էլ ավելի սրվեց, երբ նա առաջարկեց հրատարակել նոր ռեալիստ գրողների գրքեր, որոնք կարող էին առաջացնել առևտրային գործունեության ձախողման վտանգներ։ 1901 թվականի հունվարին Գորկին մտադրվեց լքել հրատարակչությունը, սակայն, հակամարտության ավարտի արդյունքում, ընդհակառակը, մյուս անդամները հեռացան գործընկերությունից և մնացին միայն Գորկին և Ք. Պ. Պյատնիցկին։ Այնուհետև Գորկին ղեկավարեց հրատարակչությունը և դարձավ նրա գաղափարախոսը, և Պյատնիցկին պատասխանատու էր աշխատանքների կազմակերպման տեխնիկական մասի համար։ Գորկու գլխավորությամբ «Գիտելիք» հրատարակչությունը ամբողջովին փոխեց իր ուղղությունը, հիմնական շեշտը դնելով գեղարվեստական գրականության վրա զարգացրեց հրատարակչության գործունեությունը առաջ անցնելով Ռուսաստանում առաջատար շատ ընկերություններից։ Ամսական հրատարակվում էր մոտ 20 գիրք, ավելի քան 200 հազար օրինակ ընդհանուր տպաքանակով։ Պետերբուրգյան ամենախոշոր հրատարակիչները` Ա. Ս. Սուվորինը, Ա. Ֆ. Մարքսը, Մ. О. Վոլֆը մնացին ետևում։ 1903 թվականին «Գիտելիք»-ը առանձին հրատարակություններով և արտասովոր մեծ տպաքանակներով, թողարկեց Գորկու, ինչպես նաև Լեոնիդ Անդրեևի, Իվան Բունինի, Ալեքսանդր Կուպրինի, Սերաֆիմովիչի, Սկիտալցի, Տելեշովի, Չիրիկովի, Գուսև-Օրենբուրսկու և այլ գրողների ստեղծագործություններ։ «Գիտելիք» հրատարակչության կողմից թողարկված գրքի և Գորկու ջանքերի շնորհիվ ընթերցողների շրջանում հայտնի դարձավ մոսկովյան «Կուրիեր» թերթի լրագրող Լեոնիդ Անդրեևը։ Գորկու հրատարակչությունը համառուսական համբավ ձեռք բերեց և այլ ռեալիստ գրողներ։ 1904 թվականին լույս տեսավ ռեալիստ գրողների առաջին ժողովածուն, որը համապատասխանում էր 20-րդ դարի սկզբի տենդենցներին, երբ ալմանախները և ժողովածուները մեծ պահանջարկ էին վայելում ընթերցողների շրջանում։ 1905 թվականին լույս տեսավ «Էժան գրադարան» շարքը, որի գեղարվեստական ցիկլը ներառում էր 13 գրողների 156 ստեղծագործություններ։ Գրքերի գինը տատանվում էր 2-ից 12 կոպեկի սահմաններում։ «Գրադարանում» առաջին անգամ Գորկին ուրվագծեց իրեն հարող գաղափարական կողմնորոշումները, կազմակերպեց մարքսիստական գրականության բաժին, և ստեղծվեց հատուկ խմբագրական հանձնաժողով ժողովրդի համար գրքեր ընտրելու նպատակով։ Հանձնաժողովում ընդգրկված էին բոլշևիկ մարքսիստներ Վ. Ի. Լենինը, Լ. Բ. Կրասինը, Վ. Վ. Վորովսկին, Ա. Վ. Լունաչարսկին և ուրիշներ^[90]։

Գորկին հեղափոխություն է կատարել հոնորարային քաղաքականության մեջ. «Գիտելիք»-ը վճարում էր 300 ռուբլի հոնորար՝ 40 հազար նիշ հեղինակային թերթիկի համար (20-րդ դարի սկզբին օղու մի բաժակը արժեր 3 կոպեկ, հացը՝ 2 կոպեկ)։ Առաջին գրքի համար Լեոնիդ Անդրեևը Գորկու «Գիտելիք» հրատարակչությունից ստացավ 5642 ռուբլի (300 ռուբլու փոխարեն, որը խոստացել էր վճարել մրցակից հրատարակիչը` Սիտինը), որը կարիքավոր Անդրեևին դարձրեց հարուստ մարդ։ Բացի բարձր հոնորարներից, Գորկին ներմուծեց ամսական կանխավճարների նոր համակարգ, որի շնորհիվ գրողները կարծես «հաստիքային աշխատող» էին և սկսեցին «աշխատավարձ» ստանալ հրատարակչությունից, որն այդ ժամանակ Ռուսաստանում աննախադեպ էր։ «Գիտելիք»-ը ամսական կանխավճար էր վճարում Բունինին, Սերաֆիմովիչին, Սկիտալցին, ընդհանուր առմամբ շուրջ 10 գրողների։ Ռուսական գրահրատարակիչների համար նորարարություն էր օտարերկրյա հրատարակիչներից և թատրոններից հոնորարների վճարումները, որին կարողացավ հասնել «Գիտելիքը»-ը հեղինակային իրավունքի պաշտպանության պաշտոնական կոնվենցիայի բացակայության պայմաններում, դա կատարվում էր գրավոր ստեղծագործությունները արտասահմանյան թարգմանիչներին և հրատարակիչներին ուղարկելով, նախքան դրանց Ռուսաստանում հրատարակելը։ 1905 թվականի դեկտեմբերից ի վեր Գորկու նախաձեռնությամբ արտերկրում ստեղծվեց ռուս գրողների հատուկ գրահրատարակչություն, որտեղ Գորկին դարձավ հիմնադիրներից մեկը։ «Գիտելիք» հրատարակչությունում գրողների նյութական աջակցության կիրառումը նախատիպ դարձավ ԽՍՀՄ գրողների ապագա միության համար, այն հիմք հանդիսացավ նաև հետագա տարիների ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ գաղափարական ուղղվածության և խորհրդային գրական քաղաքականության կիրառման համար^[90]։

1906 թվականի սկզբին Գորկին հեռացավ Ռուսաստանից, որտեղ հետապնդվում էր իր քաղաքական գործունեության համար և դարձավ քաղաքական վտարանդի։ Երբ Գորկին վտարանդիության ընթացքում խորացավ իր գործունեության մեջ և կորցրեց հետաքրքրությունը «Գիտելիք» հրատարակչության գործունեության նկատմամբ։ 1912 թվականին Գորկին հեռացավ ընկերակցությունից, իսկ 1913 թվականին, երբ նա վերադարձավ Ռուսաստան, հրատարակչությունն արդեն դադարել էր գոյություն ունենալ։ Աշխատանքի ողջ ընթացքում «Գիտելիք»-ը թողարկել է մոտ 40 կոլեկտիվ ժողովածուներ^[91]։

Ամերիկայում

1906 թվականի փետրվարին, Լենինի և Կրասինի հանձնարարականով, Գորկին և իր կինը՝ դերասանուհի Մարիա Անդրեևան Ֆինլանդիայով, Շվեդիայով, Գերմանիայով, Շվեյցարիայով և Ֆրանսիայով ուղևորվում են Ամերիկա։ Ճանապարհորդությունը սկսվում է 1906 թվականի հունվարի 19-ին Հելսինգֆորսի Ֆիննական ազգային թատրոնում կազմակերպված բարեգործական գրական-երաժշտական երեկոյով, որտեղ ելույթ ունեցավ Գորկին Սկիտալեցի (Պետրով) և Անդրեևայի հետ, ովքեր, ըստ ցարական գաղտնի ոստիկանության հաղորդագրությունների, ունենում էին «հակակառավարական բովանդակության» ելույթներ։ Ապրիլի 4-ին Շերբուրգում Գորկին, Անդրեևան և նրանց կապավոր, թիկնապահ, բոլշևիկյան «ռազմական տեխնիկական խմբի» գործակալ Նիկոլայ Բուրենինը նստեցին «Ֆրեդերիկ Վիլհելմ Մեծ» օվկիանոսային նավ^[92]։ Անդրիևան նավի նավապետից Գորկիի համար ձեռք բերեց շոգենավում գտնվող ամենահարմար նավասենյակը, որն առավելագույնս հարմար էր Ատլանտյան օվկիանոսը հատելու 6 օրերի ընթացքում ստեղծագործելու համար։ Գորկու նավասենյակում կար մեծ գրասեղան, հյուրասենյակ, ննջարան և լոգարան^[89]։

Ամերիկայում Գորկին և Անդրեևան մնացին մինչև սեպտեմբեր։ Ուղևորության նպատակը բոլշևիկյան հիմնադրամի համար միջոցներ հավաքելն էր, Ռուսաստանում հեղափոխություն նախապատրաստելու համար։ Միացյալ Նահանգներ ժամանելուն պես Գորկին հանդիպում է բոլշևիկների, լրագրողների և համակիրների հետ մասնակցում մի քանի հավաքների Նյու Յորքում, Բոստոնում և Ֆիլադելֆիայում (կուսակցության հիմնադրամի համար հավաքվեց 1200 դոլար)։ Ամեն օր լրագրողները հավաքվում էին Ռուսաստանից ժամանած հյուրերի շուրջը` ցանկանալով հարցազրույց անցկացնել նրանց հետ։ Շուտով Գորկին հանդիպում է Մարկ Տվենի հետ և հաճելի տպավորություն թողնում նրա վրա։ Այնուհետև տեղեկատվություն է հասնում Ամերիկա (ըստ գրողի և Բուրենինի՝ դեսպանությունից և էսեռներից), որ Գորկին չի ամուսնալուծվել իր առաջին կնոջից և չի ամուսնացել Անդրեևայի հետ, և խստակեցության կողմնակից հյուրանոցների տերերը գտնում են, որ զույգը վիրավորանք է հասցրել ամերիկացիների բարոյական սկզբունքներին ու հյուրերին վտարում են սենյակներից։

Գորկին և Անդրեևան հյուրընկալվում են մեծահարուստ Մարտինի ամուսինների կողմից, Հուդզոնի գետաբերանին գտնվող Ստատեն-Այլենդ կղզու իրենց դաստակերտում^[89][93][92]։

Ամերիկայում Գորկին ստեղծեց երգիծական պամֆլետներ Ֆրանսիայի և Միացյալ Նահանգների «բուրժուական» մշակույթի վերաբերյալ («Իմ հարցազրույցները», «Ամերիկայում»)։ Ադիրոնդակի լեռներում գտնվող Մարտինի ամուսինների դաստակերտում Գորկին սկսեց գրել «Մայրը» պրոլետարական վեպն ըստ Դմ. Բիկովի «Խորհրդային իշխանության օրոք Գորկու ամենաշատ պարտադրված և ներկայումս ամենաշատ մոռացված գիրքը»^[94]։

Սեպտեմբերին, կարճ ժամանակով վերադառնալով Ռուսաստան, նա գրում է «Թշնամիներ» պիեսը և ավարտում «Մայր» վեպը^[26][95]։

Կապրիում։ Գորկու աշխատանքային առօրյան

1906 թվականի հոկտեմբերին տուբերկուլյոզի պատճառով Գորկին իր քաղաքացիական կնոջ հետ բնակություն հաստատեց Իտալիայում։ Սկզբում նրանք կանգ առան Նեապոլում, որտեղ հասան 1906 թվականի հոկտեմբերի 13-ին (26)։ Երկու օր անց Նեապոլում` «Վեզուվ» հյուրանոցի դիմաց, տեղի ունեցավ հանրահավաք, որտեղ խանդավառ ամբոխի առջև ելույթ ունեցավ Գորկին իր «իտալացի զինակիցներին» կոչ անելով սատարել Ռուսաստանի հեղափոխությանը։ Շուտով իշխանությունների խնդրանքով Գորկին բնակություն հաստատեց Կապրի կղզում, որտեղ Անդեևայի հետ ապրեց 7 տարի^[96] (1906-1913): Զույգը բնակություն էր հաստատել հայտնի Quisisana հյուրանոցում։ 1909 թվականի մարտից մինչև 1911 թվականի փետրվարը, Գորկին և Անդրեևան բնակվում էին «Սպինոլա» (այժմ՝ «Բերինգ») ամառանոցում, նրանք բնակվել են նաև «Բլեսիուս» (1906-1909) և «Սերֆինա» (այժմ «Պիեռինա») ամառանոցներում (այստեղ տեղադրված են հուշատախտակներ գրողի բնակվելու մասին)^[97]։ Կապրի կղզում, որտեղից օրական մեկ անգամ փոքր շոգենավ էր գնում Նեապոլ, կար ռուսական գաղութ։ Այստեղ ապրել են բանաստեղծ և լրագրող Լեոնիդ Սթարկը և նրա կինը, ավելի ուշ՝ Լենինի գրադարանավար Շուշանիկ Մանուչարյանցը, գրող Իվան Վոլնովը (Վոլնին), Ֆելիքս Ձերժինսկին, գրողները՝ Նովիկով-Պրիբոյը, Միխայիլ Կոցյուբինսկին, Յան Ստրուան, և այլ գրողներ ու հեղափոխականներ։ Շաբաթը մեկ անգամ այն ամառանոցում, որտեղ ապրում էին Անդրեևան և Գորկին, երիտասարդ գրողների համար կազմակերպվում էին գրական սեմինարներ^[98]։

Գորկու վարձակալած վիլլան Կապրիում, 1909-1911 թթ.

Մարիա Անդրեևան մանրամասն նկարագրել է վիա Լոգանոյում գտնվող «Սպինոլա» ամառանոցը, որտեղ երկար ժամանակ բնակվել են ինքը և Գորկին։ Տունը գտնվում էր թերակղզու վրա՝ ափից բարձր։ Ամառանոցը բաղկացած էր երեք սենյակներից, առաջին հարկում գտնվում էր ամուսինների ննջասենյակը և Անդրեևայի սենյակը, ամբողջ երկրորդ հարկը զբաղեցնում էր մեծ դահլիճը` երեք մետր երկարությամբ և կես մետր բարձրությամբ ամուր ապակուց պատրաստված պատուհաններով, որոնցից մեկը նայում էր ծովին։ Այստեղ էր գտնվում Գորկու աշխատասենյակը։ Մարիա Ֆյոդորովնան, որը զբաղվում էր (ի լրումն տնային տնտեսության) սիցիլիական ժողովրդական հեքիաթներ թարգմանելով, գտնվում էր ներքևի սենյակում, որտեղից սանդուղք էր բարձրանում դեպի վեր, որպեսզի չխանգարեր Գորկուն, բայց առաջին իսկ կանչի դեպքում ինչ-որ բանով օգներ նրան։ Ալեքսեյ Մաքսիմովիչի համար հատուկ բուխարի էր կառուցվել, չնայած սովորաբար Կապրիի տները ջեռուցվում էին կրակարանով։ Դեպի ծովը նայող պատուհանի մոտ տեղադրված էր մի սեղան, որը ծածկված էր կանաչ սփռոցով և ուներ շատ երկար ոտքեր, որպեսզի Գորկին, իր բարձր հասակով, հարմարավետ կանգներ և ստիպված չլիներ շատ թեքվել։ Սեղանի աջ կողմում նստարան կար և եթե Գորկին հոգնում էր նստելուց, նա ոտքի վրա էր սկսում գրել։ Աշխատասենյակում, սեղաններին և բոլոր դարակներում ամենուրեք գրքեր էին դրված։ Գրողը թերթեր էր ստանում Ռուսաստանից, ինչպես քաղաքային, այնպես էլ գավառական, ինչպես նաև արտասահմանյան հրատարակություններ։ Նրան ծավալուն թղթակցություններ էին գալիս Կապրի, ինչպես Ռուսաստանից, այնպես էլ այլ երկրներից։ Գորկին արթնում էր առավոտյան ժամը 8-ից ոչ ուշ, մեկ ժամ անց մատուցվում էր առավոտյան սուրճը, որին հետևում էր Գորկուն հետաքրքրող հոդվածների Անդրեևայի կողմից արված թարգմանությունները։ Ամեն օր գրողը իր սեղանի մոտ նստում էր շուրջ 10 ժամ, հազվադեպ բացառություններով, աշխատում էր մինչև երկուսն անց կես։ Այդ տարիներին Գորկին աշխատում էր գավառական կյանքից «Օկուրով Գորոդոկ» եռագրության վրա։ Ժամը երկուսին նա ճաշում էր, որի ընթացքում ծանոթանում էր մամուլին, չնայած բժիշկների առարկություններին։ Ընթրիքի ժամանակ, արտասահմանյան թերթերից, հիմնականում իտալերեն, ֆրանսերեն և անգլերեն, Գորկին տեղեկանում էր, թե ինչ է կատարվում աշխարհում և ինչպես է բանվոր դասակարգը պաշտպանում իր իրավունքները։ Ճաշից հետո, մինչև ժամը 4-ը, Գորկին հանգստանում էր, բազկաթոռի մեջ նստած, նայում էր ծովին ու ծխում, չնայած հիվանդ թոքերին, անընդհատ հազին և արյուն թքելուն, նա չէր հրաժարվում այդ վատ սովորությունից։ Ժամը 4-ին Գորկին և Անդրեևան մեկ ժամով դուրս էին գալիս դեպի ծովափ զբոսանքի։ Ժամը 5-ին մատուցվում էր թեյ, որից հետո Գորկին նորից բարձրանում էր իր աշխատասենյակ, որտեղ աշխատում էր ձեռագրերի վրա կամ կարդում։ Ժամը յոթին ընթրում էր, որից հետո ընդունում էր Ռուսաստանից ժամանած կամ Կապրիի աքսորավայրում ապրող ընկերներին, այնուհետև սկսվում էին աշխույժ խոսակցությունները և զվարճալի մտավոր խաղերը։ Երեկոյան ժամը 11-ին Գորկին նորից բարձրանում էր իր աշխատասենյակ որևէ բան գրելու կամ կարդալու։ Ալեքսեյ Մակսիմովիչը գնում էր քնելու գիշերվա մոտ ժամը մեկին, բայց միանգամից չէր քնում, ևս մեկուկես ժամ կամ մեկ ժամ ՝ պառկած կարդում էր անկողնում։ Ամռանը շատ ռուսներ և օտարերկրացիներ լսելով Գորկու համբավի մասին գալիս էին ամառանոց նրան տեսնելու։ Նրանց թվում էին հարազատները (օրինակ՝ Եկատերինա Պեշկովան և որդիները` Մաքսիմը և Զինովին^[99], Անդրեևայի երեխաները` Յուրին և Եկատերինան), ընկերները՝ Լեոնիդ Անդրեևը ավագ որդու՝ Վադիմի հետ, Իվան Բունինը, Ֆեդոր Շալյապինը, Ալեքսանդր Տիխոնովը (Սերեբրով), Գերման Լոպատինը (Մարքսի «Կապիտալի» թարգմանիչը) և ծանոթներ^[100]։ Գալիս էին նաև բացարձակապես անծանոթ մարդիկ, ճշմարտություն որոնողները, որոնք փորձում էին պարզել, թե ինչպես են մարդիկ ապրում, շատերն էլ գալիս էին պարզապես հետաքրքրասիրությունից ելնելով։ Ռուսաստանից կտրված Գորկին, յուրաքանչյուր հանդիպումից փորձում էր իր ստեղծագործությունների համար գոնե մի նոր պատառիկ քաղել հայրենիքի առօրյա կյանքից։ Գորկին կանոնավոր նամակագրություն էր պահում Ֆրանսիա աքսորված Լենինի հետ։ Աշնանը, սովորաբար, բոլորը մեկնում էին, և Գորկին կրկին ամբողջ օրը զբաղված էր լինում իր գործերով։ Ժամանակ առ ժամանակ, արևոտ եղանակին, գրողը ավելի երկար զբոսնում էր կամ այցելում մանրապատումների կինոթատրոն, խաղում տեղի երեխաների հետ։ Գորկին չէր տիրապետում օտար լեզուների, մասնավորապես իտալերենին, միակ արտահայտությունը, որը նա հիշում և կրկնում էր 15 տարի Իտալիայում, դա «Buona sera!»-ն էր («Բարի երեկո»)^[101]։

