Remove ads
Annibyniaeth i Gymru yw'r mudiad gwleidyddol sydd am weld Cymru'n wladwriaeth sofran, yn annibynnol o'r Deyrnas Unedig.
- Gweler hefyd: Arolygon barn ar annibyniaeth i Gymru
Gorchfygwyd Cymru yn ystod y 13g gan Edward I o Loegr yn dilyn lladd Llywelyn ein Llyw Olaf (Tywysog Cymru). Cyflwynodd Edward yr ordinhad brenhinol, Statud Rhuddlan, yn 1284, gan beri i Gymru golli ei hannibyniaeth de facto, ac ymgorfforwyd y dywysogaeth Gymreig frodorol i Deyrnas Lloegr.[1] Adferodd Owain Glyndŵr, Tywysog Cymru, annibyniaeth i Gymru c. 1400–10, ond yn y diwedd llwyddodd Harri IV o Loegr i adennill rheolaeth ar Gymru.
Cyflwynodd Harri VIII o Loegr Ddeddfau'r Cyfreithiau yng Nghymru rhwng 1535 a 1542, disodlwyd Cyfraith Hywel han gyfraith Lloegr, ac integreiddiwyd y dywysogaeth Gymreig a'r Gororau yn rhan o Loegr.[2][3] Diffiniodd Deddf Cymru a Berwick "Lloegr" i gynnwys Cymru yn 1746, ond diddymwyd hyn yn rhannol gan Ddeddf yr Iaith Gymraeg 1967 gyda'r term " Cymru a Lloegr ".[4]
Daeth y mudiad annibyniaeth Cymreig modern i'r amlwg yn ystod canol y 19g, yn ogystal â mudiad dros "reolaeth gartref " ("home rule"). Ers 1999, mae Cymru wedi cael rhywfaint o bŵer deddfwriaethol fel rhan o ddatganoli Cymreig gan senedd y DU, a chyfraith gyfoes Gymreig o fewn system gyfreithiol (neu 'gyfreithfa') Lloegr. Ar hyn o bryd, mae’r pleidiau gwleidyddol Plaid Cymru,[5] Propel, Gwlad, a Phlaid Werdd Cymru yn cefnogi annibyniaeth i Gymru, fel y mae'r grŵp ymgyrchu amhleidiol YesCymru.[6] Mae cefnogaeth i annibyniaeth wedi cynyddu o 14% yn 2014 i’w gefnogaeth uchaf o 46% yn Ebrill 2021 wrth eithrio'r bleidlais 'ddim yn gwybod'.[7][8] Canfu arolwg barn YouGov yn Ionawr 2021 fod 47% o bobl Cymru yn gwrthwynebu cynnal refferendwm ar annibyniaeth i Gymru o fewn y pum mlynedd nesaf gyda 31% yn cefnogi.[9]
Remove ads
Concwest Cymru
Defnyddiwyd y teitl, "Brenin Cymru gyfan" mor gynnar â 798 OC, ond daeth Cymru yn wlad annibynnol gwbl unedig am y tro cyntaf yn 1055 dan arweiniad Gruffydd ap Llywelyn, a deyrnasodd fel Brenin Cymru hyd 1063.[10][11] Dair blynedd yn ddiweddarach dechreuodd y goresgyniad Normanaidd, a reolodd lawer o Gymru am gyfnod byr, ond erbyn 1100 lleihawyd rheolaeth Eingl-Normanaidd i iseldiroedd Gwent, Morgannwg, Gŵyr, a Phenfro, rhanbarthau a brofodd gryn wladychu Eingl-Normanaidd. Cafodd rhanbarthau'r gororau eu herio rhwng y tywysogion Cymreig a'r barwniaid Eingl-Normanaidd a adnabyddir fel y Gororau, neu'r Mers.[12]
Yn y 13g, cadwodd tywysog olaf Cymru, Llywelyn ap Gruffudd ('y Llyw Olaf') ei hawliau i Gymru trwy gytundeb â Brenin Harri III yng Nghytundeb Trefaldwyn yn 1267. Nid oedd olynydd Harri, Edward I, yn cymeradwyo cytundeb Llywelyn gyda Simon de Montfort, a wrthryfelodd ynghyd â barwniaid eraill yn erbyn brenin Lloegr yn Ail Ryfel y Barwniaid o 1264 hyd 1267; ac felly yn 1276 gorfododd byddin Edward Lywelyn i gytundeb a welodd Llywelyn yn tynnu ei bwerau yn ôl i Wynedd yn unig. Yn 1282, tra'n ceisio casglu cefnogaeth yng Nghilmeri ger Llanfair ym Muallt, lladdwyd Llywelyn gan un o filwyr Edward. Bu brawd Llywelyn, Dafydd ap Gruffydd, (cynt: Arglwydd Dyffryn Clwyd), yn arwain llu yng Nghymru am gyfnod byr, ond cafodd ei ddal a'i Crogi, diberfeddu a chwarteru|grogi, ei lusgo a'i ddiberfeddu gan Edward, gan ddod ag annibyniaeth Gymreig i ben am gyfnod.[13][14]
Ers y goncwest, bu sawl gwrthryfel Cymreig yn erbyn rheolaeth Lloegr. Y gwrthryfel olaf, a’r mwyaf arwyddocaol, oedd Gwrthryfel Glyndŵr 1400–1415, a adferodd annibyniaeth am gyfnod byr. Cynhaliodd y Tywysog Owain Glyndŵr y Senedd Gymreig gyntaf ym Machynlleth yn 1404, lle y cyhoeddwyd ef yn Dywysog Cymru ac ail senedd yn 1405 yn Harlech. Ar ôl trechu gwrthryfel Glyndŵr yn y pen draw a chyfnod byr o annibyniaeth, nid tan 1999 yr ailsefydlwyd corff deddfwriaethol Cymreig fel Cynulliad Cenedlaethol Cymru, a ailenwyd yn Senedd Cymru/Welsh Parliament yn 2020.[15][16]
Yn yr 16g, pasiodd y Brenin Harri VIII o linach y Tuduriaid (tŷ brenhinol o darddiad Cymreig) a senedd Lloegr Ddeddfau'r Cyfreithiau yng Nghymru, y cyfeirir atynt hefyd fel y "Deddfau Uno", a ymgorfforodd Gymru yn llawn i Deyrnas Unedig Lloegr.[17]
Mudiad dros Senedd a datganoli (1881-presennol)
Cymru Fydd
Deddf Cau ar y Sul (Cymru) 1881 oedd y ddeddfwriaeth gyntaf i gydnabod bod gan Gymru gymeriad gwleidyddol-gyfreithiol ar wahân i weddill talaith Lloegr. Yn 1886 cynigiodd Joseph Chamberlain lywodraeth cartref i bawb (“ Home Rule All Round”) yn y Deyrnas Gyfunol, ac yn yr un flwyddyn, sefydlwyd mudiad Cymru Fydd (Young Wales) i hybu’r achos. [18] Y prif arweinwyr oedd David Lloyd George (Prif Weinidog ers hynny), JE Lloyd, OM Edwards, TE Ellis (arweinydd, AS Meirion , 1886-1899) a Beriah Gwynfe Evans. Ei phrif amcan oedd ennill hunan-lywodraeth i Gymru.[19] Cynulliad datganoledig oedd eu nod, ond diddymwyd y mudiad yn 1896 ynghanol gwrthdaro personol a rhwygiadau rhwng cynrychiolwyr Rhyddfrydol megis David Alfred Thomas. [18][20]
Cyrff cenedlaethol
Roedd y gefnogaeth hanesyddol dros ymreolaeth i Gymru a’r Alban gryfaf ymhlith y rhan fwyaf o bleidiau gwleidyddol yn 1918 yn dilyn annibyniaeth gwledydd Ewropeaidd eraill ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf, a Gwrthryfel y Pasg yn Iwerddon, yn ôl yr hanesydd Dr Davies.[21]
Yn hwyr yn y 19eg ganrif a dechrau'r 20fed ganrif ffurfiwyd nifer o gyrff cenedlaethol Cymreig. Roedd y rhain yn cynnwys Prifysgol Cymru yn 1893,[22] Bwrdd Addysg Cymru yn 1907,[23] Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn 1911[24] a Bwrdd Iechyd Cymru yn 1919.[25] Ym 1920, datgysylltwyd yr Eglwys yng Nghymru a'i gwahanu oddi wrth Eglwys Loegr trwy Ddeddf Eglwys Cymru 1914.[26]