Կապրիում Գորկին գրել էր «Խոստովանություն» (1908) վիպակը, որտեղ նկարագրվում են նրա փիլիսոփայական տարաձայնությունները Լենինի հետ (որը այցելել է Կապրի՝ 1908 թվականի ապրիլին և 1910 թվականի հունիսին Գորկու հետ հանդիպումների համար) ինչպես նաև աստվածաշինարարներ Լունաչարսկու և Բոգդանովի հետ մտերմությունը։ 1908-1910 թվականների ընթացքում Գորկին ապրում էր խորը հոգեկան ճգնաժամ, որն արտացոլված է նրա «Խոստովանություն» հաշտարար հակախռովարարական վիպակում, որը իր կոնֆորմիզմով գրգռում է և առաջացնում Լենինի վրդովմունքը, Գորկին ինքն էլ երկար մտածելուց հետո, բռնում է հավելուրդային դեդակտիզմի ուղին։ Գորկին անկեղծորեն չհասկացավ, թե ինչու է Լենինն ավելի շատ հակված եղել դաշնակից մենշևիկյան-պլեխանովական ալյանսի, քան բոլշևիկյան-բոգդանովականների հետ։ Գորկուց անմիջապես հետո Բոգդանովի խմբի հետ խզումն ակնհայտ դարձավ («Աստվածաշինարարների» դպրոցը վերաբնակեցվեց «Պասկուալե» ամառանոց), Լենինի ազդեցության ներքո գրողը սկսեց հեռանալ մախիստական և աստվախնդրական փիլիսոփայությունից` հօգուտ մարքսիզմի։ Գորկիի Մոտալուտ հեղափոխության իդեալականացումը Գորկու կողմից շարունակվեց ընդհուպ մինչև այն պահը, երբ նա ակնբախորեն համոզվեց Ռուսաստանում հետհոկտեմբերյան իրողությունների անողոք դաժանության հարցում^[102][103]։

Գորկու կյանքի մյուս կարևոր իրադարձությունները Կապրիում գտնվելու ընթացքում`

• 1907 թվական - Լոնդոնի ՌՍԴԲԿ V համագումարի պատվիրակ խորհրդատվական ձայնի իրավունքով, հանդիպում Լենինի հետ^[104]։
• 1908 թվական - «Վերջինները» պիեսը, «Ոչ պետքական մարդու կյանքը» վիպակը։
• 1909 թվական - «Օկուրով քաղաքը» և «Մատվեյ Կոժեմյակինի կյանքը» վիպակները։
• 1912 թվական - Մ. Ֆ. Անդրեևայի հետ ուղևորություն Փարիզ, հանդիպում Լենինի հետ։
• 1913 թվական - ավարտեց «Իտալիայի մասին հեքիաթները»։

1906-1913 թվականներին Կապրիում Գորկին գրեց 27 պատմվածքներ, որոնք կազմեցին «Իտալիայի մասին հեքիաթներ»-ի շարքը։ Որպես շարքի բնաբան Գորկին դրել էր Անդերսենի խոսքերը` «Չկան ավելի լավ հեքիաթներ, քան նրանք, որոնք ստեղծում է ինքը կյանքը»։ Առաջին յոթ հեքիաթները տպագրվել են բոլշևիկյան «Զվեզդա» թերթում, որոշ մասը՝ «Պրավդա»-ում, իսկ մնացած մասը տպագրվել են բոլշևիկյան այլ թերթերում և ամսագրերում։ Ըստ Ստեփան Շահումյանի` հեքիաթները Գորկուն ավելի են մոտեցնում աշխատավորությանը։ «Եվ աշխատողները կարող էին հպարտորեն հայտարարել, այո, Գորկին մերն է, նա մեր նկարիչն է, մեր ընկերը և զինակիցը աշխատանքի ազատագրման համար մղվող պայքարում»։ «Իտալիայի հեքիաթները» Լենինն անվանում էր «Հոյակապ և ոգևորիչ» և ջերմորեն էր հիշում 1910 թվականին Գորկու հետ Կապրիում անցկացրած 13 օրերը, համատեղ ձկնորսությունը, զբոսանքները և վեճերը, որոնք գաղափարական մի շարք տարաձայնություններից հետո կրկին ամրապնդեցին իրենց բարեկամական հարաբերությունները և ազատեցին Գորկուն, ինչպես ենթադրում էր Լենինը, իր «փիլիսոփայական և աստվախնդրության մոլորություններից»։ Փարիզ վերադառնալու ճանապարհին Գորկին, անվտանգության նկատառումներից ելնելով, Լենինին ուղեկցեց գնացքում մինչև Ֆրանսիայի սահմանը^[102]։

Վերադարձ Ռուսաստան, 1913-1917 թվականների իրադարձություններ և գործունեություն

1913 թվականի դեկտեմբերի 31-ին, Իտալիայում ավարտելով «Մանկություն» վիպակը, Ռոմանովների տոհմի 300-ամյակի կապակցությամբ ընդհանուր համաներում հայտարարելուց հետո (որը գլխավորապես վերաբերվում էր քաղաքական գրողներին), Գորկին Վերժբոլովո կայարանով գնացքով վերադառնում է Ռուսաստան։ Սահմանին` գաղտնի ոստիկանության կողմից ստուգվելուց հետո, արդեն Սանկտ Պետերբուրգում նա խոզարկուների կողմից վերցվեց հսկողության տակ։ Ոստիկանական վարչության զեկույցում նշված է որպես «Նիժնի Նովգորոդի համքարության վտարանդի Ալեքսեյ Մաքսիմով Պեշկով»^[105]։ Մարիա Անդրեևայի հետ բնակություն է հաստատել Ֆինլանդիայի Մուստամյակի գավառի Նեվոլա գյուղում, Ալեքսանդրա Կառլովնա Գորբիկ-Լանգեի ամառանոցում, իսկ այնուհետև Սանկտ Պետերբուրգում՝ Կրոնվերսկի պողոտայի 23 շենքի, 5/16 բնակարանում։ Այստեղ նրանք բնակվել են 1914-1919 թվականներին (ըստ այլ աղբյուրների՝ մինչև 1921 թվականը)^[103][106]։

1914 թվականին Գորկին խմբագրել է բոլշևիկյան «Զվեզդա» և «Պրավդա» թերթերը՝ բոլշևիկյան «Լուսավորություն» ամսագրի գեղարվեստական բաժինը և տպագրել պրոլետարական գրողների առաջին ժողովածուն։ Նա հրատարակել է «Տարեգրություն» ամսագիրը 1915-1917 թվականներին, և հիմնել է «Առագաստ» հրատարակչությունը^[106]։

1912-1916 թվականներին Գորկին գրեց մի շարք պատմվածքներ և ակնարկներ, որոնք կազմեցին «Ռուսաստանում» ժողովածուն, «Մանկություն» և «Մարդկանց մեջ» ինքնակենսագրական վեպերը։ 1916 թվականին «Առագաստ» հրատարակչությունը լույս ընծայեց «Մարդկանց մեջ» ինքնակենսագրական վեպը և «Ռուսաստանում» ակնարկների շարքը^[106]։ «Իմ համալսարանները» եռագրության վերջին մասը գրվել է 1923 թվականին։

Փետրվարյան և Հոկտեմբերյան հեղափոխություններ, 1917-1921 թվականների իրադարձություններ և գործունեություն

1917-1919 թվականներին Գորկին, սառն ընդունելով փետրվարյան և հոկտեմբերյան հեղափոխությունները, իրականացրեց հասարակական և մարդու իրավունքների պաշտպանության մեծ աշխատանք, քննադատեց բոլշևիկների մեթոդները, դատապարտեց նրանց վերաբերմունքը հին մտավորականության նկատմամբ և նրանց մի շարք ներկայացուցիչների փրկեց բոլշևիկների բռնաճնշումներից և սովից։ Նա պաշտպան կանգնեց գահընկեց արված Ռոմանովներին, որոնց ծաղրում էին ամենուրեք տարերայնորեն հավաքված ամբոխները։ Անկախ դիրքորոշում արտահայտելու համար հարմար ոլորտ չգտնելով՝ 1917 թվականի մայիսի 1-ին Գորկին սկսեց հրատարակել «Նոր կյանք» թերթը, գրքեր հրատարակելու համար` «Նիվա» հրատարակչությունից ստացված հոնորարների ու «Գրուբբե և Նեբո» բանկի սեփականատեր Է. Կ. Գրուբբեի կողմից տրված փոխառությունների հաշվին։ Արձագանքելով ծախվածության մասին մեղադրանքներին, ինչը ձեռնտու էր բանվոր դասակարգի թշնամիներին, Գորկին բացատրեց, որ Ռուսաստանում պրոլետարական մամուլը ֆինանսավորելու նման մեթոդները նոր չեն, «1901-1917 թվականների ընթացքում հարյուր հազարավոր ռուբլի է անցել իմ ձեռքի տակով աշխատանքները Ռուսաստանի Սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցության աշխատանքների համար, որից իմ անձնական վաստակը կազմում էր տասնյակ հազարներ, իսկ մնացած ամեն ինչ գալիս էր «բուրժուազիայի» գրպանից։ «Իսկրան» տպագրվում էր Սավվա Մորոզովի միջոցներով, որը, իհարկե, ոչ թե վարկ էր տվել, այլ նվիրատվություն էր կատարել։ Ես կարող եմ թվարկել տասնյակ հարգարժան մարդկանց «բուրժուաների», որոնք նյութապես նպաստել են սոցիալ-դեմոկրատների կուսակցության աճին։ Սա քաջ հայտնի էր Վ. Ի. Լենինին և հին կուսակցական աշխատողներին»^[107]։

«Նոր կյանք» թերթում Գորկին հանդես էր գալիս որպես սյունակագիր։ Նրա լրագրողական հոդվածները Դմ. Բիկկովը բարձր էր գնահատում, որպես «հեղափոխության վերածննդի յուրօրինակ տարեգրություն», ավելի ուշ Գորկին ստեղծեց երկու գիրք՝ «Անսխալ մտքեր» և «Հեղափոխություն և մշակույթ»։ 1917 թվականի նոյեմբերին Գորկին գրել է, որ «Լենինը ... իրեն իրավունք էր վերապահում դաժան փորձառության ենթարկել ռուս ժողովրդին, նախապես դատապարտելով ձախողման»^[108]։ Գորկու այդ ժամանակաշրջանի հրապարակախոսություններում կարմիր թելի պես անցնում էին ռուս ժողովրդի ազատատության մասին մտորումները («Պատրա՞ստ ենք մենք դրան»), կոչ՝ գիտելիքներ յուրացնելու և տգիտությունը հաղթահարելու, ստեղծագործելու և գիտության մեջ ներգրավվելու, պահպանելու այն մշակութային հուշարձանները, որոնք անողոք թալանվել կամ ոչնչացվել են։ Գորկին ակտիվորեն դատապարտել է «գազազած» գյուղացիների կողմից Խուդեկովի և Օբոլենսկու կալվածքների ավերումը, իրենց տերերի գրադարանների այրումը, գեղանկարչության և երաժշտական գործիքների ոչնչացումը, որպես գյուղացիության համար խորթ դասական առարկաներ։ Գորկին տհաճորեն զարմացավ, որ երկրում բոլոր արհեստներից ամենալավը ծաղկում է սպեկուլյացիան։ Գորկուն դուր չեկավ Ռուսաստանում սկսված գաղտնի անվտանգության աշխատակիցների ցուցակների բացահայտումը և հրապարակումը, որտեղ, ի զարմանս գրողի և հասարակության, անհասկանալիորեն պարզվեց, որ գրանցված են հազարավոր մարդիկ։ «Սա ամոթալի մեղադրանք է մեր դեմ, սա երկրի փլուզման և քայքայման նշաններից մեկն է, ահավոր երևույթ», - նշում էր Գորկին։ Այս և նման հայտարարությունները լարվածություն էին առաջացնում գրողի և նոր ձևավորվող աշխատավորների ու գյուղացիների իշխանության միջև^{[109][110][111]}։

Հոկտեմբերյան հեղափոխության հաղթանակից հետո իշխանություններին այլևս պետք չէր ազատ մամուլ, և 1918 թվականի հուլիսի 29-ին «Նոր կյանք» թերթը փակվեց։ «Անպատեհ մտքերը»՝ առաջին հետհեղափոխական տարիների իրադարձությունների վերաբերյալ իրենց անկեղծ, քննադատական գնահատականներով, չհրապարակվեցին, նմանատիպ հրապարակումներ ԽՍՀՄ-ում հաջորդ անգամ իրականացան 70 տարի անց՝ 1988 թվականին^[112]։

Պետրոգրադի Գորկու 11 սենյականոց բնակարանում, հյուրընկալ տերերի թույլտվությամբ, բնակություն հաստատեցին իրենց ավելի քան 30 հարազատներ, ծանոթներ և նույնիսկ ձրիակերներ։ Նրանց մեծ մասին ոչնչով չօգնեցին տնային տնտեսության հարցով, նույնիսկ որևէ մթերաբաժին չտվեցին։ Մարիա Բուդբերգը, որը տեղավորվել էր Գորկու կողքին գտնվող սենյակում, մի անգամ Գորկուն ստորագրության համար մի քանի թերթ ներկայացրեց և այդ պահին սեփականատերերի ներկայությամբ, «սովից ուշագնաց եղավ», նրան կերակրեցին ու տեղավորեցին ապրելու, և նա շուտով դարձավ գրողի կրքի առարկան։ Ըստ Անդրեևայի դուստր Եկատերինա Անդրեևնա Ժելյաբուժսկայայի դստեր տան մթնոլորտի մասին հիշողությունների՝ այս հինգ տարիների ընթացքում, գերհագեցած մասնավոր բնակարանը, փաստորեն, վերածվել էր ընդունարանի կյանքի դժվարությունների և անհարմարությունների մասին Գորկու մոտ բողոքելու էին գալիս «ակադեմիկոսներ, դասախոսներ, վիրավորված մտավորականության ներկայացուցիչներ և կեղծ մտավորականներ, բոլոր տեսակի իշխաններ, ռուս կապիտալիստներ որոնք դեռ չէին հասցրել փախչել Դենիկինի մոտ կամ արտերկիր, նրանք, ում բարեկեցիկ կյանքը հեղափոխությունը խախտել էր »։ Գորկու հյուրերի թվում էին հայտնի մարդիկ` Ֆեոդոր Շալյապինը, Բորիս Պիլնյակը, Կոռնեյ Չուկովսկին, Եվգենի Զամյատինը, Լարիսա Ռեյսները, հրատարակչուհի Զ. Գրժեբինը, ակադեմիկոս Ս. Օլդենբուրգը, ռեժիսոր Ս. Ռադլովը, Մ. Դոբուժինսկին, գրականագետներ Ա. Պինկևիչը, Վ. Դեսնիցկին, հեղափոխականներ Լ. Կրասինը, Ա. Լունաչարսկին, Ա. Կոլոնտայը, Պետրոխորհրդի նախագահ` Գ. Զինովևը և Աշխատավորների և գյուղացիների պաշտպանության խորհրդի հանձնակատար Լ. Կամենևը, Մոսկվայից հյուր է եկել նաև Լենինը^[113]։ Գորկու տան բնակիչների և հյուրերի հիմնական ժամանցն այն էր, որ նրանք անընդհատ ուտում էին, խմում, պարում, խաղում լոտո և մոլի խաղեր, իհարկե փողի համար, երգում էին «տարօրինակ երգեր», ընթերցում էին այդ ժամանակ տարածված 18-րդ դարի պոռնոգրական վեպեր, հավաքվածների մեջ մասսայականություն էր վայելում Մարկիս դե Սադը։ Երբեմն նրանց կողմից այնպիսի անպարկեշտ զրույցներ և խոսակցություններ էին տարվում, որ Անդրիևայի երիտասարդ դստեր «ականջներն այրվում էին»^[103]։

1919 թվականի նոյեմբերի 19-ին Մոիկա 29 հասցեում գտնվող Ելիսեևի տանը Գորկու նախաձեռնությամբ բացվեց «Արվեստների տուն»-ը՝ գրողների միության նախատիպը, որտեղ կազմակերպվում էին դասախոսություններ, ընթերցումներ, զեկուցումներ և վեճեր, գրողները ելույթ էին ունենում և ստանում ֆինանսական աջակցություն մասնագիտական հիմունքներով։ Արվեստի տանը միմյանց հետ վիճում էին ռեալիստները, սիմվոլիստներն ու ակմեիստները, աշխատում էր Գումիլյովի «Հնչեղ տաշտակ» բանաստեղծական ստուդիան, ելույթներ էին ունենում Բլոկը, Չուկովսկին, Խոդասեվիչը, Գրինը, Մանդելշտամը, Շկլովսկին։ 1920 թվականին Գորկու ջանքերի շնորհիվ ստեղծվեց Գիտնականների կյանքի բարելավման կենտրոնական հանձնաժողովը (ԳԿԲԿՀ), որը զբաղվում էր մթերաբաժինների բաշխմամբ, ինչը Պետրոգրադի գիտնականներին օգնեց գոյատևել «ռազմական կոմունիզմի» դարաշրջանում։ Գորկին աջակցում էր նաև երիտասարդ գրողների «Սերապիոնով եղբայրներ» խմբին^[112]։

Գորկին, համոզված հեղափոխականի հոգեբանական դիմանկարը պատկերելով, իր աշխարհայացքը ներկայացնում հետևյալը կերպ. «Հավերժ հեղափոխականը խմորիչ է, որն անընդհատ գրգռում է մարդկության ուղեղներն ու նյարդերը, կամ՝ հանճար է, ով, ոչնչացնելով մինչ այդ ստեղծված ճշմարտությունները, ստեղծում է նորերը, կամ` համեստ մարդ է, հանգիստ վստահ իր ուժերին՝ այրվելով հանգիստ, երբեմն գրեթե անտեսանելի կրակով, լուսավորում է դեպի ապագա տանող ուղիները»^[114]։

Գորկու և Անդրեևայի միջև ամուսնական հարաբերությունների սառեցումը տեղի է ունեցել 1919 թվականին, ոչ միայն այն պատճառով, որ գնալով ավելի կտրուկ էին դրսևորվում քաղաքական տարաձայնությունները։ Գորկին, որը խանդավառված երազում էր «նոր իդեալական մարդկանց» մասին, իր գործերում փորձում էր ստեղծել նրանց ռոմանտիկ կերպարը, չընդունեց հեղափոխությունը, ապշեցրեց իր դաժանությամբ և անողոքությամբ երբ, չնայած Լենինի անձնական հովանավորությանը, Մեծ դուքս Պավել Ալեքսանդրովիչը և բանաստեղծ Նիկոլայ Գումիլյովը գնդակահարվեցին։ Անդրիևայի հետ անձնական հարաբերությունների խզումը, ըստ նրա դստեր Եկատերինայի, ոչ թե պայմանավորված էր Բուդբերգի հետ թեթևամիտ սիրախաղով, այլ հրատարակիչ և գրող Ալեքսանդր Տիխոնովի (Սերեբրով) կնոջ՝ Վարվարա Շեյկևիչի հետ Գորկու երկարատև սիրային հրապուրվածությամբ^[103]։