Plaid Cymru
Ym 1925 sefydlwyd Plaid Genedlaethol Cymru; fe’i hailenwyd Plaid Cymru yn 1945. Egwyddorion y blaid ers ei sefydlu yw (1) hunanlywodraeth i Gymru, (2) diogelu diwylliant, traddodiadau, iaith a sefyllfa economaidd Cymru a (3) sicrhau aelodaeth i wladwriaeth Gymreig hunanlywodraethol yn y Cenhedloedd Unedig.. [27] Enillwyd sedd San Steffan (AS) gyntaf y blaid gan Gwynfor Evans yn 1966.[28][29] Erbyn 1974 roedd y blaid wedi ennill tair sedd AS [27] ac yn etholiad cyffredinol 2019 enillodd bedair sedd.[30] Yn dilyn ffurfio’r Senedd yn 1999, enillodd Plaid Cymru 17 o 60 sedd yn etholiad cychwynnol Cymru ym 1999 a 13 sedd yn 2021.[31]
Ym 1975, roedd Plaid Cymru yn gwrthwynebu aros yn y Cymunedau Ewropeaidd (CE) gan ddweud eu bod yn teimlo y byddai polisïau cymorth rhanbarthol y GE yn lleihau statws llefydd fel Cymru.[32][33] Serch hynny, pleidleisiodd 65% o bleidleiswyr Cymru i aros yn y GE yn refferendwm 1975.[34] Ymgorfforwyd y CE yn yr Undeb Ewropeaidd (UE) yn 1993.[35]
Mudiad Senedd i Gymru
Yn y 1950au, roedd dirywiad yr Ymerodraeth Brydeinig yn cael gwared ar rhywfaint o ymdeimlad o Brydeindod a sylweddolwyd nad oedd Cymru mor llewyrchus â de-ddwyrain Lloegr a gwledydd Ewropeaidd llai. Arweiniodd buddugoliaethau olynol y Blaid Geidwadol yn San Steffan at awgrymiadau mai dim ond trwy hunanlywodraeth y gallai Cymru sicrhau llywodraeth sy’n adlewyrchu pleidleisiau etholwyr Cymreig. Roedd llifogydd Tryweryn, y pleidleisiwyd yn ei erbyn gan bron bob un AS Cymreig, yn awgrymu bod Cymru fel cenedl yn ddi-rym.[36] Disgrifiwyd clirio Epynt yn 1940 hefyd fel "pennod sylweddol - ond s'yn aml yn cael ei hanwybyddu - yn hanes Cymru".[37]
Ar 1 Gorffennaf 1955, galwyd cynhadledd o bob plaid yn Llandrindod gan Undeb Cymru Fydd (New Wales Union) i ystyried deiseb genedlaethol am Senedd i Gymru. Y prif arweinwyr oedd Megan Lloyd George, merch David Lloyd George, TI Ellis, a Syr Ifan ab Owen Edwards. Yn ôl yr hanesydd Dr William Richard Philip George, "Roedd Megan yn gyfrifol am ddileu llawer o ragfarn yn erbyn y syniad o senedd i Gymru". Yn ddiweddarach cyflwynwyd y ddeiseb gyda 250,000 o lofnodion i lywodraeth Prydain ym mis Ebrill 1956.[38]
![Thumb](#/media/Delwedd:A_Plaid_Cymru_rally_in_Machynlleth_in_1949_where_the_"Parliament_for_Wales_in_5_years"_campaign_was_started_(14050400654).jpg)
Fe grewyd Caerdydd fel prifddinas Cymru yn 1955,[39][40] ymrwymodd y Blaid Lafur yn 1959 i benodi Ysgrifennydd Gwladol i Gymru, crewyd y Swyddfa Gymreig yn 1965,[41] a diddymwyd Deddf Cymru a Berwick 1746 ddwy flynedd yn ddiweddarach. Fe wnaeth y digwyddiadau hyn ddangos fod cenedlaetholdeb Cymreig yn cynyddu. [18] Fodd bynnag, roedd y golled drom pan gwrthodwyd y cynnig o Gynulliad Cymreig yn refferednwm '79. Roedd hyn yn "awgrymu nad oedd gan fwyafrif helaeth o drigolion Cymru unrhyw awydd i weld dyfodol cenedlaethol i'w gwlad". [18]