1919 թվականի փետրվարին Գորկին և Անդրեևան նշանակվեցին Ժողովրդական առևտրի արդյունաբերության ժողովրդական կոմիսարիատի գնահատման և հնաոճ իրերի գնահատման հանձնաժողովի ղեկավարներ։ Աշխատանքներում ներգրավվեցին հնությունների ոլորտում Պետրոգրադի լավագույն լավագույն 80 մասնագետներ։ Հանձնաժողովի նպատակն էր եկեղեցիների գույքից, պալատական դասից և նրանց առանձնատներից, բանկերից, հնաոճ իրերի խանութներից, գրավատներից բռնագրավված գույքից առանձնացնել գեղարվեստական կամ պատմական արժեք ներկայացնող հնոճ իրերը։ Այնուհետև այդ իրերը պետք է տեղափոխվեին թանգարաններ, իսկ դրանց մի մասը վաճառվերարտերկրում աճուրդների ժամանակ։ Որոշ ժամանակ անց, ըստ Զինաիդա Գիպիուսի, Կրոնվերսկու վրա գտնվող Գորկու բնակարանը նմանվել էր «թանգարանի կամ հնոճ իրերի կրպակի»։ Այնուամենայնիվ, Համառուսաստանյան արտակարգ հանձնաճողովի քննիչ Նազարարևի կողմից անցկացված հետաքննության ընթացքում հնարավոր չեղավ ապացուցել հնաոճ իրացման և գնահատման հանձնաժողովի ղեկավարների անձնական շահ հետապնդելու փորձեր, և 1920 թվականի սկզբին արտահանման ֆոնդը համալրելու նպատակով հանձնաժողովներին թույլատրվեց գնել մասնավոր հավաքածուներ^[103]։

Այդ տարիներին Գորկին հայտնի դարձավ որպես արվեստի առարկաների կոլեկցիոներ, հավաքեց հսկայական չինական ծաղկամաններ և դարձավ Պետրոգրադում այս ոլորտի մասնագետ։ Գրողը գնահատում էր նաև (ոչ միայն տեքստերի համար) թանկարժեք և հազվագյուտ գրքերը, որոնք ստեղծվել էին որպես տպագրական արվեստի նրբագեղ և արտասովոր գործեր։ Հետհեղափոխական տարիներին, զանգվածային աղքատության պայմաններում, Գորկին ֆինանսավորում էր իր սեփական հրատարակչական նախագծերը, կատարում բազում բարեգործական աշխատանքներ, իր բնակարանում պահում էր մոտ 30 ընտանիքավորների, նյութական օգնություն տրամադրում աղքատ գրողներին, գավառական ուսուցիչներին, աքսորված, հաճախ բոլորովին անծանոթ մարդկանց, ովքեր դիմում էին նրան նամակներով և խնդրանքներով^[115]։

1919 թվականին Գորկու նախաձեռնությամբ և ակտիվ մասնակցությամբ կազմակերպվեց Համաշխարհային գրականության հրատարակչություն, որը նպատակ ուներ 5 տարվա ընթացքում երկրում հրատարակել ավելի քան 200 հատոր, համաշխարհային դասականների ստեղծագործություններ, բարձրորակ թարգմանությամբ և անվանի գրաքննադատների մեկնաբանություններով^[116]։

1918 թվականի օգոստոսին Լենինի վրա կատարված մահափորձից հետո Գորկու և Լենինի միջև հարաբերությունները, որոնք նախկինում վիճաբանությունների արդյունքում լարված էին, կրկին ամրապնդվեցին։ Գորկին Լենինին ուղարկեց կարեկցանքի հեռագիր և վերսկսեց նամակագրությունը նրա հետ, դադարեց զբաղվել ընդդիմադիր գործունեությամբ։ Նա Լենինի մոտ պաշտպանություն էր փնտրում Սանկտ Պետերբուրգի անվտանգության աշխատակիցներից, որոնք փորձում էին հաստատել գրողի հանցանքները և հաճախակի խուզարկություններով այցելում էին Գորկու բնակարան։ Գորկին մի քանի անգամ մեկնում է Մոսկվա՝ հանդիպելու Լենինի, Ձերժինսկու, Տրոցկու հետ և բազմիցս դիմում իր հին ընկերոջը, որին այժմ կոչում էին Հոկտեմբերյան հեղափոխության առաջնորդ ՝ տարբեր խնդրանքներով, այդ թվում ՝ բանտարկյալների վերաբերյալ միջնորդություններով։ Գորկին մտահոգվում էր նաև Ալեքսանդր Բլոկի արտասահման մեկնելու թույլտվության մասին, բայց այն ստացավ բանաստեղծի մահից ընդամենը մեկ օր առաջ։ Նիկոլայ Գումիլյովի մահապատժից հետո Գորկին սեփական ջանքերի նկատմամբ հուսահատության զգացողություն ունեցավ և գրողը սկսեց մտածել արտասահման մեկնելու մասին։ Լենինը բարձր էր գնահատում Գորկուն նախկին ձեռքբերումների և իր ստեղծագործություններում սոցիալական ռեալիզմի համար, հավանություն տվեց նրա Եվրոպա բուժման մեկնելու և 1921 թվականի երաշտից հետո Ռուսաստանին վրա հասած սովի դեմ պայքարելու համար միջոցներ հավաքելու նախաձեռնությանը։ 1920 թվականի հուլիսին Գորկին հանդիպեց Լենինին, երբ նա Պետրոգրադ էր եկել Կոմինտեռնի երկրորդ համագումարին մասնակցելու համար։ Գրողը ստացավ Լենինից որպես նվեր։ Մոսկվա վերադառնալու նախօրեին Լենինը այցելեց Գորկու բնակարան և նրան նվիրեց վերջերս լույս տեսած «Ձախության մանկական հիվանդությունը կոմունիզմում» գիրքը, նրանք միասին լուսանկարվեցին Տավրիկյան պալատի սյուների մոտ։ Սա Գորկու և Լենինի վերջին հանդիպումն էր^[117]։

Արտագաղթ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո

Իոսիֆ Ստալինի զրույցը Մաքսիմ Գորկու հետ

1921 թվականի հոկտեմբերի 16-ին Մաքսիմ Գորկին մեկնեց արտասահման մինչ այդ ուղևորությունների համատեքստում «արտագաղթ» բառը չէր օգտագործվել։ Մեկնելու պաշտոնական պատճառը նրա հիվանդության վերսկսումն էր և արտասահմանում բուժվելու անհրաժեշտության վերաբերյալ Լենինի պնդումները։ Մեկ այլ վարկածի համաձայն՝ Գորկին ստիպված է եղել հեռանալ Խորհրդային կառավարության հետ գաղափարական տարաձայնությունների սրման պատճառով^[118]։ 1921-1923 թվականներին բնակվել է Հելսինգֆոր քաղաքում (Հելսինկի), Բեռլինում և Պրահայում։ Գորկուն անմիջապես չթույլատրեցին Իտալիա մուտք գործել, որպես «քաղաքականապես անվստահելի»^[32]։

Ըստ Վլադիսլավ Խոդասևիչի հուշերի՝ 1921 թվականին Գորկին, որպես տատանվող և անվստահելի անձնավորություն, Զինովևի և խորհրդային հատուկ ծառայությունների նախաձեռնությամբ և Լենինի համաձայնությամբ ուղարկվեց Գերմանիա, իսկ Անդրիևան շուտով հետևեց իր նախկին քաղաքացիական ամուսնուն «որպեսզի վերահսկի նրա քաղաքական վարքը և միջոցների ծախսը»։ Անդրեևան իր հետ տարավ նոր սիրեկանին ՆԳԺԿ-ի աշխատակից Պյոտր Կրյուչկովին (գրողի ապագա մշտական քարտուղար), որի հետ նա բնակություն հաստատեց Բեռլինում, իսկ Գորկին ինքը բնակվում էր քաղաքից դուրս՝ որդու և փեսայի հետ միասին։ Գերմանիայում, Անդրեևան, օգտվելով խորհրդային կառավարությունում իր կապերից, կազմակերպեց, որ Կրյուչկովը լինի Խորհրդային գրքերի առևտրի և հրատարակչության, «Միջազգային գիրք» ձեռնարկության գլխավոր խմբագիրը։ Այսպիսով, Կրյուչկովն Անդրեևայի աջակցությամբ դարձավ արտերկրում Գորկու աշխատությունների հրատարակիչը և գրողի ռուսական ամսագրերի և հրատարակիչների հետ հարաբերությունների միջնորդը։ Այս ամենի արդյունքում Անդրեևան և Կրյուչկովը կարողացան լիովին վերահսկել Գորկու զգալի գումարների ծախսերը^{[119][120][121]}։

1922 թվականի գարնանը Գորկին բաց նամակներ գրեց Ալեքսեյ Ռիկովին և Անատոլ Ֆրանսին՝ հանդես գալով Մոսկվայում Էսէռների դեմ ընթացող դատավարության դեմ, որը նրանց համար հղի էր մահապատժի դատավճռով։ Հնչեղություն ստացած նամակը տպագրվեց գերմանական «Vorwärts» թերթում, ինչպես նաև մի շարք ռուսական վտարանդիական հրատարակություններում։ Լենինը Գորկու նամակը բնութագրեց որպես «ապականություն» և այն անվանեց ընկերոջ «դավաճանություն»։ Գորկու նամակի քննադատությամբ հանդես եկան Կառլ Ռադեկը «Պրավդայում» և Դեմյան Բեդնին «Իզվեստիայում»։ Գորկին զգուշորեն էր վերաբերվում ռուսական վտարանդիությանը՝ մինչև 1928 թվականը բացահայտ չքննադատելով նրան։ Բեռլինում Գորկին չէր ներկայացել իր գրական գործունեության 30-ամյակի առթիվ կազմակեչպված միջոցառմանը, որին մասնակցել էին Ա. Բելին, Ա. Տոլստոյը, Վ. Խոդասեվիչը, Վ. Շկլովսկին և նրա հետ բարյացակամ այլ ռուս գրողներ^[32]։

1922 թվականի ամռանը Գորկին ապրում էր Հերինգդորֆում, Բալթիկ ծովի ափին, որտեղ հաճախ հանդիպում էր Ալեքսեյ Տոլստոյի, Վլադիսլավ Խոդասևիչի, Նինա Բերբերովայի հետ^[122]։ 1922 թվականին նա գրեց «Ռուսական գյուղացիության մասին» քննադատական գրքույկը, որում նա մեղադրում էր գյուղացուն «սեփականատիրոջ կենդանական բնազդի» համար, Ռուսաստանում տեղի ունեցած ողբերգական իրադարձությունների և «հեղափոխության դաժան ձևերի համար»։ Այս բրոշյուրը, չնայած ԽՍՀՄ-ում չէր հրատարակվել, սակայն, ըստ Պ. Վ. Բասինսկու, այն հանդիսանում էր շարունակվող կոլեկտիվացման ստալինյան քաղաքականության գրական և գաղափարական հիմնավորումներից մեկը։ Գորկու գրքի հետ կապված ռուսական վտարանդիական մամուլում հայտնվեց նորաբանություն՝ «ազգային թշնամանք»^[123]։

1922-1928 թվականներին Գորկին գրել է «Նշումներ օրագրից», «Իմ համալսարանները», ինչպես նաև «1922-24 թվականների պատմվածքներ»։ Միասնական սյուժեով ժողովածուի կորիզը կազմում էին «Արտառոց պատմությունը» և «Ճգնավորը», որտեղ Գորկին առաջին անգամ անդրադարձել է Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմի թեմային։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունը և դրան հաջորդող քաղաքացիական պատերազմը գրքում ներկայացվում են որպես ընդհանուր պարզ, ռացիոնալիզացիայի և դեգրադացիայի դեպքեր, ձանձրալի, դաժան արտառոց և անմարդկային երևույթները` սովորական և պարզունակ փոխաբերություններ^[124]։ 1925 թվականին լույս տեսավ «Արտամոնովների գործը» վեպը^[32]։

1924 թվականից Գորկին ապրում էր Իտալիայում, Սորենտոյում՝ «Il Sorito» ամառանոցում և առողջարանում, որտեղ էլ հրապարակեց իր հիշողությունները Լենինի մասին։ Սորենտոյում նկարիչ Պավել Կորինը նկարել է Գորկու լավագույն դիմանկարներից մեկը, նկարի առանձնահատկությունն այն է, որ գրողը պատկերված է Վեզուվ հրաբխի ֆոնի վրա է, իսկ Գորկին, բարձրանում է վեր դեպի լեռնային հսկան։ Միևնույն ժամանակ, նկարի սյուժեի մեջ հստակ պատկերված է միայնության թեման, որի մեջ աստիճանաբար ընկղմվում էր Գորկին^[125]։

Եվրոպայում Գորկին յուրահատուկ «կամրջի» դեր է խաղացել ռուս վտարանդիների և ԽՍՀՄ-ի միջև, փորձելով ջանքեր գործադրել առաջին ալիքի ռուս վտարանդիներին իրենց պատմական հայրենիք վերադարձնելու գործում^[126]։

Շկլովսկու և Խոդասեվիչի հետ միասին Գորկին սկսեց իր միակ հրատարակչական նախագիծը Եվրոպայում `«Զրույց» ամսագիրը։ Նոր հայեցակարգային հրատարակության մեջ Գորկին ցանկացավ համատեղել Եվրոպայի գրողների, ռուս վտարանդիների և Խորհրդային Միության գրողների մշակութային ներուժը։ Նախատեսվում էր ամսագիրը հրատարակել Գերմանիայում և տարածել հիմնականում ԽՍՀՄ-ում։ Գաղափարը կայանում էր, նրանում, որ խորհրդային երիտասարդ գրողները հնարավորություն ունենան հրապարակվել Եվրոպայում, իսկ Ռուսաստանի վտարանդի գրողներն էլ իրենց հայրենիքում ընթերցողներ ունենան։ Եվ այսպիսով, ամսագիրը յուրահատուկ կամուրջ կլիներ և կապող դեր կխաղար Եվրոպայի և Խորհրդային Ռուսաստանի միջև։ Ենթադրվում էր բարձր հոնորարներ, ինչն էլ ոգևորություն էր առաջացնում սահմանի երկու կողմերում բնակվող գրողների շրջանում։ 1923 թվականին բեռլինյան «Դարաշրջան» հրատարակչությունում լույս տեսավ «Զրույց» ամսագրի առաջին համարը։ Գորկու գլխավորությամբ խմբագրակազմում ընդգրկված էին Խոդասևիչը, Բելին, Շկլովսկին, Ադլերը, հրավիրված էին եվրոպական հեղինակներ`Ռոմեն Ռոլանը, Ջոն Գոլսուորսին, Ստեֆան Ցվայգը, վտարանդիներ` Ա. Ռեմիզովը, Մ. Օսորգինը, Պ. Մուրատովը, Ն. Բերբերովան, խորհրդային հեղինակներ` Լ. Լեոնովը, Կ. Ֆեդինը, Վենիամին Կավերինը, Բորիս Պաստեռնակը։ Չնայած այն ժամանակ Մոսկվայի իշխանությունները խոսքով աջակցում էին նախագծին, ավելի ուշ Գլավլիտի փաստաթղթերի գաղտնի արխիվներում հայտնաբերվեցին փաստաթղթեր, որոնք հրատարակությունը բնութագրում էին որպես գաղափարապես վնասակար։ Ընդհանուր առմամբ թողարկվել է 7 համար, բայց ՌԿԿ կենտկոմի Քաղբյուրոն արգելեց ԽՍՀՄ-ում ամսագրի տպաքանակի իրացումը, որից հետո նախագիծը փակվեց անհեռանկարայնության պատճառով։ Գորկին բարոյապես նվաստացավ, ինչպես վտարանդի գրողների, այնպես էլ խորհրդային գրողների առջև, չկարողանալով կատարել իր խոստումները, հայտնվեց անհարմար դրության մեջ` իր անիրականանալի սոցիալական իդեալիզմով, ինչը սասանեց նրա հեղինակությանը^[127][128]։

1928 թվականի մարտին Գորկին իր 60-ամյակը նշեց Իտալիայում։ Նրան հեռագրեր և շնորհավորական նամակներ ուղարկեցին Ստեֆան Ցվայգը, Լիոն Ֆոյխտվանգերը, Թոմաս և Հայնրիխ Մաները, Ջոն Գոլսուորսին, Հերբերտ Ուելսը, Սելմա Լագերլյոֆը, Շերվուդ Անդերսոնը, Էփտոն Բիլ Սինքլերը և եվրոպացի այլ հայտնի գրողներ։ Գորկու տարեդարձի տոնակատարությունը բարձր մակարդակով կազմակերպվեց նաև Խորհրդային Միությունում։ Գորկու կյանքի և գործունեության վերաբերյալ դասախոսություններ, զեկուցումներ և ցուցահանդեսներ կազմակերպվեցին ԽՍՀՄ-ի շատ քաղաքներում, գյուղերում և ձեռնարկություններում, նրա ստեղծագործությունները ներկայացվեցին թատրոններում^[129]։

Գորկու և նրա շրջապատի պահպանությունը Իտալիայում կազմում էր ամսական մոտավորապես 1000 դոլար։ 1922 թվականին Գորկու ԽՍՀՄ առևտրային ներկայացուցչության հետ Գերմանիայում կնքված պայմանագրի համաձայն մինչև 1927 թվականն ընկած ժամանակահատվածի համար գրողը ինչպես ինքնուրույն, այնպես էլ այլ անձանց միջոցով, իրավունք չուներ հրատարակել իր գործերը ռուսերեն՝ ինչպես Ռուսաստանում, այնպես էլ արտասահմանում։ Հրատարակման պատասխանատուներն էին Պետական հրատարակչությունը և Առևտրային ներկայացուցչությունը։ Ստեղծագործությունների ժողովածուի և այլ գրքերի համար Գորկուն որպես հոնորար ամսական վճարվում էր 100 հազար գերմանական մարկ։ Գորկու ֆինանսավորումը իրականացվում էր ՊյոտրԿրյուչկովի միջոցով, գրողի փողերը ԽՍՀՄ-ից ստանալը, ըստ Անդրեևայի, դժվար գործ էր^[130]։

Ուղևորություններ ԽՍՀՄ-ում

1928 թվականի մայիսին Խորհրդային կառավարության և անձամբ Ստալինի հրավերով արտագաղթից 7 տարի հետո առաջին անգամ առաջին անգամ Գորկին եկավ ԽՍՀՄ։ 1928 թվականի մայիսի 27-ին ժամը 10-ին Բեռլինից եկող գնացքը կանգ առավ խորհրդային առաջին Նեգորելոե կայարանում. Գորկուն հարթակում ողջունեցին հանրահավաքի մասնակիցները։ Գրողին նաև ոգևորությամբ դիմավորեցին Մոսկվա տանող ճանապարհի այլ կայարաններում, իսկ Բելոռուսական երկաթուղային կայարանի դիմացի հրապարակում Գորկուն սպասում էր բազմահազարանոց ամբոխը, որը դեպի տուն տանող ճանապարհի մի մասը (նա կանգ էր առել կնոջ՝ Եկատերինա Պեշկովայի բնակարանում), գրողին տարել էր ձեռքերի վրա^[131]։

Գորկին ստիպված էր գնահատել սոցիալիզմի կառուցման հաջողությունները։ Գրողը հինգ շաբաթյա ուղևորություն էր կատարել ամբողջ երկրում։ 1928 թվականի հուլիսի կեսերից ի վեր Գորկին այցելել է Կուրսկ, Խարկով, Ղրիմ, Դոնի Ռոստով, Բաքու, Թբիլիսի, Երևան, Վլադիկավկազ, Ցարիցին, Սամարա, Կազան, Նիժնի Նովգորոդ (երեք օր անցկացրել էր հայրենիքում), իսկ օգոստոսի 10-ին վերադարձել Մոսկվա։ Ուղևորության ընթացքում Գորկուն ցուցադրվել են ԽՍՀՄ նվաճումները, նրան ամենից շատ հիացրել է աշխատանքի և մաքրության կազմակերպումը (գրողին տանում էին նախապես պատրաստված հաստատություններ)։ Կոնստանտին Ֆեդինին, գրողներին և գրականագետներին հիացրել էր գերազանց ֆիզիկական վիճակը, զառամյալության լիակատար բացակայությունը և Գորկու ուժեղ ձեռքսեղմումը, որը երեք տասնամյակների հիվանդությունից հետո կրել էր այդպիսի ուղևորությունների ծանրությունը։ Ուղևորության տպավորությունները արտացոլվել են «Խորհրդային միության մասին» ակնարկների շարքում։ Բայց Գորկին չմնաց ԽՍՀՄ-ում, աշնանը նա վերադարձավ Իտալիա^[132]։

Գորկին երկրորդ անգամ ԽՍՀՄ եկավ 1929 թվականին և հունիսի 20-23-ը այցելեց Սոլովեցկի հատուկ նշանակության ճամբար՝ այնտեղ հասնելով «Գլեբ Բոկիի» շոգենավով, որը բանտարկյալներ էր բերում Սոլովկի՝ Գլեբ Բոկիյի ուղեկցությամբ։ «Սոլովկի» ակնարկում նա դրականորեն էր արտահայտվում բանտում տիրող ռեժիմի և բանտարկյալների վերադաստիարակության մասին^[133]։ 1929 թվականի հոկտեմբերի 12-ին Գորկին վերադարձավ Իտալիա։

1931 թվականին Խորհրդային կառավարության կողմից մշտական բնակության նպատակով Գորկուն հատկացվեց Մալայա Նիկիտսկայա փողոցում^{[Նշում 1]} գտնվող Ս. Պ. Ռյաբուշինսկու առանձնատունը, որը 1965 թվականից դարձավ Մոսկվայում Ա. Մ. Գորկու թանգարան-բնակարանը։

Վերադարձ ԽՍՀՄ

Ըստ Պավել Բասինսկու՝ 1928-1933 թվականներին Գորկին «ապրում էր երկու բնակարանում՝ ձմռանը և աշնանը Սորենտոյում» Il Sorito վիլլայում և վերջապես ԽՍՀՄ վերադարձավ 1933 թվականի մայիսի 9-ին^[134]։ Ամենատարածված աղբյուրները նշում են, որ Գորկին ԽՍՀՄ է եկել 1928, 1929 և 1931 թվականների ամռանը, առողջական խնդիրների պատճառով 1930 թվական չի եկել ԽՍՀՄ, բայց վերջապես վերադարձել է հայրենիք 1932 թվականի հոկտեմբերին։ Միաժամանակ, Ստալինը Գորկուն խոստացավ, որ կարող է շարունակել ձմեռը անցկացնել Իտալիայում, ինչը պնդում էր Ալեքսեյ Մաքսիմովիչը, բայց դրա փոխարեն գրողին 1933 թվականին տրամադրվեց Թեսելիում (Ղրիմ) մեծ ամառանոց, որտեղ նա գտնվում էր ցուրտ ժամանակահատվածում 1933-1936 թվականներին Գորկուն այլևս չէր թույլատրվում մուտք գործել Իտալիա^[135]։

«Օգոնյոկ» ամսագրի շապիկը՝ նվիրված սովետական գրողների առաջին համագումարին, 1934 թվական, Ի. Վ. Ստալինն ու Մ. Գորկին «Դուք գրողներ եք, մարդկային հոգիներ կառուցող ինժեներներ»։ Ի. Վ. Ստալին

1930-ականների սկզբին Գորկին սպասում էր որ իրեն կշնորհվի գրականության բնագավառում Նոբելյան մրցանակ, որի համար նա առաջադրվել է 5 անգամ և զանազան աղբյուրներից հայտնի էր դարձել, որ այն առաջին անգամ կշնորհվի ռուս գրողի։ Գորկու մրցակիցները էին համարվում Իվան Շմելևը, Դմիտրի Մերեժկովսկին և Իվան Բունինը։ 1933 թվականին մրցանակը ստացավ Բունինը և Գորկու համաշխարհային ճանաչման կարգավիճակի արժանանալու հույսերը փլուզվեցին։ Գրականագետները Ալեքսեյ Մակսիմովիչի ԽՍՀՄ վերադարձը մասնակիորեն կապում են մրցանակի շուրջ խարդավանքների հետ, որը ըստ շրջանառվող վարկածի, Նոբելյան հանձնաժողովը ցանկանում էր շնորհել ռուս վտարանդի գրողի, իսկ Գորկին վտարանդի չէր բառի բուն իմաստով^[136]։

1932 թվականի մարտին խորհրդային կենտրոնական երկու թերթեր՝ «Պրավդան» և «Իզվեստիան», միաժամանակ հրատարակեցին Գորկու հոդված-պամֆլետը «Ո՞ւմ հետ եք դուք, մշակույթի վարպետներ» վերնագրով, որի բառակապակցությունը դարձավ թևավոր խոսք^[137]։

1932 թվականի հոկտեմբերին Գորկին, ըստ տարածված վարկածի, վերջապես վերադարձավ Խորհրդային Միություն։ Գրողին հայրենիք վերադառնալու հարցում համոզում էր իր որդի Մաքսիմը, ոչ առանց ՄՊՔՎ-ի ազդեցության, որը նրան ուշադիր հետևում էր որպես Կրեմլի սուրհանդակ։ Գորկու վրա հուզական ազդեցություն ունեցան նաև Իտալիա մեկնած երիտասարդ գրողներ Լեոնիդ Լեոնովը և Վսևոլոդ Իվանովը^[32][120], ովքեր խանդավառությամբ ներկայացրին ԽՍՀՄ առաջին հնգամյա պլանի հաջողությունները։

Մոսկվայում կառավարությունը հանդիսավոր դիմավորում էր կազմակերպել Գորկու համար, նրան և նրա ընտանիքին հատկացվել էին Մոսկվայի կենտրոնում գտնվող Ռյաբուշինսկու նախկին առանձնատունը, Գորկիում և Թեսսելում (Ղրիմ) գտնվող ամառանոցները, նրա անունն էր տրվել գրողի հայրենի Նիժնի Նովգորոդի քաղաքին։ Գորկին անմիջականորեն Ստալինից հանձնարարական է ստանում հող նախապատրաստել խորհրդային գրողների 1-ին համագումարի անցկացման համար, և նրանց շրջանում տանել անհրաժեշտ բացատրական աշխատանքներ։ Գորկին ստեղծում է բազմաթիվ թերթեր և ամսագրեր, վերսկսվում է «Հրաշալի մարդկանց կյանքը» շարքը, բացվում են «Գործարանների և ֆաբրիկաների պատմություն» գրքի շարքը, «Քաղաքացիական պատերազմի պատմությունը», «Բանաստեղծի գրադարանը», «19-րդ դարի երիտասարդի պատմությունը», «Գրական ուսուցում» ամսագիրը, գրում է «Եգոր Բուլչովը և ուրիշները» (1932),« Դոստիգաևը և ուրիշները» (1933) պիեսները։ 1934 թվականին Գորկին անցկացնում է Խորհրդային գրողների I համամիութենական համագումարը, որտեղ հանդես է գալիս հիմնական ելույթով։

Նույն թվականին Գորկին հանդես է գալիս որպես «Ստալինի անվան Բելամոր-բալթյան ջրանցք» գրքի համահեղինակ։ Ալեքսանդր Սոլժենիցինը այս ստեղծագործությունը բնութագրում է, որպես «ռուս գրականության առաջին գիրք, որը գովերգում է ստրուկների աշխատանքը»^[133][138]։

1934 թվականի մայիսի 23-ին Ստալինի պատվերով «Պրավդա» և «Իզվեստիա» թերթերը միաժամանակ հրատարակել են Գորկիի «Պրոլետարական հումանիզմ» հոդվածը, որտեղ «կոմունիզմ-ֆաշիզմ» գաղափարական դիմակայության ենթատեքստում կատեգորիկ գնահատական է տրվում համասեռամոլությանը որպես գերմանական բուրժուազիայի չարամիտ առանձնահատկություն (Գերմանիայում իշխանության եկավ Հիտլերը). «Ոչ թե տասնյակ, այլ հարյուրավոր փաստեր խոսում են Եվրոպայի երիտասարդության վրա ֆաշիզմի կործանարար ազդեցության մասին», հայտարարեց Գորկին։ Փաստերը թվարկելը զզվելի է, նույնիսկ հիշողությունն է հրաժարվում է աղբով բեռնված լինելուց, ինչը բուրժուազիան ավելի ու ավելի ջանասիրաբար է վերարտադրում։ Այնուամենայնիվ, ես կնշեմ, որ մի երկրում, որտեղ պրոլետարիատը համարձակորեն և հաջողությամբ տնտեսվարում է, երիտասարդությունը անբարոյականացնող համասեռականությունը ճանաչվում է որպես սոցիալական հանցագործություն և պատժելի արարք, իսկ «մեծ» փիլիսոփաների, գիտնականների, երաժիշտների «մշակութային» երկրում, այն գործում է ազատ և անպատժելի։ Արդեն ձևավորվել է հեգնական ասացվածք. «Ոչնչացրեք միասեռականներին և Ֆաշիզմը կվերանա»»^[139][140]։

1935 թվականին Գորկին Մոսկվայում հետաքրքիր հանդիպումներ և զրույցներ ունեցավ Ռոմեն Ռոլանի հետ, օգոստոսին նա շոգենավով նոստալգիկ ուղևորություն կատարեց Վոլգայով։ 1935 թվականի հոկտեմբերի 10-ին Մոսկվայի գեղարվեստական ակադեմիական թատրոնում կայացավ Գորկու «Թշնամիները» պիեսի պրեմիերան^[141]։

Կյանքի վերջին 11 տարիների ընթացքում (1925-1936) Գորկին գրել է իր ամենամեծ, հմահավաք ստեղծագործությունը` չորս մասից բաղկացած «Կլիմ Սամգինի կյանքը» դյուցազներգությունը, որտեղ ներկայացվում է ռուս մտավորականության ճակատագիրը հեղափոխության բեկումնային ժամանակաշրջանում, դժվարին և սայթաքուն ճանապարհին՝ բացահայտելով դրա պատրանքներն ու մոլորությունները։ Վեպը մնաց անավարտ, այնուամենայնիվ գրականագետների կողմից այն ընկալվում է որպես ամբողջական ստեղծագործություն, որը, ըստ Դմիտրի Բիկովի անհրաժեշտ է ընթերցելու յուրաքանչյուրի կողմից, ով ցանկանում է ըմբռնել և հասկանալ ռուսական 20-րդ դարը^[142]։ Նշելով, որ Գորկին և նրա հերոսը՝ Կլիմ Սամգինը, սովորություն ունեին մարդկանց մեջ տեսնել «առավել նողկալի հատկանիշները, կենտրոնանալով պատասխանատու մանրամասների և աղաղակող պատմությունների վրա», Դմիտրի Բիկովը «Կլիմ Սամգինի կյանքը» վեպը համարում է հիանալի օրինակ երբ «սեփական վիշտն օգտագործվում է իրական գրականություն ստեղծելու համար»։ Վեպը բազմիցս նկարահանվել է որպես սոցիալիստական ռեալիզմի պաշտամունքային գործ, և դարձել է ԽՍՀՄ բազմաթիվ թատրոնների ներկայացումների համար գրական հիմք^[143]։

Մոսկվայի մերձակայքում գտնվող Գորկիի ամառանոցում բաց երկնքի տակ գիշերելու հետևանքով, Գորկու որդի Մաքսիմ Պեշկովը մրսում է և 1934 թվականի մայիսի 11-ին հանկարծամահ լինում թոքաբորբից։ Գիշերը, երբ որդին մահանում էր, Գորկին ամառանոցներից մեկի առաջին հարկում, պրոֆեսոր Ա. Դ. Սպերանսկու հետ քննարկում էր Փորձարարական բժշկության ինստիտուտի նվաճումներն ու հեռանկարները և անմահության խնդիրը, որը նա համարում էր արդիական և գիտության համար նվաճելի։ Երբ առավոտյան ժամը երեքին զրուցակիցները տեղեկացան Մաքսիմի մահվան մասին, Գորկին առարկեց. «Սա այլևս թեմա չէ» և շարունակեց խանդավառորեն պատմել անմահության մասին^[120][144]։

Մահ

Մաքսիմ Գորկին մահվան մահճում

1936 թվականի մայիսի 27-ին Գորկին ոչ լավ վիճակում գնացքով վերադարձավ Մոսկվա Թեսելիից (Ղրիմ)։ Կայարանից նա գնացել է Ռյաբուշինսկու առանձնատուն Մալայա Նիկիցկայա փողոցում գտնվող իր առանձնատուն թոռնիկներին՝ Մարֆային և Դարիային տեսնելու, որոնք այդ ժամանակ հիվանդացել էին գրիպով, այդ ժամանակ էլ վիրուսը փոխանցվում է պապիկին^[145]։ Հաջորդ օրը, Նովոդևիչյան գերեզմանատանը իր որդու գերեզմանին այցելելուց հետո Գորկին ցուրտ և քամոտ եղանակի պատճառով հիվանդացավ և երեք շաբաթ պառկեց Գորկիում։ Հունիսի 8-ին պարզ դարձավ, որ հիվանդն այլևս չի կազդուրվի։ Հունիսի 8-ին, 10-ին և 12-ին Ստալինը երեք անգամ տեսակցության եկավ Գորկուն, որn իր մեջ ուժ գտավ զրուցելու կին գրողների և նրանց հրաշալի գրքերի, ֆրանսիական գրականության և ֆրանսիացի գյուղացիության կյանքի մասին^[146]։ Անհուսալի հիվանդին կյանքի վերջին օրերին հրաժեշտ տալու էին գալիս նրա ամենամոտ մարդիկ, որոնց թվում էին կինը՝ Եկատերինա Պեշկովան, փեսան՝ Ն.Ա.Պեշկովը Տիմոշա մականունով և անձնական քարտուղարը Սորենտոից, Մարիա Բուդբերգը, բուժքույր և ընտանիքի ընկեր Օ. Դ. Չերտկովը (Լիպա), գրական քարտուղար, այնուհետև Գորկու արխիվի տնօրեն Պյոտր Կրիուչկովը^[120], նկարիչ Ի. Ն. Ռակիցկին, որը մի քանի տարի բնակվել էր նրանց տանը^[82]։

Հունիսի 18-ին առավոտյան ժամը 11-ի սահմաններում Մաքսիմ Գորկին մահացավ կյանքի 69-րդ տարում Գորկի-10-ում։ Գորկու վերջին խոսքերը, որոնք մնացին պատմության մեջ, ասվել էին բուժքույր Լիպին (Օ. Դ. Չերտկովա). «Գիտե՞ս, ես հիմա վիճում եմ Աստծո հետ։ Վա՜յ, ինչպե՞ս վիճեցի»^[119][82]։

Կատարված անհապաղ դիահերձումից պարզվեց, որ մահացածի թոքերը գտնվում են սարսափելի վիճակում, թոքաթաղանթը սերտաճել էր կողոսկրներին, երկու թոքերն էլ ոսկրացած էին, բժիշկները զարմացել են, թե ինչպես է Գորկին ընդհանրապես շնչել։ Այս փաստերից հետևում էր, որ բժիշկները պատասխանատվություն չեն կրում այն հիվանդության բուժման հնարավոր սխալների համար, որը ընթացել է մինչ այժմ, ինչն էլ կյանքի հետ անհամատեղելի է եղել։ Դիահերձման ընթացքում Գորկու ուղեղը հանվել և ուղարկվել է Մոսկվայի ուղեղի ինստիտուտ՝ հետագա ուսումնասիրության։ Ստալինի որոշմամբ՝ մարմինը դիակիզվել է, մոխիրը լցվել է աճյունասափորի մեջ և տեղադրվել Մոսկվայի Կարմիր հրապարակում գտնվող Կրեմլի պատի մեջ։ Գրողի այրուն` Եկատերինա Պեշկովային մերժվել էր աճյունափոշու մի մասը Նովոդևիչյան գերեզմանատանը իր որդի Մաքսիմի գերեզմանում թաղելու խնդրանքը^[82]։

Գերեզմանաքար Կրեմլի պատին

Հուղարկավորության արարողության ժամանակ, ի թիվս այլոց, Գորկու աճյունասափորը տանում էին Ստալինը և Մոլոտովը։ Մաքսիմ Գորկու և նրա որդու մահվան հանգամանքները ոմանց կողմից համարում են «կասկածելի», լուրեր էին շրջանառվում թունավորումների մասին^[147], որոնք չեն հաստատվել^[119][120]։

1938 թվականի մոսկովյան Երրորդ դատավարության ընթացքում Հենրիխ Յագոդային և Պյոտր Կրյուչկովին այլ մեղադրանքների հետ մեկտեղ ներկայացվել էր նաև Գորկու որդուն թունավորելու մեղադրանքը։ Ըստ Յագոդայի ցուցմունքների՝ Մաքսիմ Գորկին սպանվել է Տրոցկու հրամանով, իսկ Գորկու որդու՝ Մաքսիմ Պեշկովի սպանությունը նրա անձնական նախաձեռնությունն էր։ Նման ցուցմունքներ է տվել նաև Կրյուչկովը։ Ե՛վ Յագոդան, և՛ Կրյուչկովը, ի թիվս այլ դատապարտյալների, դատարանի որոշմամբ գնդակահարվել են։ Նրանց «խոստովանությունների» օբյեկտիվ ապացույցներ չկան, Կրյուչկովը հետագայում ռեաբիլիտացիայի է ենթարկվել է^[119][120]։

Որոշ հրապարակումներում Գորկու մահվան մեջ մեղադրում էին Ստալինին^[148]։ Մոսկվայի դատավարություններում կարևոր դրվագ էր Մոսկվայի Երրորդ դատավարությունը (1938), որտեղ ամբաստանյալների թվում էին երեք բժիշկներ (Կազակով, Լևին և Պլետնև), ովքեր մեղադրվում էին Գորկու և այլոց մահվան մեջ^[120]։