Yn gynnar yn y 1990au, daeth Llafur yn ymrwymedig i ddatganoli ar gyfer Cymru a'r Alban, ac ym 1997 fe'i hetholwyd gyda mandad i gynnal refferenda ar Senedd yr Alban a Chynulliad Cymreig. Enillodd y cynulliad arfaethedig fwyafrif cyfyngedig yn refferendwm 1997. [42]
Ffurfiwyd Cynulliad Cenedlaethol Cymru ym 1999. Ers y refferendwm ar ddatganoli yng Nghymru ym 1997 a ffurfio’r Senedd (Cynulliad Cenedlaethol Cymru ar y pryd) ym 1999, bu mwy o gefnogaeth ac ymddiriedaeth yn y Senedd, gyda chefnogaeth iddo dderbyn mwy o bwerau datganoledig.[43] Mae pwerau pellach wedi’u rhoi i’r Senedd gan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, Deddf Cymru 2014, a Deddf Cymru 2017.[44]
Mudiad dros annibyniaeth
Mae’r mudiad annibyniaeth wedi bod yn bresennol yng Nghymru ers canol y 19eg ganrif ac mae Plaid Cymru hefyd wedi ymgyrchu drosto trwy gydol mwyafrif yr 20fed ganrif, ers ei sefydlu yn 1925.[45] Yn yr 21ain ganrif, daeth cwestiwn annibyniaeth Cymru yn fwy amlwg yn dilyn trafodaeth gynyddol ar ail refferendwm annibyniaeth i'r Alban.[46]
YesCymru
- Prif: YesCymru
Sefydlwyd grŵp amhleidiol o blaid annibyniaeth, YesCymru yn 2014 ac mae’n agored i’r cyhoedd ar gyfer aelodaeth yn 2016. Yn 2020, honnodd y grŵp eu bod wedi cael cynnydd sydyn yn eu haelodaeth gyda 17,000 o aelodau erbyn diwedd 2020, wedi’u dylanwadu’n rhannol gan ymateb llywodraeth Prydain i’r pandemig COVID-19.[47]
Cynigion refferendwm
Yn 2017, roedd cynlluniau i gynnal ail refferendwm ar annibyniaeth i’r Alban, dywedodd arweinydd Plaid Cymru Leanne Wood fod angen dadl genedlaethol ar annibyniaeth i Gymru.[48] Ym mis Gorffennaf 2020, cyflwynodd y Blaid gynnig i drafod refferendwm ar annibyniaeth i Gymru, ond fe’i gwrthodwyd o 43 pleidlais i 9.[49] Ar 24 Hydref 2020, pleidleisiodd aelodau Plaid Werdd Cymru yng nghynhadledd eu plaid y byddai’r blaid yn cefnogi annibyniaeth i Gymru pe bai refferendwm yn cael ei chynnal ynghylch a ddylai Cymru ddod yn annibynnol o’r Deyrnas Unedig ai peidio. [50] Ym mis Gorffennaf 2020, cyflwynodd Plaid Cymru gynnig i weinidogion Cymru ofyn am ganiatâd gan San Steffan i hawl y Senedd i ddeddfu ar gyfer refferendwm annibyniaeth i Gymru. Gwrthododd aelodau’r Senedd y cynnig hwn o 43 pleidlais i 9.[51] Dyma’r tro cyntaf erioed i annibyniaeth Cymru gael ei drafod yn y Senedd.[52][53]