Ընտանիք և անձնական կյանք

1. Կինը 1896-1903 թվականներին՝ Եկատերինա Պավլովնա Պեշկովա (ծննդյամբ՝ Վոլժինա) (1876-1965)։ Ամուսնալուծությունը պաշտոնապես չի գրանցվել^[149]
   1. Որդին՝ Մաքսիմ Ալեքսեևիչ Պեշկով (1897-1934), նրա կինը՝ Նադեժդա Ալեքսեևնա Վվեդենսկայա («Տիմոշա»)
      1. Թոռնուհին՝ Մարֆա Մակսիմովնա Պեշկովա, նրա ամուսինը՝ Բերիա Սերգո Լավրենտևիչ
         1. Ծոռնուհին` Նինա և Նադեժդա
         2. Ծոռնիկը՝ Սերգեյ (Բերիայի ճակատագրի պատճառով կրել է «Պեշկով» ազգանունը)
      2. Թոռնուհին՝ Դարիա Մաքսիմովնա Պեշկովա, նրա ամուսինը՝ Ալեքսանդր Կոնստանտինովիչ Գրավե
         1. Ծոռնիկ՝ Մաքսիմ, խորհրդային և ռուս դիվանագետ
         2. Ծոռնուհի՝ Քեթրին
            1. Ծոռնուհու որդին՝ Ալեքսեյ Պեշկով, Քեթրինի որդին^[150]
            2. Ծոռնուհու որդին՝ Տիմոֆեյ Պեշկով, PR-տեխնոլոգ, Քեթրինի որդին^[151][152]
   2. Դուստրը՝ Եկատերինա Ալեքսեևնա Պեշկովան (1901-1906), մահացել է մենինգիտից^[75][76]
   3. Որդեգրված տղան` Պեշկով Զինովի Ալեքսեևիչը, Յակով Սվերդլովի եղբայրը, Գորկու սանիկը, ով վերցրել էր իր անունը և որդեգրած տղայի կինը (1) Լիդիա Բուրագո
2. Իրական կինը^{[77][149][153]} 1903-1919 թթ.՝ Մարիա Ֆեդորովնա Անդրեևա (1868-1953), դերասանուհի, հեղափոխական, խորհրդային պետական և կուսակցության գործիչ
   1. Որդեգրված դուստրը՝ Եկատերինա Անդրեևնա Ժելյաբուզխսկայա (հայրը՝ ներկայիս պետական խորհրդական Ժելյաբուզսկի, Անդրեյ Ալեքսեևիչ) + Աբրամ Գարմանտ
   2. Որդեգրված տղան` Զլյաբուզժսկի, Յուրի Անդրեևիչը (հայրը՝ պետական խորհրդական Ժելյաբուզսկի՝ Անդրեյ Ալեքսեևիչ)
3. Կենակցուհի՝ 1920-1933 թվականներին - Մարիա Իգնատիևնա Բուդբերգ (1892-1974), բարոնուհի, ենթադրաբար, ՄՊՔՎ-ի և բրիտանական հետախուզության կրկնակի գործակալ^[154]

Մաքսիմ Գորկու շրջապատ

Պյոտր Կրյուչկովը, Մաքսիմ Գորկին և Հայնրիխ Յագոդան 1933 թվականին

Պատկեր:Горький, Каганович, Ворошилов, Сталин.jpg

Գորկին, Կագանովիչը, Վորոշիլովը, Ստալինը դամբարանի ամբիոնին, 1931 թվական

• Վարվառա Վասիլևնա Շայկևիչ՝ Ա. Ն. Տիխոնովի (Սերեբրովի) կինը, Գորկու սիրուհին, ենթադրվում է նրանից ունեցել է դստերը Նինային^[155]։ Ա. Գորկու կենսաբանական հայրության փաստը իր կյանքի ընթացքում անվիճելի էր համարում բալետի պարուհի Նինա Տիխոնովան (1910-1995)^[156]։
• Ալեքսանդր Նիկոլաևիչ Տիխոնով (Սերեբրով) - գրող, օգնական, Գորկու և Անդրեևայ ընկերը 1900-ականների սկզբից^[157]։
• Իվան Ռակիտսկին՝ նկարիչ, 20 տարի բնակվել է Գորկու ընտանիքում։
• Խոդասեվիչներ՝ Վլադիսլավը, նրա կինը Նինա Բերբերովան, զարմուհին Վալենտինա Միխայլովնան, նրա ամուսինը՝ Անդրեյ Դիդերիխը։
• Յակով Իզրաիլևիչ^[158]։
• Պյոտր Կրյուչկով՝ գրական քարտուղար, այնուհետև Գորկու արխիվի տնօրեն, 1938 թվականին նրան գնդակահարեցին Յագոդայի հետ միասին՝ Գորկու որդուն սպանելու մեղադրանքով^[120]։
• Նիկոլայ Բուրենին՝ բոլշևիկ, ՌՍԴԲԿ-ի «ռազմական տեխնիկական խմբի» անդամ, ուղեկցվում էր գրողին Ամերիկայում շրջագայելու ընթացքում, երաժիշտ, ամեն երեկո Միացյալ Նահանգներում նվագում էր Գորկու համար։
• Օլիմպիադա Դմիտրիևնա Չերտկովա («Լիպա»)՝ բուժքույր, ընտանիքի ընկերը^[82]։
• Եվգենի Գ. Կյակիստ՝ Մարիա Անդրեևայի բարեկամը։
• Ալեքսեյ Ժեյաբուզժսկի՝ Մ. Ֆ. Անդրեևայի առաջին ամուսնու եղբորորդին, գրող, դրամատուրգ։

Անմահության հայեցակարգ

«Ընդհանրապես, մահը, համեմատած կյանքի ժամանակի տևողության հետ և դրա հագեցումը հոյակապ ողբերգությամբ, աննշան պահ է, ավելին զերծ է իմաստի բոլոր նշաններից։ Եվ եթե դա սարսափելի է, սարսափելի հիմար է։ «Հավերժական վերակենդանացման» թեմայով ելույթները և այլն չեն կարող թաքցնել այսպես կոչված բնության ապուշությունը։ Ավելի բանական և տնտեսապես շահավետ կլիներ հավերժական մարդկանց ստեղծելը, քանի որ ենթադրվում է, որ տիեզերքն էլ է հավերժական, և մասնակի «ոչնչացման ու վերակենդանացման» կարիք չունի։ Անմահության կամ երկարատև կյանքի համար պետք է հոգ տանել մարդկանց կամքի և բանականության միջոցով։ Ես միանգամայն վստահ եմ, որ նրանք հասնելու են դրան։ Մաքսիմ Գորկու Իլյա Գրուզդևին ուղղված նամակից, 1934^[159]

Հավիտենական կյանքի մետաֆիզիկական հայեցակարգը` ոչ թե կրոնական իմաստով, այլ որպես մարդու ֆիզիկական անմահություն, որը տասնամյակներ շարունակ զբաղեցրել էր Գորկու միտքը, հիմնված էր «բոլոր նյութերի լիարժեք անցում դեպի հոգեբանականի», «ֆիզիկական աշխատանքի վերացման», «մտքերի թագավորության» մասին նրա թեզերի վրա^[160]։

Այս թեման քննարկվել և մանրամասնորեն կոնսպեկտավորել էր գրողի կողմից Ալեքսանդր Բլոկի հետ զրույցի ընթացքում, որը տեղի էր ունեցել 1919 թվականի մարտի 16-ին Սանկտ Պետերբուրգում՝ «Համաշխարհային գրականության» հրատարակչությունում, Գորկու երևակայական 50-ամյակի տոնակատարության ժամանակ («հոբելյարը» մեկ տարի ավելացրել էր)։

Բլոկը թերահավատորեն էր տրամադրված և հայտարարեց, որ չի հավատում անմահությանը։ Գորկին պատասխանեց, որ տիեզերքում ատոմների քանակը, որքան էլ որ անհավատալիորեն հսկայական լինի, միևնույն է, «հավերժական վերադարձը» միանգամայն հնարավոր է։ Եվ դարեր անց, հնարավոր է, նորից այնպես ստացվի, որ Գորկին և Բլոկը կրկին երկխոսության սկսեն Ամառային այգում «պետերբուրգյան գարնան նույն մռայլ երեկոյի ընթացքում»։ 15 տարի անց Գորկին նույն համոզմամբ անմահության թեման քննարկեց բժիշկ, պրոֆեսոր Ալեքսեյ Սպերանսկու հետ^[161]։

1932 թվականին ԽՍՀՄ վերադառնալուն պես Գորկին դիմել է Ստալինին՝ Փորձարարական բժշկության համամիութենական ինստիտուտ (ՓԲՀԻ) ստեղծելու առաջարկով, որը պետք է զբաղվեր նաև մասնավորապես անմահության խնդրով։ Ստալինը կատարեց Գորկու խնդրանքը, ինստիտուտը ստեղծվեց Լենինգրադում նույն թվականին՝ նախկին կայսերական փորձարարական բժշկության ինստիտուտի հիման վրա, որը հիմնադրվել է արքայազն Օլդենբուրգի կողմից և ինստիտուտի հոգաբարձուն էր մինչև 1917 թվականի փետրվարը։ 1934 թվականին ՓԲՀ ինստիտուտը Լենինգրադից տեղափոխվեց Մոսկվա։ Ինստիտուտի գերակայություններից մեկը մարդկային կյանքի առավելագույն երկարացումն էր, այս գաղափարը հարուցեց Ստալինի և Քաղաքական բյուրոյի մյուս անդամների ուժեղ ոգևորությունը։ Ինքը՝ Գորկին, լինելով ծանր հիվանդ մարդ, հեգնանքով և անգամ արհամարհանքով վերաբերվելով մահին անխուսափելիորեն մոտենալով մահվանը՝ հավատում էր գիտական միջոցներով մարդկային անմահության հասնելու հիմնարար հնարավորությանը։ Գրողի ընկերը բժիշկ, ՓԲՀԻ-ի պաթոֆիզիոլոգիայի ամբիոնի վարիչ, պրոֆեսոր Ալեքսեյ Սպերանսկին, որի հետ Գորկին անընդհատ գաղտնի խոսակցություններ էր վարում անմահության մասին, նրա հետ զրույցի ժամանակ մարդու կյանքի տևողության առավելագույն գիտականորեն հիմնավորված սահմանը համարեց 200 տարին և այն էլ երկարաժամկետ հեռանկարում։ Այնուամենայնիվ, պրոֆեսոր Սպերանսկին ուղղակիորեն ասաց Գորկուն, որ բժշկությունը երբեք չի կարողանա մարդուն անմահացնել։ «Ձեր բժշկությունը վատն է», - խոր հոգոց հանեց Գորկին վրդովվելով ապագայի իդեալական մարդու հնարավորությունների համար^[162]։

Գորկին և հրեական հարցը

Մաքսիմ Գորկու կյանքում և ստեղծագործություններում զգալի տեղ է գրավում հրեական հարցը։ Ժամանակակից համաշխարհային հրեականության համար Գորկին ավանդաբար եղել է ոչ հրեական ծագմամբ ամենարգված խորհրդային գրողներից մեկը։

Գորկու կյանքի նշանաբաններից մեկը դարձան հրեա իմաստուն և օրենսդիր Հիլելի խոսքերը. «Եթե ես ինքս ինձ համար չեմ, ապա ո՞վ է ինձ համար։ Եվ եթե ես միայն ինքս եմ ինձ համար, ապա ինչ եմ ես»։ Այս խոսքերը, ըստ Գորկու, արտահայտում են սոցիալիզմի հավաքական իդեալի բուն էությունը^[163]։

1880-ական թվականներին «Ջարդ»^[164] ակնարկում (առաջին անգամ հրատարակվել է. «Օգնություն բերքի անբավարարությունից տուժած հրեաներին» ժողովածուի մեջ», 1901^[165][166]) գրողը զայրույթով և դատապարտմամբ է նկարագրում Նիժնի Նովգորոդում տեղի ունեցած հրեական ջարդը, որին ինքը ականատես էր եղել։ Իսկ նրանք, ովքեր ավերում էին հրեական տները, պատկերված էին որպես «մութ և գազազած ուժի» ներկայացուցիչներ^[163]։

1914 թվականին՝ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, երբ հրեաներին զանգվածաբար տարհանում էին ռուս-գերմանական ռազմաճակատի առաջնագծից, հրեական կյանքի ուսումնասիրության նպատակով Գորկու նախաձեռնությամբ ստեղծվեց Ռուսական ընկերություն և հրեաների շահերի պաշտպանության նպատակով 1915 թվականից սկսեց հրատարակվել «Վահան» հրապարակախոսական ժողովածուն։

Գորկին հրեաների մասին մի քանի հոդվածներ գրեց, որտեղ նա ոչ միայն վեհացրեց հրեա ժողովրդին, այլև նրան հայտարարեց սոցիալիզմի գաղափարների հիմնադիրը՝ «պատմության շարժիչը», «առանց որոնց անհնար է պատմական առաջընթացը»։ Հեղափոխականորեն տրամադրված զանգվածների կարծիքով, այդպիսի բնութագիրն այն ժամանակ շատ հեղինակավոր էր թվում, սակայն պահպանողական շրջանակներում, այն ծաղր առաջացրեց։

Ինչ վերաբերում է իր ստեղծագործությունների լեյտմոտիվին, Գորկին հրեաների մեջ գտավ այն «իդեալիստներին», որոնք չճանաչեցին ուտիլիտար մատերիալիզմը և շատ առումներով դրանք համապատասխանեցրին «նոր մարդկանց» մասին իր ռոմանտիկ գաղափարներին։

1921-1922 թվականներին Գորկին, օգտագործելով Լենինի և Ստալինի մոտ ունեցած իր հեղինակությունը, անձնապես օգնեց 12 հրեա գրողների, մեծ սիոնիստ, բանաստեղծ Հայիմ Նախման Բյալիկի գլխավորությամբ, արտագաղթելու Խորհրդային Ռուսաստանից Պաղեստին։ Այս իրադարձության արդյունքում Գորկին դասվեց այն գործիչների շարքին, որոնք կանգնած էին խորհրդային հրեաների՝ Ավետյաց երկրի պատմական տարածքներ մեկնելու ակունքներում։

1906 թվականին՝ Նյու Յորքի հրեական ցույցի ժամանակ, Գորկին հանդես եկավ ելույթով, որն այնուհետև տպագրվեց «Հրեաների մասին» անվանումով հոդվածով և «Բունդ» ու «Ջարդ» հոդվածների հետ միասին, Գորկին կազմեց առանձին գիրքը հրեական հարցի վերաբերյալ, որն էլ լույս տեսավ նույն տարում։ Նյույորքյան ելույթի ժամանակ Գորկին մասնավորապես հայտարարեց` «Մարդկության առաջադիմության և լուսավորության, հոգնեցուցիչ և դժվարին ճանապարհի բոլոր փուլերում հրեաները կանգնած են եղել որպես կենդանի բողոքական և հետազոտող։ Նա մշտապես եղել է այն փարոսը, որը հպարտորեն և բարձր անդադար լուսավորել է ամբողջ աշխարհը, անառարկելիորեն բողոք ներկայացնելով այն ամենի դեմ ինչը կեղտոտ է, մարդկային կյանքում տեղ գտած ստորությունների անմարդկային բռնությունների, կոպիտ գործողությունների, հոգևոր տգիտության և գարշելի գռեհկության դեմ<sup>[163]</sup>։ Հետագայում Գորկին իր ելույթում նշում է, որ «հրեաներին սարսափելի ատելու պատճառներից մեկն այն է, որ նրանք աշխարհին տվեցին քրիստոնեությունը, որը ճնշեց գազանը մարդու մեջ և արթնացրեց նրա խիղճը` մարդկանց հանդեպ սիրո զգացումը, բոլոր մարդկանց բարօրության մասին մտածելու անհրաժեշտությունը»։

Հետագայում գիտնականներն ու պատմաբանները շատ բանավիճեցին Գորկու հետ՝ քրիստոնեությունը որպես հրեական կրոն ընկալելու տարօրինակ հասկացության մասին, ոմանք դա վերագրում էին գրողի Աստծո Օրենքի և կրոնական գիտելիքների մասին հիմնարար կրթության բացակայությանը, իսկ մյուսները հարկ համարեցին ճշգրտում կատարել պատմական ենթատեքստում։ Միևնույն ժամանակ, գիտնականների և գրականագետների հետաքրքրությունը առաջացրեց նաև Գորկու հետաքրքրությունը Հին Կտակարանի և, մասնավորապես, «Հոբի» նկատմամբ^[163]։

Նախահեղափոխական Ռուսաստանում առանձին գրականագետներ Գորկուն կասկածում էին հակասեմիտիզմի մեջ։ Նման ենթադրությունների պատճառը գրողի որոշ կերպարների խոսքերն էին. օրինակ՝ Գրիգորի Օրլովը «Օրլովի ամուսինները» պատմվածքի առաջին խմբագրությամբ։ Քննադատների մի մասը «հակասեմիտիստական» տեսանկյունից ընկալեց նաև «Կայեն և Արտյոմ» պատմվածքը։ Ավելի ուշ, ժամանակաշրջանի գրականագետները նշեցին, որ պատմվածքը երկիմաստ է, այսինքն՝ այն հնարավորություն է տալիս բազմակի մեկնաբանություններ անել, տարբեր իմաստներով հասկանալ այն՝ նույնիսկ հակառակը և փոխադարձաբար բացառող, մինչդեռ իրական հեղինակի մտադրությունը հայտնի էր միայն Գորկուն^[163]։

1986 թվականին Իսրայելում ռուսերեն լույս տեսած «Գորկին և հրեական հարցը» ժողովածուի նախաբանում նրա հեղինակ-կազմողներ Միխայիլ (Մելեխ) Ագուրսկին և Մարգարիտա Շկլովսկայան խոստովանեցին. «հազիվ թե գտնվի 20-րդ դարի որևէ ռուս մշակութային և հասարակական գործիչ, որը այդքան քաջածանոթ լիներ հրեական խնդիրներին, հրեական մշակութային արժեքներին, հրեական պատմությանը և հրեա ժողովրդի քաղաքական և հոգևոր ձգտումներին, քան Մաքսիմ Գորկին»^[167]։

Գորկու սեքսուալություն

Գորկու բարձր սեքսուալությանը արտացոլվում է նրա ստեղծագործություններում, որը նկատվել էր նրա ժամանակակիցներից շատերի կողմից և առեղծվածային հակասության մեջ էր գտնվում նրա երկարատև ծանր խրոնիկ հիվանդության հետ, որն էլ ընդգծում էին շատ գրողներ ու գրականագետներ` Դմիտրի Բիկովը և Պավել Բասինսկին։ Ընդգծվում էր Գորկու օրգանիզմի տղամարդկային բնույթի յուրահատուկ առանձնահատկությունները, նա ֆիզիկական ցավ չէր զգում, տիրապետում էր գերմարդկային մտավոր աշխատունակությամբ, որը շատ հաճախ դրսևորվում էր նրա արտաքին տեսքում, ինչը հաստատում էին նրա լուսանկարներից շատերը^[168]։ Այս առումով կասկածի տակ է դրվում թոքախտի ախտորոշման ճշգրտությունը, որը, ըստ ընդհանուր էպիկրիզի զարգացել էր Գորկու մոտ 40 տարի շարունակ, հակաբիոտիկների բացակայության պայմաններում, այնուամենայնիվ գրողը իր ողջ կյանքի ընթացքում պահպանել է աշխատունակությունը, կայունությունը, խառնվածքը և ակնառու տղամարդկային ուժը, մինչև մահ։ Դրա ապացույցն է Գորկու բազմաթիվ ամուսնությունները, սիրային հրապուրանքները և կապերը, որոնք ուղեկցվում են նրա գրական ամբողջ կարիերայի ընթացքում և հաստատվում բազմաթիվ անկախ աղբյուրների կողմից։ Դեռևս 1906 թվականին Նյու Յորքում բնակվող Լեոնիդ Անդրեևին ուղղված նամակում Գորկին, որը նոր էր ժամանել Ամերիկա, նշում էր. «Այստեղ հետաքրքիր է մարմնավաճառությունն ու կրոնը»^[169]։ Գորկու ժամանակակիցների շրջանում տարածված էր այն կարծիքը, որ Կապրիում «Գորկին հյուրանոցներում ոչ մի սպասուհու բաց չէր թողնում»։ Գրողի անձի այս որակները իրենց դրսևորումն են ստանում նրա արձակում։ Գորկու վաղ շրջանի գործերը զգուշավոր և մաքրաբարո են, բայց հետագայում ինչպես նշում է Դմիտրի Բիկովը. «Նա դադարում է ամաչել որևէ բանից՝ հեռանալով բարոյականությունից, նա սեռական ակտը նկարագրվում է ցինիկաբար, կոպիտ, հաճախ զզվանք առաջացնելով»^[170]։ Գորկու հայտնի սիրուհիներից բացի, հուշավիպագիրներ Նինա Բերբերովան և Եկատերինա Ժելյաբուժսկայան վկայում էին, Գորկու և գրող Ալեքսանդր Տիխոնովի (Սերեբրով) կնոջ Վարվառա Շայկևիչի հետ սիրային կապի մասին, որի դուստրը Նինան (ծնվ. 1910 թվականի փետրվարի 23-ին) ապշեցրել է ժամանակակիցներին Գորկու հետ նմանությամբ։ Պրոլետարական դասականի համար չափազանց անպատվաբեր էր, որ նրա ծանոթների շրջանում շրջանառվում էր այն վարկածը, որ Գորկին կապված է իր հարսի Նադեժդայի հետ, որին նա տվել էր Տիմոշա մականունը^[171]։ Ըստ Կոռնեյ Չուկովսկու հուշերի՝ Գորկու վերջին սիրուհին՝ Մարիա Բուդբերգը, գրողին գրավել է ոչ այնքան գեղեցկությամբ, որքան «անհավանական սեռական գրավչությամբ»։ Հրաժեշտի ամուր, առողջ գրկախառնումների և կրքոտից բաժանվելու մասին արդեն մահացող Գորկու ոչ եղբայրական համբույրների մասին է հիշում նրա տնային բուժքույր Լիպան Օ. Շ. Չերտկովան^{[170][82][75][103]}։

Գորկու հիպերսեքսուալությունը կապված է նրա պատանեկության տարիների իրադարձությունների հետ։ Ըստ գրականագետների շրջանում տարածված վարկածի՝ 17-ամյա Ալյոշա Պեշկովի անմեղության կորստի պատմությունը նկարագրվում է «Մի անգամ աշնանը»^[172] պատմվածքում, որտեղ հերոսը գիշերում է մարմնավաճառի հետ գետի ափին՝ նավակի տակ։ Հանգուցյալ Գորկու ուշ շրջանի գործերից հետևում է, որ պատանեկության տարիներին նրան դուր չի եկել մարմնական հարաբերությունները, որոնք հիմնված չեն եղել հոգևոր մերձեցման վրա։ «Առաջին սիրո մասին» պատմվածքում Գորկին գրում է. «Ես հավատում էի, որ կնոջ հետ հարաբերությունները չեն սահմանափակվում ֆիզիկական մերձեցմամբ, որը ես գիտեի դրա պարզունակ անասնական ձևով, այդ գործողությունը ինձ մոտ գրեթե զզվանք առաջացրեց, չնայած այն բանին, որ ես բավականին ուժեղ զգայական երիտասարդ էի և հեշտությամբ գրգռվող երևակայություն ունեի»^[173][174]։

Գնահատականներ

«Դու նման էիր մի բարձր կամարի, գցված երկու աշխարհների միջև՝ անցյալի և ապագայի, ինչպես նաև Ռուսաստանի և Արևմուտքի միջև», - գրել է Ռոմեն Ռոլանը Գորկուն 1918 թվականին^[175]։

Մ. Գորկին և «ենթամաքսիմովիկները»։ Մ. Գորկու և նրա նմանակների ծաղրանկարը։ Ձախից աջ՝ Լ. Անդրեև, Ս. Սկիտալեց, Ի. Բունին

Իվան Բունինը, ով հաղթել էր Գորկուն գրականության Նոբելյան մրցանակի համար մրցույթում, ընդունեց Գորկու «վարպետությունը», բայց նրա մեջ չտեսավ մեծ տաղանդ և նրա աշխարհահռչակ համբավը համարեց «անզուգական արժանի լինելուն»^[176]։ Ալդանովին ուղղված նամակում Բունինը գրել է. «Ես հենց նոր առաջին անգամ կարդացի Գորկու «Իմ համալսարանները»։ Դա միանգամայն հրեշավոր բան է, առանց չափազանցության՝ տոգորված խաբեությամբ, պարծանքով և այնպիսի տհաճ անպարկեշտությամբ, որը հավասարը չունի ողջ ռուս գրականության մեջ»^[177]։ Վտարանդիության ընթացքում նա բազմիցս հրապարակավ քննադատել էր Գորկուն բոհեմական կենսակերպի, եվրոպական հանգստավայրերում հարմարավետ պայմաններում երկար բնակվելու, խոշոր չափերի ունեցվածք ունենալու, որը չափազանց էր Ռուսաստանում պրոլետար գրողի համար և հասարակության մեջ թատերական պահվածքի համար։ Գրողների և այլ ստեղծագործական գործիչների ընկերություններում, Գորկին, ըստ Բունինի, միտումնավոր իրեն պահում էր անպարկեշտ և անբնական, «նա չէր նայում հասարակությանը, նստում էր հայտնի մարդկանցից երկու կամ երեք ընտրված ընկերների շրջապատում՝ կատաղած խոժոռ դեմքով, զինվորականի նման (միտումնավոր զինվորականի նման) հազալով՝ ծխում էր ծխախոտը ծխախոտի ետևից, խմում կարմիր գինի, - միշտ խմում էր լիքը բաժակով, առանց շունչ քաշելու մինչև բաժակի տակը, - երբեմն բարձրաձայն ընդհանուր օգտագործման համար ինչ որ խրատական խոսք կամ քաղաքական մարգարեություն էր ասում և նորից ձևացնելով, թե շրջապատում որևէ մեկին չի նկատում, խոժոռ հայացքով ժպտալով՝ մատներով թխկթխկացնում էր սեղանին՝ այնուհետև անփույթ անտարբերությամբ բարձրացնելով հոնքերը և ճակատի կնճիռները, նա խոսում էր միայն ընկերների հետ, բայց նրանց հետ էլ խոսում էր հարևանցիորեն, չնայած առանց դադարի ...»: Հիշատակվում է նաև մի մեծ խնջույք, որը Գորկին կազմակերպել էր մոսկովյան ռեստորանում 1902 թվականի դեկտեմբերին Մոսկվայի արվեստի թատրոնում իր «Հատակում» պիեսի պրեմիերայից հետո, որը նվիրված էր անապաստարաններին, աղքատներին, քաղցածներին և օթևանատների ցնցոտիավոր բնակիչներին^[178]։

Ալեքսանդր Կուպրինը Գորկու վերաբերյալ վիճահարույց կարծիքներ է հայտնել։ Մի հոդվածում նա խոստովանում է, որ անցյալում նա Գորկուն համարում էր իր ժամանակի ամենատաղանդավոր ռուս գրողը^[179]։ Մյուսներում նա գրողին անվանում է անճաշակ^[180], անգրագետ^[181], նախատում է «մտքերի կույտի համար»^[180]։

Վասիլի Ռոզանովը հասուն Գորկուն բնութագրում է որպես «ամբարտավան արհեստավոր»՝ նշելով, որ նա միշտ այդպիսին չի եղել, «նա ծնվել է համեստ, հոգով և որոշակի տաղանդով»։ Գրող Գորկուն, ըստ Ռոզանովի համոզման, կործանել էր ընդդիմադիր մտածող գրողների և խմբագիրների հետ համագործակցությունը։ Նա Գորկուն համարում էր ոչ ինքնուրույն գործիչ, որը ղեկավարվում էր հեղափոխականորեն տրամադրված միջավայրի կողմից, «Գորկին ինքը՝ լիովին անկիրթ մարդ էր, հազիվ գրագետ, կամ չէր մտածում կամ շատ քիչ էր մտածում, նրա փոխարեն մտածում էին մյուսները՝ «ճաղատ ծերերը» և «անգործունակ արմատականները»^[182]։

Գորկու գրական արժանիքների մասին ոչ դրական կարծիք է հայտնել 20-րդ դարի սկզբի հայտնի քննադատ Յուլիյ Այխենվալդը։ Նա նախատում է Գորկուն գռեհիկության, միօրինակության, խրատամոլության, ճղճիմ և տափակ աֆորիզմների և առակների համար։ Ըստ Այխենվալդի՝ Գորկու հերոսները իրական մարդկանց տպավորություն չեն թողնում, դրանք պատրաստված են մեկ կաղապարով, չունեն անհատական լեզու, խոսում են՝ «միօրինակ ոճով խառնվածքով հաշտ և խորամանկ, խոսելով սեթևեթանքով և բառախաղով»։ Այխենվալդը Գորկուն բնութագրում է որպես ցածրակարգ մտավորական, որը, չնայած իր հարուստ կենսափորձին, չէր կարողացել հաղթահարել մահացող գրքայնությունը։ «Տատանվելով բնության և կրթվածության միջև, նա հեռացավ ինքնաբուխ տգիտությունից և չհասավ իսկական և հանգիստ գիտելիքների, և այն իրենից ներկայացնում է մի տեսակ անձնավորված միջանցք և հետևաբար, նա, իր գրական գործի ամբողջականության մեջ, մեզ ներկայացվում է որպես խորը ոչ մշակութային երևույթ»^[183]։

Մշակույթի բացակայության համար Գորկուն նախատել է նաև Զինաիդա Գիպպիուսը «Գորկին ինձ չի վիրավորել (ես երբեք նրան չեմ սիրել) և չի զարմացրել (ես նրան միշտ բավականին պարզ եմ տեսել)։ Այս մարդը, առաջին հերթին, ոչ միայն կուլտուրական չէր, այլև անընդունակ էր մշակութային տեսանկյունից»^[184]։

Ռուս գրականության վերաբերյալ դասախոսություններում Վլադիմիր Նաբոկովը գրել է, որ Գորկու գեղարվեստական տաղանդը մեծ արժեք չունի, բայց Գորկին զուրկ չէր հետաքրքրությունից, որպես Ռուսաստանի հասարակական կյանքի վառ դրսևորում^[185]։

Նաբոկովյան նմանատիպ գնահատական է տվել Գորկու ստեղծագործություններին Դմիտրի Մերեժկովսկին. «Հեղինակի բոլոր քնարական գործերը, բնության նկարագրությունները, սիրային տեսարանները լավագույն դեպքում միջակ են, իսկ վատագույն դեպքում վատագույն գրականություն։ Բայց նրանք, ովքեր այս կասկածելի պոեզիայի համար Գորկու մեջ չեն տեսնում սոցիալական, կյանքի նշանակալի դրսևորումներ, ավելի շատ են սխալվում, քան նրանք, ովքեր նրան տեսնում են որպես մեծ բանաստեղծ»^[186]։

Համանման կերպով է բնութագրում Գորկուն Բորիս Զայցևը. «Աննշան է արվեստում, բայց նշանակալի, որպես վաղ շրջանի Ավազակ-Սոխակը»։ Զայցևը նշում է Գորկու վատ կրթությունը, անճաշակությունը, ապրելակերպի անհամապատասխանությունը հայտարարված արժեքներին^[187]։

Անտոն Չեխովը շատ նամակներում համակրելիորեն է խոսում Գորկու մասին՝ ընդունելով նրա ակնառու տաղանդը։ Միևնույն ժամանակ Սումբատովին ուղղված նամակում նա գրել է, որ ժամանակի ընթացքում Գորկու գործերը կմոռացվեն, չնայած ինքը դժվար թե մոռացվի^[188]։

Լև Տոլստոյը 1909 թվականին ասել է Դուշան Մակովոիցկի. «Ես վերընթերցեցի Գորկուն։ Այն ժամանակ նա ինձ համար համակրելի չէր։ Ես վախենում էի, որ արդարացի չեմ։ Ոչ, իմ կարծիքը չի փոխվել»»^[189]։

Վյաչեսլավ Պեցուխի կարծիքով խորհրդային տարիներին Գորկու կարևորությունը որպես գրողի գերագնահատվել է գաղափարական դիրքերից։ «Ըստ էության Գորկին ոչ խորամանկ էր, ոչ էլ չարագործ, ոչ էլ մանկուց խրատատու, բայց նա նորմալ ռուս իդեալիստ էր, հակված մտածելու կյանքի ուրախ պահերի ուղղությամբ՝ սկսած այն պահից, երբ այն ընդունում է անցանկալի հատկություններ», - նշել է Պետցուխը «Գորկի Գորկի» էսսեում^[190]։ «Գորկուն ծնել է ռուս գյուղացու նկատմամբ մյուս աշխարհին անհայտ մտավորականության մեղքի բարդույթը», ենթադրում էր «Ex libris NG» հրատարակությունը «Դարի անձինք» նախագծի խմբագրականի հոդվածում։ Գրականագետները նախահեղափոխական Գորկուն անվանել են «ռուսական լիբերալիզմի և ժողովրդավարության թանգարանի լավագույն ցուցանմուշներից մեկը», միևնույն ժամանակ, «Պառավ Իզերգիլը» մարգարեական պաթոսում ի հայտ է գալիս ոչ անվնաս նիցշեականությունը^[191]։

Գրականագետ, կենսագիր և պրոլետարական դասական Դմիտրի Բիկովը Գորկուն նվիրված մենագրության մեջ գտնում է, որ նա մի մարդ է, ով «զրկված է համից, խտրություն չի դնում ընկերության մեջ, փառամոլ է, հակված է ինքնասիրահարվածությանը, Մրրկահավի իր արտաքին տեսքով և ճշմարտասեր է», բայց միևնույն ժամանակ նրան անվանում է ուժեղ, չնայած անհավասարակշիռ գրող, որին ցանկանում են կարդալ և վերընթերցել ռուսական պատմական ուղու նոր շրջադարձում։ 21-րդ դարի սկզբին Բիկովը նշում է, որ սովորաբար ընդունված է հնարավորինս շատ սպառել և հնարավորինս քիչ մտածել, Գորկու ռոմանտիկ իդեալները դարձան գրավիչ և ազատարար, որոնք երազում էին «նոր տիպի մարդու մասին, որը համատեղում էր ուժը և մշակույթը, մարդասիրությունն և վճռականությունը, կամքը և կարեկցանքը^[192]։

Գրականագետ Պավել Բասինսկին, կարևորելով Գորկու հզոր ինտելեկտը և ֆանտաստիկ հանրագիտարանային գիտելիքները, բազմամյա ծառայությունը Գորկու սոցիալիզմի և «կոլեկտիվ մտքի» դոգմաներին, որը ձեռք է բերել ծայրաստիճան արագորեն` բուռն, չսովոր մանկությունից հետո, մարդու հումանիստական գաղափարն անվանում է առավել արժեքավոր և դժվար է բացատրել իր աշխարհայացքում և Գորկի՝ նոր, հետմոդեռն «Մարդու կրոնի» ստեղծող (միայն այս հեղափոխական իմաստով մենք պետք է հասկանանք գրողի «աստվածաշինության» պարադոքսը)։ Մարդուն իր գործերում ուսումնասիրելու արվեստը և ներսից հակասող մարդկային բնույթը ստիպեցին գրողին, ըստ Բասինսկու, դառնալու «իր ժամանակի հոգևոր առաջնորդը» և ստեղծելու «Դանկոյի մասին լեգենդը», որտեղ գլխավոր կերպարում հանդես է եկել հենց ինքը՝ Գորկին ^[193]։

Գորկին և շախմատը

Լենին— Գորկի, 1908

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

Դասավորվածությունը սևերի 26-րդ քայլից հետո Խաղացել են` 27. Ф:е3 Лh1+ 28. Кр:h1 Фh2х, և Լենինը մատ է արել։

Գորկին հմուտ շախմատիստ էր, շախմատային խաղերը հայտնի են նաև նրա հյուրերի շրջանում։ Նրան են պատկանում մի քանի արժեքավոր դիտարկումներ շախմատային թեմայի վերաբերյալ, այդ թվում՝ Լենինի մահախոսականում, որը գրվել է 1924 թվականին։ Եթե այս մահախոսականի նախնական խմբագրականում շախմատը հիշատակվում է միայն մեկ անգամ, ապա վերջնական խմբագրականում Գորկին ներկայացրեց պատմվածք Իտալիայի Կապրի կղզում Ալեքսանդր Բոգդանովի և Լենինի միջև կայացած շախմատային խաղերի մասին։ Պահպանվել են 1908 թվականին (ապրիլի 10-ից (23) մինչև ապրիլի 17-ը (30)) Կապրիում կատարված մի շարք սիրողական լուսանկարներ, երբ Լենինը հյուրընկալվել էր Գորկու մոտ։ Լուսանկարները կատարվել են տարբեր ռակուրսներից և պատկերել են Լենինի խաղը Գորկու և հայտնի հեղափոխական մարքսիստ, բժիշկ և փիլիսոփա Բոգդանովի հետ^[194]։ Այդ բոլոր լուսանկարների հեղինակը (կամ դրանցից առնվազն երկուսի) հեղինակը Յուրի Ժելյաբուժսկին էր, Մարիա Անդրեևայի որդին և Գեորկու որդին, իսկ ապագայում` սովետական խոշոր օպերատոր, ռեժիսոր և սցենարիստ։ Այդ ժամանակ նա քսան տարեկան երիտասարդ էր^[195]։

Այլ

• Նիժնի Նովգորոդի Լոբաչևսկու անվան պետական համալսարանի պատվավոր պրոֆեսոր^[196]

Հասցեներ Սանկտ Պետերբուրգում, Պետրոգրադում, Լենինգրադում

• 09.1899 թվական - Վ. Ա. Պոսսեի բնակարանը Տրոֆիմովի տանը, Նադեժդինկայա փողոց 11։
• 02. 1901 թվականի գարուն — Վ. Ա. Պոսսեի բնակարանը Տրոֆիմովի տանը, Նադեժդինկայա փողոց 11։
• 11.1902 թվական - Կ. Պ.Պյատնիցկու բնակարանը եկամտային տանը, Նիկոլաևսկայի փողոց 4։
• 1903 - 1904 թվականի աշուն - Կ. Պ. Պյատնիցկու բնակարանը եկամտային տանը, Նիկոլաևսկայի փողոց 4։
• 1904-1906 աշուն – Կ.Պ.Պյատնիցկու բնակարանը եկամտային տանը, Զնամենսկայա փողոց, բն 20, բն. 29:
• 03.1914 սկիզբ - 1921 թվականի աշուն - բնակելի շենք Ե.Կ. Բարսովի եկամտային տանը, Կրոնվերկսկի պողոտա 23։
• 30.08-07.09 1928, 18.06-11.07 1929, վերջը` 09.1931 - «Եվրոպական» հյուրանոց, Ռակովի փողոց, 7;