Ar 11 Rhagfyr 2020, dywedodd arweinydd Plaid Cymru Adam Price pe bai ei blaid yn ennill mwyafrif yn etholiad Senedd 2021, byddai refferendwm annibyniaeth yn cael ei gynnal yn ei dymor cyntaf yn y swydd.[54] Yng nghynhadledd arbennig y Blaid ar annibyniaeth, a gynhaliwyd ar 13 Chwefror 2021, cymeradwyodd aelodau'r blaid yn ffurfiol addewid Price i gynnal refferendwm yn neu cyn 2026.[55] Yn ogystal â’r Blaid, safodd tair plaid arall—Plaid Werdd Cymru, Gwlad a Propel —ar lwyfan o blaid annibyniaeth yn etholiad y Senedd.[56] Yn Etholiad Senedd 2021, o 60 sedd, enillodd Plaid Cymru 5 Etholaeth ac 8 rhanbarthol. Enillodd Gwlad a Propel ill dau 0.[57]
Ym mis Mehefin 2022, cyhoeddodd llywodraeth y DU ei bwriad i ddiddymu Deddf Undebau Llafur 2017 Llywodraeth Cymru, sy’n gwahardd staff asiantaeth rhag cael eu defnyddio os yw gweithwyr y sector cyhoeddus yn mynd ar streic.[58] Galwodd Price hyn yn "gipio pŵer" ac yn "fan torri o bosibl o ran datganoli", a galwodd am gynnal refferendwm er mwyn amddiffyn pwerau'r Senedd. Mewn ymateb, dywedodd y Prif Weinidog Mark Drakeford y byddai'n rhaid i blaid sydd o blaid y refferendwm ennill y nifer fwyaf o seddi mewn etholiad er mwyn cynnal refferendwm.[59]
Llafur dros Gymru Annibynnol
Ffurfiwyd Llafur dros Gymru Annibynnol, sy'n grŵp o aelodau'r Blaid Lafur[60] sy'n "credu mai'r ffordd orau o sicrhau Cymru sosialaidd ddemocrataidd yw trwy annibyniaeth", yn 2018.[61][62] Mae aelod Llafur Cymru, Harriet Protheroe-Soltani wedi awgrymu er mwyn i fudiad annibyniaeth Cymru greu uwch-fwyafrif a mudiad trawsbleidiol, yna mae angen cefnogaeth aelodau Llafur Cymru. [63] Ym mis Awst 2020, dangosodd arolwg barn YouGov y byddai 39% o bleidleiswyr Llafur Cymru yn pleidleisio dros annibyniaeth “pe bai refferendwm yfory”. Dangosodd Canolfan Llywodraethiant Cymru hefyd fod dros 40% o bleidleiswyr Llafur yn cefnogi annibyniaeth yn etholiad diwethaf y Senedd. [63]
Pawb Dan Un Faner Cymru a grwpiau eraill
Ar 11 Mai 2019, trefnwyd yr orymdaith gyntaf erioed dros annibyniaeth i Gymru gan All Under One Banner Cymru (AUOB Cymru) yng Nghaerdydd, gydag amcangyfrif o 3,000 yn bresennol.[64][65][66] Ar 27 Gorffennaf 2019, trefnodd AUOB orymdaith annibyniaeth yng Nghaernarfon. Mae amcangyfrif yn rhoi presenoldeb o tua 8,000.[67] Ar 7 Medi 2019, cynhaliwyd trydydd AUOB Cymru ym Merthyr Tudful a denodd dorf o 5,200.[68]
Ym mis Medi 2021, anfonwyd llythyr agored, wedi’i lofnodi gan nifer o grwpiau sy’n eiriol dros annibyniaeth i Gymru gan gynnwys AUOBCymru, aelodau cyn bwyllgor canolog YesCymru yn ogystal â Chefnogwyr Pêl-droed Cymru dros Annibyniaeth, at y Prif Weinidog Mark Drakeford, gan ddweud bod "Cymru angen comisiwn annibyniaeth, nid un i achub yr undeb."[69]
Cynhaliwyd gorymdaith o blaid annibyniaeth a drefnwyd gan AUOBCymru, Indy Fest Wrecsam ac YesCymru[70] yn Wrecsam ar 2 Gorffennaf 2022,[71] yr orymdaith gyntaf o’r fath ers cyn y pandemig.[72] Cynhaliwyd gorymdaith arall yng Nghaerdydd ar 1 Hydref 2022.[73][74]