Ստեղծագործություններ

Վեպեր

• 1900—1901 — «Трое»
• 1906 — «Мать» (2-րդ հրատարակչություն` 1907)
• 1925 — «Дело Артамоновых»
• 1925—1936— «Жизнь Клима Самгина»

Վիպակներ

• 1894 — «Горемыка Павел»
• 1899 — «Фома Гордеев»
• 1900 — «Мужик. Очерки» (մնացել է անավարտ, 3-րդ գլուխը գրողի կենդանության օրոք չի տպագրվել)
• 1908 — «Жизнь ненужного человека».
• 1908 — «Исповедь»
• 1909 — «Лето»
• 1909 — «Городок Окуров», «Жизнь Матвея Кожемякина».
• 1913—1914 — «Детство»
• 1915—1916 — «В людях»
• 1923 — «Мои университеты»
• 1929 — «На краю Земли»

Պատմվածքներ, ակնարկներ

• 1892 — «Девушка и Смерть» (պոեմ-հեքիաթ, հրատարակվել է 1917 թվականիհուլիսին, «Новая жизнь» թերթում)
• 1892 — «Макар Чудра»
• 1893 — «Емельян Пиляй»
• 1894 — «Мой спутник», «Дед Архип и Лёнька»
• 1895 — «Челкаш», «Старуха Изергиль», «Ошибка», «Песня о Соколе» (արձակ պոեմ)
• 1896 — «Тоска», «Разбойники на Кавказе» (очерк)
• 1897 — «Бывшие люди», «Супруги Орловы», «Мальва», «Коновалов», «Озорник», «Скуки ради»
• 1898 — «Варенька Олесова», «Проходимец»
• 1899 — «Двадцать шесть и одна»
• 1901 — «Песня о Буревестнике» (արձակ պոեմ)
• 1903 — «Человек» (արձակ պոեմ)
• 1906 — «Товарищ!», «Мудрец»
• 1908 — «Солдаты»^[197]
• 1911 — «Сказки об Италии»^[198]
• 1912—1917 — «По Руси» (պատմվածքների ցիկլ)
• 1924 — «Рассказы 1922—1924 годов»
• 1924 — «Заметки из дневника» (պատմվածքների ցիկլ)
• 1929 — «Соловки» (ակնարկ)

Պիեսներ

• 1901 — «Мещане»
• 1902 — «На дне»
• 1904 — «Дачники»
• 1905 — «Дети солнца»
• 1905 — «Варвары»
• 1906 — «Враги»
• 1908 — «Последние»
• 1910 — «Чудаки»
• 1910 — «Дети» («Встреча»)
• 1910 — «Васса Железнова» (2-րդ հրատարակչություն` 1933, 3-րդ հրատարակչություն` 1935)
• 1913 — «Зыковы»
• 1913 — «Фальшивая монета»
• 1915 — «Старик» (բեմադրվել է 1919 թվականի հունվարի 1-ին, Պետական ակադեմիական Փոքր թատրոնի բեմում, 1921 հրատարկվել է Բեռլինում)։
• 1930—1931 — «Сомов и другие»
• 1931 — «Егор Булычов и другие»
• 1932 — «Достигаев и другие»

Մատենագիտություն

Հիմնական հոդված՝ Մաքսիմ Գորկու մատենագիտություն

• Максим Горький. Собрание сочинений в двадцати четырёх томах. — М.: ОГИЗ, 1928—1930.
• Максим Горький. Собрание сочинений : в 30 т.. — М.: Государственное издательство художественной литературы, 1949—1956.
• Максим Горький. Полное собрание сочинений и писем. — М.: «Наука», 1968—наст время.
  • Художественные произведения в двадцати пяти томах. — М.: «Наука», 1968—1976.
  • Варианты к художественным произведениям в десяти томах. — М.: «Наука», 1974—1982.
  • Литературно-критические и публицистические статьи в ? томах. — М.: «Наука», 19??.
  • Письма в двадцати четырёх томах. — М.: «Наука», 1998—наст. время.^[199]

Հիշատակ

Գորկու հւոշատախտակըՍմոլենսկ քաղաքի Գլինկա փողոցում

• Նախկին ԽՍՀՄ հանրապետությունների գրեթե բոլոր խոշոր բնակավայրերում Գորկու փողոց կար։ 2013 թվականին Ռուսաստանի 2110 փողոցները, պողոտաներն ու նրբանցքները կոչվել են Գորկու անունով, իսկ ևս 395-ը` Մաքսիմ Գորկու անունով<sup>[200]</sup>։
• Գորկի քաղաք - Նիժնի Նովգորոդի անվանումը 1932 թվականից մինչև 1990 թվականներին։
• Մոսկվայի երկաթուղու Գորկու ուղղությունը։
• Օրենբուրգի մարզի Նովոորսկի շրջանի Գորկովսկոյե գյուղ
• Լենինգրադի մարզի Գորկովսկի ավան
• Գորկովսկի ավան (Վոլգոգրադ) (նախկինում՝ Վորոպոնովո)։
• Վլադիմիրի մարզի Կամեշկովսկի շրջանի Մաքսիմ Գորկի ավան
• Օմսկի մարզի Գորկովսկոյե գյուղ (նախկինում՝ Իկոննիկովո)։
• Օմսկի մարզի Զնամենսկի շրջանի Մաքսիմ Գորկի գյուղ
• Օմսկի մարզի Կրուտինսկի շրջանի Մաքսիմ Գորկի գյուղ
• Գորկու անունն են կրում Նիժնի Նովգորոդում Կենտրոնական շրջանային մանկական գրադարանը, Ակադեմիական դրամատիկական թատրոնը, փողոց, ինչպես նաև հրապարակ, որի կենտրոնում տեղադրված է քանդակագործ Վերա Մուխինայի կողմից կերտված հուշարձանը։ Բայց ամենակարևոր տեսարժան վայրերից է Մ. Գորկու թանգարան-բնակարանը։
• Կրիվոյ Ռոգում ի պատիվ գրողի տեղադրվել է հուշարձան և քաղաքի կենտրոնում կա հրապարակ։
• ԱՆՏ -20 «Մաքսիմ Գորկի» ինքնաթիռ, որը ստեղծվել է 1934 թվականին Վորոնեժի ավիացիոն գործարանում։ Խորհրդային ուղևորատար 8-շարժիչային ինքնաթիռը, որը համարվում էր իր ժամանակի ամենամեծ օդանավը<sup>[201]</sup>։
• «Մաքսիմ Գորկի» թեթև հածանավ, կառուցվել է 1936 թվականին։
• «Մաքսիմ Գորկի» ճամփորդական լայներ, կառուցվել է Համբուրգում 1969 թվականին, 1974 թվականից ի վեր նավարկում էր խորհրդային դրոշի ներքո։
• «Մաքսիմ Գորկի» գետային ուղևորատար շոգենավ, կառուցվել է Ավստրիայում ԽՍՀՄ-ի համար 1974 թվականին։
• Մետրոյի կայարանները Սանկտ Պետերբուրգում և Նիժնի Նովգորոդում, ինչպես նաև ավելի վաղ` Մոսկվայում 1979 թվականից 1990 թվականներին (այժմ` Տվերսկայա)։ Նաև 1980 թվականից մինչև 1997 թվականը։ Տաշքենդում (այժմ՝ Buyuk Ipak Yuli)
• Մ. Գորկու անվան կինոստուդիա (Մոսկվա)։
• Ա. Մ. Գորկու անվան Գրականության պետական թանգարան (Նիժնի Նովգորոդ)։
• Ա. Մ. Գորկու գրական և հիշատակի թանգարան (Սամարա)։
• Մանուիլովսկիի Ա. Մ. Գորկու գրական և հիշատակի թանգարան։
• «Ա. Մ. Գորկու անվան տպագրատուն» ԲԲԸ (Սանկտ Պետերբուրգ)։
• Դրամատիկական թատրոններ՝ Մոսկվայում (ՄԳԱԹ, 1932), Վլադիվոստոկում (PKADT), Բեռլինում (Maxim-Gorki-Theaterruen), Բաքվում (ՊՀԱԹ), Աստանայում (RDT), Տուլայում (GATD), Մինսկում (NADT), Դոնի Ռոստովում (RAT), Կրասնոդարում, Սամարայում (SATD), Օրենբուրգում (Օրենբուրգի տարածաշրջանային դրամատիկական թատրոն), Վոլգոգրադում (Վոլգոգրադի տարածաշրջանային դրամատիկական թատրոն), Մագադան ում (Մագադանի տարածաշրջանային երաժշտության և դրամատիկական թատրոն), Սիմֆերոպոլում (KARDT), Կուստանայում, Կուդիմկարում (Կոմի) - Պերմյակի ազգային դրամատիկական թատրոն), Պատանի հանդիսատեսի երիտասարդական թատրոն Լվովում, ինչպես նաև Լենինգրադում / Սանկտ Պետերբուրգում 1932 թվականից 1992 թվականներին։ Նրա անունով են կոչվում նաև Ֆերգանայի հովտի միջտարածաշրջանային ռուսական դրամատիկական թատրոնը, Տաշքենդի պետական ակադեմիական թատրոնը, Տուլայի շրջանային դրամատիկական թատրոնը, Ցելինոգրադի տարածաշրջանային դրամատիկական թատրոնը։
• Մ. Գորկու անվան ռուսական դրամատիկական թատրոն (Դաղստան)
• Մ. Գորկու անվան ռուսական դրամատիկական թատրոն (Կաբարդինո-Բալկարիա)
• Ստեփանակերտի Մ. Գորկու անվան հայկական դրամայի պետական թատրոն
• Գրադարաններ Բաքվում, Պյատիգորսկում, տարածաշրջանային գրադարան Վլադիմիրում, Վոլգոգրադում, Ժելեզնոգորսկում (Կրասնոյարսկի երկրամաս), Ա. Մ. Գորկու անվան Զապորժեի տարածաշրջանային ունիվերսալ գիտական գրադարանը Զապորոժեում, Կրասնոյարսկի տարածաշրջանային գրադարան Կրասնոյարսկում, Լուգանսկի տարածաշրջանային ունիվերսալ գիտական գրադարան Լուգանսկում, Նիժնի Նովգորոդում, Ռյազանի տարածաշրջանային ունիվերսալ գիտական գրադարան Ռյազանում, Ա. Մ. Գորկու գիտական գրադարան, Մոսկվայի պետական համալսարանում, Ա. Մ. Գորկու Գիտական գրադարան Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանում<sup>[202]</sup>, Տագանրոգի կենտրոնական քաղաքի մանկական գրադարանը, Տվերի Պերմի շրջանի «Պատվո նշանի» շքանշանակիր մարզային գիտական գրադարան, Տվերում և Պերմում<sup>[203]</sup>։
• Պուրակներ և զբոսայգիներ Դոնի Ռոստովում, Տագանրոգում, Սարատովում, Մինսկում, Կրասնոյարսկում Խարկովում, Օդեսայում, Մելիտոպոլում, Մոսկվայում, Ալմա-Աթայում։
• Ղազախստանի Մ. Գորկու անվան դպրոց-լիցեյ, Տուպկարագանի շրջանի Բաուտինո գյուղում։
• Ա. Մ. Գորկու անվան գիմնազիա, Ղազախստան, Կուստանայի մարզի Կոստանայ քաղաքում
• Մ. Գորկու անվան հիմնական դպրոց (գիմնազիա), Լիտվա, Կլայպեդա
• Բուհեր` Ա. Մ. Գորկու անվան Գրական ինստիտուտ, ՈւՊՀ, Դոնեցկի ազգային բժշկական համալսարան, Մինսկի պետական մանկավարժական ինստիտուտ, Օմսկի պետական մանկավարժական համալսարան, մինչև 1993 թվականը Աշխաբադում գտնվող Թուրքմենստանի պետական համալսարանը կրել է Մ. Գորկու անունը (այժմ՝ Մախտումկուլիի անվան), Սուխումի պետական համալսարանը կոչվել է Ա. Մ. Գորկու անունով, Խարկովի ազգային համալսարանը կոչվել է Գորկու անունով 1936-1999 թվականներին, Ուլյանովսկի գյուղատնտեսական ինստիտուտը, Ումանի գյուղատնտեսական ինստիտուտը, Կազանի գյուղատնտեսության «Պատվո նշանի» շքանշանակիր ինստիտուտը կոչվել է Մաքսիմ Գորկու անունով, 1995-ին նրան շնորհվել է ակադեմիայի կարգավիճակ (ներկայումս՝ Կազանի պետական ագրարային համալսարան), Մարիի պոլիտեխնիկական ինստիտուտը և Ա. Մ. Գորկու անվան Պերմի պետական համալսարանը (1934-1993)։
• ՌԳԱ–ի Ա. Մ. Գորկու անվան Համաշխարհային գրականության ինստիտուտ։ Ինստիտուտին կից գործում է Ա. Մ. Գորկու անվան թանգարան։
• Գորկու անվան մշակույթի պալատ (Սանկտ Պետերբուրգ)։
• Գորկու անվան մշակույթի պալատ (Նովոսիբիրսկ)։
• Գորկու անվան մշակույթի պալա (Ռովենկա)։
• Գորկու անվան մշակույթի պալատ (Նևիննոմիսսկ)։
• Գորկու ջրամբարը Վոլգայի վրա։
• Մաքսիմ Գորկու անվան Երկաթուղային կայարան (նախկինում՝ Կրուտայա)։
• Գորկու անվան գործարան Խաբարովսկում և հարակից միկրոշրջան (Ժելեզնոդորոժնի շրջան)։
• Մ. Գորկու անվան ՌՍՖՍՀ պետական մրցանակ։
• Մաքսիմ Գորկու անվան բնակելի շրջան, Պրիմորսկի երկրամասի Դալնեգորսկ քաղաքում։
• Զելենոդոլսկի Գորկու անվան նավաշինական գործարան, Թաթարստանում։
• Մ. Գորկու անվան կլինիկական առողջարան (Վորոնեժ)։
• Մաքսիմ Գորկի ավան, Տամբովի մարզի Ժերդևսկու (նախկինում՝ Շպիկուլովսկու) շրջանում։

Հուշարձաններ

Մաքսիմ Գորկու հուշարձաններ են տեղադրված շատ քաղաքներում, այդ թվում`

• Ռուսաստանում` Բորիսոգլեբսկ, Արզամաս, Վոլգոգրադ, Վորոնեժ, Վյորբորգ, Դոբրինկա, Իզևսկ, Կրասնոյարսկ, Մոսկվա, Նևինոմիսսկ, Նիժնի Նովգորոդ, Օրենբուրգ, Պենզա<sup>[204]</sup>, Պեչորա, Դոնի Ռոստով, Ռուբցովսկ, Ռայլսկ, Ռյազան Պետերբուրգ, Սարով, Սոչի, Տագանոգ, Խաբարովսկ, Չելյաբինսկ, Ուֆա, Յարցևո քաղաքներում։
• Բելառուսում` Դոբրուշում, Մինսկում, Մոգիլև քաղաքի Գորկու պուրակում տեղադրված է կիսանդրին։
• Ուկրաինայում` Վիննիցա, Դնեպր, Դոնեցկ, Կրիվոյ Ռոգ, Մելիտոպոլ, Խարկով, Յալթա^[205], Յասինովատայա քաղաքներում։
• Ադրբեջանում - Բաքվում։
• Ղազախստանում - Ալմա-Աթայում^[206], Զիրյանովսկում, Կուստանայում։
• Վրաստանում - Թբիլիսիում։
• Մոլդովայում - Քիշնևում։
• Մոլդովայում - Լեովոյում։
• Իտալիայում - Սորենտոյում։

• Գորկու հուշարձաններ
• 
  Գորկու համաշխարհային գրականության ինստիտուտ և թանգարան։ Շենքի դիմաց գտնվում է Գորկու արձանը, քանդակագործ՝ Վերա Մուխինա, ճարտարապետ՝ Ալեքսանդր Զավարզինի հուշարձանը։ Մոսկվա, Պովարսկայա փողոց 25 ա
• 
  Հուշարձան Լուգանսկում
• 
  Հուշարձան Մելիտոպոլում
• 
  Հուշարձան Քիշնևում (2015)

Ֆիլատելիայում

Մաքսիմ Գորկին պատկերված է փոստային նամականիշների վրա՝

• Ալբանիայում 1986 թվականից
• Բուլղարիայում 1968 թվականից
• Հունգարիայում 1948 և 1951 թվականներից
• ԳԴՀ-ում 1953 և 1968 թվականներից
• Լուգանսկի ժողովրդական հանրապետությունում 2018 թվականից

• Մաքսիմ Գորկին փոստային նամականիշերի վրա
• 
  ԽՍՀՄ փոստային նամականիշ, 1932
• 
  ԽՍՀՄ փոստային նամականիշ, 1932
• 
  ԽՍՀՄ փոստային նամականիշ, 1943
• 
  ԽՍՀՄ փոստային նամականիշ, 1943
• 
  ԽՍՀՄ նամականիշ՝ «Մ. Գորկու մահից 10 տարի անց» (1946, 30 կոպեկ, ЦФА 1053, Скотт 1047)
• 
  ԽՍՀՄ նամականիշ՝ «Մ. Գորկու մահից 10 տարի անց» (1946, 60 կոպեկ, ЦФА 1054, Скотт 1048)
• 
  ԳԴՀ փոստային նամականիշ, 1953
• 
  ԽՍՀՄ փոստային նամականիշ, 1956
• 
  ԽՍՀՄ փոստային նամականիշ, 1958
• 
  ԽՍՀՄ փոստային նամականիշ, 1959, Գորկու հուշարձանը Մոսկվայում
• 
  ԽՍՀՄ փոստային նամականիշ, 1968
• 
  Ռուսաստանի նամականիշ «Ռուսաստան: 20-րդ դար: Մշակույթ» շարքից (2000, 1,30 ռուբլի, ЦФА 620, Скотт 6606d)^[207]

Դրամագիտության բնագավառում

• 1988 թվականին ԽՍՀՄ-ում թողարկվեց 1 ռուբլի անվանական արժեքով մետաղադրամ՝ նվիրված գրողի 120-ամյակին։
• 2018 թվականին, գրողի ծննդյան 150-ամյակի կապակցությամբ, Ռուսաստանի Բանկը թողարկեց արծաթե հուշադրամ՝ 2 ռուբլի արժեքով «Ռուսաստանի նշանավոր անհատականությունները» շարքից։

Նշումներ

1. А. М. Горький никогда не встречался с бывшим хозяином, но сыграл спасительную роль в судьбе его брата: в 1918 году он добился освобождения из ЧК Дмитрия Павловича Рябушинского, который после выхода на волю, перед тем, как покинуть родину, был у Горького в Петрограде, в квартире на Кронверкском проспекте, благодарил за хлопоты