Dylanwad Brexit ac annibyniaeth yr Alban
Ym mis Ionawr 2021, ysgrifennodd Guto Harri, a oedd yn bennaeth cyfathrebu Boris Johnson pan oedd yr olaf yn Faer Llundain, yn The Sunday Times fod " y syniad o annibyniaeth yn dod yn ei flaen, gyda recriwtiaid newydd o gefndiroedd gwahanol iawn." Aeth ymlaen i ddweud, “Bydd Brexit yn fy nghasáu i am ddweud hyn, ond mae’n amlwg bod rhai wedi cyfrannu mwy at achos annibyniaeth Cymru na fy niweddar dad. Mae'r posibilrwydd o fod ynghlwm wrth rwmp Saesneg dros ben o'r DU, os bydd yr Alban a Gogledd Iwerddon yn mynd benben â'i gilydd, yn ymddangos yn llwm i lawer o bobl. Ac ar ôl dadlau yn erbyn cronni sofraniaeth gyda’n cymdogion i hwyluso masnach a gwneud y mwyaf o’n dylanwad, ni ddylai Brexiteers synnu os yw’r un rhesymeg yn cael ei defnyddio mewn lleoliad gwahanol.”[75]
Honnodd Richard Wyn Jones, cyfarwyddwr canolfan llywodraethu Cymru ym Mhrifysgol Caerdydd, y byddai achos annibyniaeth yng Nghymru yn cael hwb sylweddol pe bai'r Alban yn dewis annibyniaeth yn gyntaf.[76] Gwnaeth Adam Price y ddadl pe bai Goruchaf Lys y DU yn caniatáu i refferendwm ar annibyniaeth i’r Alban gael ei gynnal heb safbwynt San Steffan, yna dylai Cymru gael yr un peth.[77] Dyfarniad y Goruchaf Lys ym mis Tachwedd 2022 oedd “Pe bai Llywodraeth a Senedd y DU yn anfodlon addasu’r pwerau hynny a gadwyd yn ôl (fel y gwnaethant cyn refferendwm annibyniaeth 2014) yna “nid oes gan Senedd yr Alban y pŵer i ddeddfu ar gyfer refferendwm ar annibyniaeth yr Alban.”[78]
Fforwm Dyfodol Cymru
Yng nghynhadledd Plaid Cymru yn 2022, cyhoeddodd yr arweinydd Adam Price "Fforwm Dyfodol Cymru" gyda Phlaid Werdd Cymru i "ymgynghori, ymchwilio a datblygu corff o waith sy'n torri tir newydd" ar Gymru annibynnol.[79]
Comisiwn Cyfansoddiadol
Y mis canlynol, lansiwyd y Comisiwn Cyfansoddiadol Annibynnol gan lywodraeth Lafur Cymru. [80] Dan arweiniad yr Athro Laura McAllister a chyn Archesgob Cymru, Rowan Williams, bydd yn archwilio perthynas Cymru â gweddill y DU yn y dyfodol ac yn ystyried annibyniaeth Cymru hefyd.[81] Galwodd Plaid Cymru y comisiwn y "sgwrs genedlaethol fwyaf eang am ddyfodol Cymru". [80] Amlinellodd canfyddiadau interim y comisiwn dri opsiwn ymarferol i Gymru gan gynnwys annibyniaeth. Roedd yr adroddiad yn amlinellu'r opsiwn o Gymdeithas Masnach Rydd yn ystod cyfnod pontio i annibyniaeth lle gellid gwneud cytundeb ar gyfer e.e. cyfrifoldeb Lloegr dros faterion megis amddiffyn. Fe wnaeth yr adroddiad hefyd nodi conffederasiwn o Brydain ac Iwerddon fel opsiwn posib a chwestiynau allweddol ar annibyniaeth i gael sylw y flwyddyn nesaf.[82]
Ym mis Ionawr 2024, cyhoeddwyd fod annibyniaeth yn un o'r tri opsiwn hyfyw. Mi fyddai annibyniaeth yn "her gyllidol sylweddol" gyda "dewisiadau anodd yn y tymor byr i ganolig" ond hefyd yn darparu'r pwerau "ddyfeisio polisïau sy'n adlewyrchu blaenoriaethau pobl Cymru".[83]
Remove ads
Beirniadaeth o San Steffan
O etholiad cyffredinol 2019, mae 40 o’r 650 o seddi yn Nhŷ’r Cyffredin yng Nghymru. Cymru sydd â’r maint etholaethol lleiaf ar gyfartaledd, gyda 56,000 o etholwyr fesul AS o’i gymharu â 72,200 fesul AS ar gyfer Lloegr.[84] Byddai cynigion a ddatgelwyd gan y Comisiwn Ffiniau yn 2020 yn lleihau nifer y seddi Cymreig o 40 i lawr i 32 fel rhan o ymdrechion i gydraddoli maint etholaethau.[85] Mae eiriolwyr dros annibyniaeth i Gymru yn aml yn dyfynnu’r nifer fach o seddi yng Nghymru fel cyfiawnhad dros annibyniaeth. Maent yn teimlo bod hyn yn cyfyngu ar allu Cymru i helpu i wneud penderfyniadau gwleidyddol o fewn y DU. [86] [87] [88] Mae anfodlonrwydd â Thŷ’r Arglwyddi, lle mae aelodau’n cael eu penodi yn hytrach na’u hethol, hefyd wedi’i nodi fel rheswm dros annibyniaeth. [86] [87] [88] Mae beirniadaethau pellach o system San Steffan yn cynnwys:
- Nid llywodraeth San Steffan o reidrwydd yw’r llywodraeth y pleidleisiodd Cymru drosti
- Mae system bleidleisio y cyntaf i’r felin yn San Steffan yn sicrhau y gall plaid ennill mwyafrif gyda dim ond tri o bob deg o’r pleidleiswyr
- Diffyg pryder San Steffan am faterion Cymreig a diffyg buddsoddiad yng Nghymru
- Mae pwerau datganoli Cymru yn gyfyngedig a llywodraeth y DU yn gwrthod darparu mwy o ddatganoli ee datganoli toll teithwyr awyr
- Penderfynir dros 200 o faterion llywodraeth y tu allan i Gymru ee datblygu cynhyrchu ynni, darlledu
- Heb lais mewn rhyfeloedd tramor
- San Steffan yn cadw sofraniaeth seneddol a gellir dileu pwerau datganoledig[89][90]
Pwerau
Dadl ganolog a wneir gan y rhai sydd o blaid annibyniaeth yw y byddai dod yn wlad annibynnol yn caniatáu i Gymru wneud ei phenderfyniadau ei hun ar feysydd polisi megis polisi tramor, trethiant, a materion eraill nad ydynt wedi’u datganoli. [86] [87] [88] Awgrymwyd hefyd y byddai llywodraeth Cymru yn gallu bod yn gwbl atebol am Gymru annibynnol ac mai etholwyr Cymru yn unig fyddai â chynrychiolaeth wleidyddol yn unig ac yn ethol llywodraeth y pleidleisir drosti gan Gymru yn unig. [91] [92] Mae pwerau arfaethedig pellach yn cynnwys:
- Y gallu i ddatblygu seilwaith megis trafnidiaeth a band eang
- Y gallu i adeiladu prosiectau ynni mawr i gynhyrchu trydan y gellid ei werthu
- Creu cyfansoddiad Cymreig pwrpasol, yn cynnwys hawliau dynol a hawliau o fewn y system farnwrol
- Rheolaeth dros Ystad y Goron i ddarparu refeniw Cymreig a photensial ar gyfer hyd yn oed mwy o gynhyrchu ynni gwyrdd
- Gwneud Cymru’n fwy diogel drwy wahanu oddi wrth faterion tramor y DU
- Opsiwn i'w gynnwys yn Ardal Deithio Gyffredin y DU ac Iwerddon.