Ծանոթագրություններ

1. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
2. Internet Broadway Database — 2000.
3. Internet Speculative Fiction Database — 1995.
4. Венгеров С. Пешков, Алексей Максимович (ռուս.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1907. — Т. доп. IIа. — С. 497—502.
5. Archivio Storico Ricordi — 1808.
6. Gorki, Maxim // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York, Cambridge, England: University Press, 1911. — Vol. 12. — P. 259.
7. Itaú Cultural Enciclopédia Itaú Cultural (порт.) — São Paulo: Itaú Cultural, 2001. — ISBN 978-85-7979-060-7
8. https://polka.academy/articles/615
9. Сам Горький считал, что его настоящая фамилия Пешков должна произноситься с ударением на О:

   Тогда я счёл возможным пояснить ему: - Я не Каширин, а - Пешко́в… - Пе́шков? - неверно повторил он. - Хорошее дело. - Максим Горький. Из автобиографической повести «Детство»

10. «Фамилия Пешков не имеет отношения к словам пеший или пешка, в её основе лежит разговорный вариант Пешко (от Пётр). Эту фамилию нередко произносят с ударением на первом слоге, хотя правильнее произносить Пешко́в, на этом настаивал и А. М. Горький» (Ганжина И. М. Словарь современных русских фамилий. — М.: Астрель: ACT, 2001. — С. 367. — 672 с. — ISBN 5-237-04101-9)
11. БЭС ()
12. Вайнберг И. И. Горький Максим. // Русские писатели. 1800-1917. Биографический словарь. Т. 1. - М.: Изд-во «Советская Энциклопедия», 1989. - С. 645-657.
13. Басинский, 2005, էջ 440-441, 452
14. Nomination Database - Literature.
15. Татьяна Марченко Русские писатели и Нобелевская Премия (1901-1955): (1901-1955). — Böhlau Verlag Köln Weimar, 2007. — 640 с. — ISBN 9783412140069
16. Быков, 2012, էջ 346
17. Дёмкина, С. М. «Италия в Музее А. М. Горького на Малой Никитской, 6». University of Toronto · Academic Electronic Journal in Slavic Studies. Toronto Slavic Quarterly. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 9-ին.
18. Миракян, Нива (2014 թ․ ապրիլի 16). «Неаполитанский период Максима Горького». Окно в Россию. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 9-ին.
19. |Плеханов Г. В. О так называемых религиозных исканиях в России. «Исповедь» М. Горького как проповедь «новой религии» // Об атеизме и религии в истории общества и культуры. - М: Мысль, 1977. - С. 254.
20. О’Коннор Т. Э. Инженер революции. Леонид Красин и большевики. М., 1993.
21. Книгоиздание СССР. Цифры и факты. 1917-1987 / Е. Л. Немировский, М. Л. Платова. — М.: Книга, 1987. — С. 292, 308. — 320 с. — 3000 экз.
22. Быков, 2012, էջ 5
23. Басинский, 2005, էջ 442
24. Басинский, 2005, էջ 21
25. «Биография на Biographer.ru». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 18-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 5-ին.
26. «Пешков, Алексей Максимович». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
27. Басинский, 2005, էջ 15
28. Нефедова И. М. Максим Горький. Биография писателя: Пособие для учащихся. - Л.: Просвещение, 1971.
29. Басинский, 2005, էջ 17-18, 51-52
30. Настольный календарь 1981. - М.: Политиздат, 1980. - С. 45
31. Басинский, 2005, էջ 49-54
32. Басинский, 2005, էջ 369
33. Дмитрий Колесников Максим Горький: «Я в мир пришёл, чтобы не соглашаться…» // Советская Россия. — 2013. Архивировано из первоисточника 23 Սեպտեմբերի 2017.
34. Быков, 2012, էջ 342
35. Басинский, 2005, էջ 8-14, 26
36. Басинский, 2005, էջ 445
37. Басинский, 2005, էջ 8
38. Басинский, 2005, էջ 45, 293
39. Басинский, 2005, էջ 40, 442
40. Басинский, 2005, էջ 59-65, 94-111
41. Груздев, 1958, էջ 210
42. Басинский, 2005, էջ 53, 62-65
43. «ГАЛО:Алексей Максимович Горький. К 140-летию со дня рождения». Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 1-ին.
44. Шилин Н. К. Депо: История локомотивного депо станции имени Максима Горького Волгоградского отделения Приволжской железной дороги. - Волгоград: ГУ «Издатель», 2001. - 592 с.
45. «Классик из железнодорожной мастерской». Для путешествий из России в Европу и обратно Максим Горький обычно пользовался берлинским экспрессом. Гудок. 2017 թ․ հունվարի 20. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 4-ին.
46. Басинский, 2005, էջ 129
47. Басинский, 2005, էջ 115, 442
48. Басинский, 2005, էջ 134
49. Басинский, 2005, էջ 128, вкл. 7
50. Быков, 2012, էջ 94
51. Быков, 2012, էջ 94-95
52. Быков, 2012, էջ 107
53. Максим Горький Макар Чудра и другие рассказы. — М: "Детская литература", 1970. — С. 195-196. — 207 с.
54. Быков, 2012, էջ 101-106
55. Басинский, 2005, էջ 17, 442
56. Быков, 2012, էջ 110-115
57. Басинский, 2005, էջ 443
58. Басинский, 2005, էջ 31
59. Быков, 2012, էջ 117
60. Н. А. Лебедев. «Глава 1. Кинематограф в дореволюционной России (1896-1917)». Очерки истории кино СССР. «Библиотекарь». Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 5-ին.
61. Фильм Прибытие поезда на вокзал Ла-Сьота упоминается в статье Максима Горького (опубликована под псевдонимом «M. Pacatus»), посвящённой первым киносеансам, организованным Шарлем Омоном на Нижегородской ярмарке («Нижегородский листок». - 1896, 4 (16) июля. - № 182. - С. 31)
62. «Издатель А. П. Чарушников». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 1-ին.
63. Басинский, 2005, էջ 136
64. Басинский, 2005, էջ 136-139
65. Быков, 2012, էջ 158
66. Мирский Д. С. — С. 585«Максим Горький». ФЭБ. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 5-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 20-ին.
67. Легенда о Марко
68. Государственный музей А. М. Горького. Музей-квартира А. М. Горького (Нижний Новгород, ул. Семашко, 19), 2008
69. Быков, 2012, էջ 160
70. А. Л. Желябужский (1967 թ․ հունվարի 1). ««Чудесная Человечинка»». Мария Фёдоровна Андреева, актриса, революционер, общественный деятель. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
71. М. Ф. Андреева. Поездка в Крым // Литературная газета. — 1938. — № 59.
72. М. Горький в воспоминаниях современников / под ред. В. Э. Вацуро, Н. К. Гея, С. А. Макашина, А. С. Мясникова, В. Н. Орлова. — М.: Художественная литература, 1981. — Т. 1. — С. 162-164. — 447 с. — (Серия литературных мемуаров). — 75 000 экз.
73. «НОВОЕ ОБ ОТНОШЕНИЯХ ЛЕНИНА И ГОРЬКОГО». Педагогика школьная. 2011 թ․ հունվարի 24.
74. Мария Фёдоровна Андреева. Переписка. Воспоминания. Статьи. М., «Искусство». 1961
75. Басинский, 2005
76. Быков, 2012
77. Т. М. Родина (1969-1978). «Андреева Мария Фёдоровна». Большая Советская Энциклопедия. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ դեկտեմբերի 20-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
78. Быков, 2012, էջ 340
79. Быков, 2012, էջ фотовкладка с. 4; 340
80. Мария Фёдоровна Андреева. Переписка. Воспоминания. Статьи. Москва, 1961
81. Павлов, Михаил (2012 թ․ հուլիսի 17). «Роковая любовь Саввы Морозова». Первый канал. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 9-ին.
82. «Горький Алексей Максимович». Cибирское университетское издательство. 2009 թ․ հունվարի 1. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
83. Груздев, 1958, էջ 160
84. Мария Фёдоровна Андреева Переписка, воспоминания, статьи, документы, воспоминания о М. Ф. Андреевой. — М.: Искусство, 1968. — 797 с.
85. Басинский, 2005, էջ 320, вкл. 3
86. Вученов Д. Радое Доманович - жизнь, эпоха и творчество. - Белград: Издательство «Рад», 1959. - С. 162. - COBISS.SR-ID 29498127
87. «Toronto Slavic Quarterly: М. Ариас - Одиссея Максима Горького на «острове сирен»».
88. Андреева, Мария Федоровна
89. Н. Е. Буренин (1961 թ․ հունվարի 13). «С Горьким и Андреевой в Америке». Мария Фёдоровна Андреева, актриса, революционер, общественный деятель. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 26-ին.
90. Басинский, 2005, էջ 226-232
91. Басинский, 2005, էջ 232
92. Владимир Абаринов. Русские писатели в Америке «Радио Свобода», 25.05.2015
93. Груздев, 1958, էջ 172
94. Быков, 2012, էջ 169
95. Воспоминания, 1981, էջ 267-271
96. Ариас М. Одиссея Максима Горького на «острове сирен»: «русский Капри» как социокультурная проблема. // Toronto Slavic Quarterly. — Summer 2006. — № 17.
97. «Максим Горький на Капри». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 31-ին.
98. Манучарьянц Ш. Н. Знакомство с Горьким // // М. Горький в воспоминаниях современников. — 1981. — С. 276-280.
99. В. И. Ленин в гостях у А. М. Горького играет в шахматы с А. А. Богдановым. 1908 г., между 10 (23) и 17 (30) апреля. Капри, Италия
100. Басинский, 2005, էջ 294-295
101. М. Горький в воспоминаниях современников / под ред. В. Э. Вацуро, Н. К. Гея, С. А. Макашина, А. С. Мясникова, В. Н. Орлова. — М.: Художественная литература, 1981. — Т. 1. — С. 271-275. — 447 с. — (Серия литературных мемуаров). — 75 000 экз.
102. Московский В. П., Семёнов В. Г. (2015). «Ленин в Италии, Чехословакии, Польше - 1910 год. Верные большой дружбе». Ленин: Революционер. Мыслитель. Человек. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 21-ին.
103. Таисия Белоусова (2002 թ․ նոյեմբերի 1). «Горький антиквариат». Совершенно секретно. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 11-ին.
104. Московский В.П., Семенов В.Г. Глава III. Ленин у Горького на Капри // Ленин в Италии, Чехословакии, Польше. — М: Издательство политической литературы, 1986. — 176 с. — (Памятные места). — 100 000 экз.
105. Груздев, 1958, էջ 213-214
106. «Максим Горький - жизнь и творчество». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ նոյեմբերի 17-ին. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 20-ին.
107. Быков, 2012, էջ 215-216
108. Горький М. Вниманию рабочих. «Новая жизнь», № 177, 10 ноября 1917 г. // «Несвоевременные мысли» и рассуждения о революции и культуре. - М: Интерконтакт, 1990. - С. 84. - ISBN 5-278-00319-7.
109. Горький М. Несвоевременные мысли: Заметки о революции и культуре. - М.: Советский писатель, 1990. - С. 400. - ISBN 5-265-02154-X
110. Так, известно, что в 1918 году Горький посылал деньги нищенствовавшему в Сергиевом Посаде В. В. Розанову
111. Быков, 2012, էջ 215-217
112. Быков, 2012, էջ 220-222
113. Быков, 2012, էջ 248-249
114. Максим Горький. Несвоевременные мысли. 1917-1918 гг. Газета «Новая жизнь»
115. Быков, 2012, էջ 229-231
116. Быков, 2012, էջ 233-239
117. Быков, 2012, էջ 249-256
118. В. Ф. Ходасевич. О смерти Горького
119. Быков, 2012, էջ 345
120. Павел Басинский (2004 թ․ հուլիսի 14). «Челкаш № 9. Горький: версия судьбы». Логос. Литературно-философский журнал. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
121. Герасимова Е. М. и др. Крючков Пётр Петрович // Современники А. М. Горького. Фотодокументы. Описание. — М.: Издательство института мировой литературы имени А. М. Горького РАН, 2002. — 693 с. — ISBN 5-9208-0117-4
122. Томас Урбан: Русские писатели в Берлине в 20-е годы ХХ века; Санкт-Петербург 2014, с. 60-64.
123. Басинский, 2005, էջ 368
124. Быков, 2012, էջ 230-231
125. Басинский, 2005, էջ 369-371
126. Басинский, 2005, էջ 370
127. Басинский, 2005, էջ 373-375
128. «Лебедев-Полянский - в Политбюро о журнале «Беседа» Максима Горького». АРХИВ АЛЕКСАНДРА Н. ЯКОВЛЕВА. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2012 թ․ հուլիսի 15-ին.
129. Басинский, 2005, էջ 388-389
130. Басинский, 2005, էջ 372-373
131. Басинский, 2005, էջ 375
132. Быков, 2012, էջ 284—287
133. Быков, 2012, էջ 287—288
134. Басинский, 2005, էջ 251
135. Басинский, 2005, էջ 389, 423—424
136. Басинский, 2005, էջ 249
137. «В советских газетах вышла статья-памфлет Максима Горького «С кем вы, мастера культуры?...»». // calend.ru. 22 марта 1932. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 1-ին.
138. Солженицын, А. И. Архипелаг ГУЛАГ, 1918—1956. [В 3 кн.], Ч. III—IV: опыт художественного исследования. — М.: Астрель, 2009. — 560 с. — C. 49—51.
139. Бурлешин, 2010
140. Хили, 2008, էջ 230—232
141. Басинский, 2005, էջ 446
142. Быков, 2012, էջ 280
143. Быков, 2012, էջ 279—283
144. Быков, 2012, էջ 339—340
145. Басинский, 2005, էջ 396
146. Быков, 2012, էջ 343—344
147. Лидия Спиридонова. Бацилла для Буревестника. Как ни удивительно, историкам литературы удалось доказать: убийца М. Горького — «фармацевт» Ягода Արխիվացված 2011-09-13 Wayback Machine // Литературная газета, № 24 (6326), 15 июня 2011.
148. Анненков Ю. П. Дневник моих встреч.
149. «Три жены Максима Горького». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 30-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 5-ին.
150. Алеша Пешков пишет книгу о наркотиках // Известия
151. PR-службу телеканала «Звезда» возглавил праправнук Максима Горького, Тимофей Пешков(չաշխատող հղում)
152. Пешков Тимофей. Люди PR-files
153. Вайнберг, И. И. Горький Максим // Русские писатели. 1800—1917: Биографический словарь. — Москва: Советская энциклопедия, 1989. — Т. 1: А—Г. — С. 656. — 672 с. — ISBN 5-85270-136-X
154. The sexy Russian spy in Lib Dem leader hopeful Nick Clegg’s past(անգլ.)
155. Быков, 2012, էջ 246
156. Очерк Юрия Зверева. Нина Тихонова. Внебрачная дочь М. Горького
157. Архив Горького ИМЛИ РАН. Тихонов Александр Николаевич (псевдоним — Серебров) (1880—1956), литературный деятель, писатель; один из основателей, редактор и заведующий издательством «Всемирная литература»
158. Е. А. Желябужская. Горький антиквариат
159. Басинский, 2005, էջ 397
160. Быков, 2012, էջ 238—239
161. Быков, 2012, էջ 348
162. Басинский, 2005, էջ 408—410
163. Басинский, 2005, էջ 176—181
164. «Погром»
165. «Горький Максим». // Электронная еврейская энциклопедия. 1982. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 3-ին.
166. Иосиф Тельман (2009 թ․ օգոստոսի 7). «Горький боролся с антисемитизмом». // Jewish.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 3-ին.
167. Басинский, 2005, էջ 176
168. Басинский, 2005, էջ 441
169. Басинский, 2005, էջ 289
170. Быков, 2012, էջ 245—246
171. Протоиерей Михаил Ардов. Ненаписанная трагедия. История невестки Горького ждет своего Шекспира! Արխիվացված 2016-12-11 Wayback Machine — «Кулиса НГ». Приложение к «Независимой газете». 1998, № 15, сентябрь.
172. «Однажды осенью» на gorkiy-lit.ru
173. Быков, 2012, էջ 49—50
174. «О первой любви» на gorkiy-lit.ru
175. // Переписка А. М. Горького с зарубежными литераторами. — С. 142
176. «Горький». Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 20-ին.
177. «Бунин И. Дневники» (PDF).
178. Басинский, 2005, էջ 234—237, 248
179. «Третья стража (о Горьком)». kuprin-lit.ru. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 30-ին.
180. «Рубец (Максим Горький)». kuprin-lit.ru. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 30-ին.
181. «Ближе к сердцу (о Максиме Горьком и Франции)». kuprin-lit.ru. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 30-ին.
182. «В.В. Розанов. М.Горький и о чем у него "есть сомнения", а в чем он "глубоко убежден"...». dugward.ru. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 30-ին.
183. «Ю.И. Айхенвальд. Максим Горький». dugward.ru. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 2-ին.
184. «Lib.ru/Классика: Гиппиус Зинаида Николаевна. Дневники». az.lib.ru. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 30-ին.
185. «Лекции по русской литературе. Максим Горький (1868—1936)». Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 20-ին.
186. «Мережковский Д. С. Чехов и Горький». az.lib.ru. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 20-ին.
187. «Lib.ru/Классика: Зайцев Борис Константинович. Максим Горький». az.lib.ru. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 30-ին.
188. «Чехов А. П. О Горьком». az.lib.ru. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 20-ին.
189. Маковицкий Д. П. «Дневник, 1909—1979». Фундаментальная электронная библиотека. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 20-ին.
190. Быков, 2012, էջ 277—278
191. «Ex libris НГ», 11 февраля 1999 г. — С. 3.
192. Быков, 2012, էջ 347—348
193. Басинский, 2005, էջ 433—441
194. «Владимир Ильич Ленин: часть 1». Photo-Day. 2012 թ․ փետրվարի 22. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 23-ին.
195. Московский В. П., Семенов В. Г. Глава III. Ленин у Горького на Капри // Ленин в Италии, Чехословакии, Польше. — М: Издательство политической литературы, 1986. — 176 с. — (Памятные места). — 100 000 экз.
196. Почетные профессора Университета — Университет Лобачевского
197. См. М. Горький. Солдаты на Викитеке.
198. «Сказки об Италии». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 10-ին.
199. Серия не завершена. Из запланированных 24-х томов писем выпущено 20 (1—20 тт.)
200. Федеральная информационная адресная система Արխիվացված 2015-04-21 Wayback Machine
201. Леонид Сергеев. Правда и вымысел о самолёте-гиганте АНТ-20 Արխիվացված 2012-05-09 Wayback Machine // Воронежское акционерное самолётостроительное общество, сет. страница
202. «Научная библиотека им. М. Горького СПбГУ». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունվարի 31-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
203. «ГКУК «Пермская государственная краевая библиотека им А. М. Горького»». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 23-ին.
204. «Бюст Максима Горького, памятники Пензы, достопримечательности Пензы и Пензенской области / Туризм и отдых в Пензенской области». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 12-ին.
205. Памятник Горькому из центрального парка переехал в Куряжскую колонию
206. Памятник Горькому из центрального парка переехал на «Свалку истории»
207. Номера по каталог почтовых марок ЦФА и «Скотт»

Արտաքին հղումներ

• Մաքսիմ Գորկի. Երկեր
• Մաքսիմ Գորկի. Բաց մոխրագույն – բաց կապույտ

Վիքիդարան նախագծում կարող եք գտնել այս հեղինակի ստեղծագործություններ։

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մաքսիմ Գորկի» հոդվածին։

Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մաքսիմ Գորկի» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մաքսիմ Գորկի» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 178)։