- System fewnfudo bwrpasol [91] [92]
Economi a masnach
Byddai annibyniaeth i Gymru hefyd yn rhoi llawer mwy o reolaeth i Gymru dros ei heconomi. Mae cefnogwyr annibyniaeth yn dadlau y byddai hyn yn caniatáu i Gymru ffynnu fel gwlad annibynnol. [86] [87] [88]
Dangosodd ymchwil a dadansoddiad gan yr Athro John Doyle, Prifysgol Dinas Dulyn y byddai balans cyllidol Cymru o £2.6bn yn “nyddiau cynnar Cymru annibynnol” tua £2.6bn sy’n llawer llai na’r ffigwr a ddyfynnir yn aml o 13.5bn.. Mae hyn yn cyfateb i lai na 3.4% o CMC, sy'n cymharu â chyfartaledd o 3.2% ar gyfer gwledydd yr OECD [Sefydliad Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd] yn 2019.[94]
Awgrymwyd y gallai Cymru dynnu oddi ar lwyddiant Gweriniaeth Iwerddon yn dilyn ei hannibyniaeth oddi wrth y DU. Ym 1922, roedd Iwerddon yn ddibynnol iawn ar Brydain yn ariannol. Dywedir bod Iwerddon wedi elwa o aelodaeth o’r UE ym 1973 a thrwy’r Gronfa Ariannol Ryngwladol a bod ganddi dwf economaidd o’r enw’r Teigr Celtaidd o’r 1990au. Nodwyd hefyd fod Cymru mewn gwell cyflwr economaidd nag Iwerddon y 1920au, pan enillodd annibyniaeth. [95]
Mae dadleuon economaidd pellach a wnaed dros annibyniaeth yn cynnwys:
- Hyblygrwydd economaidd, yn fwy agored i fasnach ac yn addasu'n well i sioc economaidd fel gwlad gymharol fach fel y gwelir yn yr effaith Flotilla.
- Rheolaeth lawn dros allu economaidd
- Pwerau ar gyfer benthyca arian
- Y gallu i ffurfio banc datblygu
- Y gallu i ddatblygu cyfradd dreth gystadleuol i dynnu diwydiannau
- System o reoleiddio banc, a gynlluniwyd i amddiffyn dinasyddion ac nid y banciau yn unig
- Mynd i’r afael â’r diffyg cyllidol yng Nghymru ac ail-lunio economi Cymru
- Allforion mewnol Cymreig o fewn y DU heb eu cyhoeddi. Gallai'r rhain fod yn sylweddol
- Opsiynau arian cyfred: Punt, punt Gymreig neu ewro i gyd gyda manteision ac anfanteision [91] [92]
- Datblygu'r sector ffermio gan ychwanegu biliynau i werth allforion, fel Yr Iseldiroedd[96]
Diwylliant a chwaraeon
.jpg)
Aelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd
Gadawodd y Deyrnas Unedig yr UE yn 2020 yn dilyn refferendwm ar aelodaeth yn 2016.[102] Yn y refferendwm, pleidleisiodd 53% o bleidleiswyr Cymru i adael, er bod Plaid Cymru, yr unig blaid o blaid annibyniaeth gyda chynrychiolwyr yn y Cynulliad Cenedlaethol, yn gwrthwynebu gadael.[103][104] Er bod y rhan fwyaf o bobl sydd o blaid annibyniaeth hefyd yn ffafrio ymuno â’r UE, nid yw hon yn safbwynt cyffredinol. Yn ôl arolwg barn Ashcroft, pleidleisiodd nifer "sylweddol" o bleidleiswyr y Blaid dros Brexit hefyd. [105]
Ers Brexit, mae llawer o ymgyrchwyr o blaid annibyniaeth, gan gynnwys Plaid, wedi dadlau y byddai ymuno â’r UE o fudd i adael y DU, gan nodi llwyddiant cenhedloedd bychain fel Lithwania, Slofacia a Gweriniaeth Iwerddon o fewn yr UE. [95] Awgrymwyd y byddai gan Gymru annibynnol yr opsiwn i ymuno â’r UE mewn bargen Gymreig unigryw os yw’r opsiwn hwn o fudd i Gymru. [92] Canfu arolwg barn ym mis Ionawr 2021 fod mwyafrif o bleidleiswyr Cymru o blaid ailymuno â’r UE, (44% o blaid a 38% yn erbyn).[106]
Aelodaeth o'r farchnad sengl ac EFTA
Opsiwn arall yn lle aelodaeth o’r UE yw aelodaeth o Gymdeithas Masnach Rydd Ewrop gyda’r bwriad o ymuno â’r farchnad sengl Ewropeaidd.[107] Mae Plaid Cymru wedi dweud y bydd yn “archwilio’r rhagolygon i Gymru annibynnol ddod yn aelod o Gymdeithas Masnach Rydd Ewrop, gyda golwg ar ddod yn rhan o’r Ardal Economaidd Ewropeaidd.”[108] Gydag aelodaeth o EFTA, byddai Cymru annibynnol hefyd mewn sefyllfa i negodi cytundeb masnach rydd gyda Lloegr.[109] Mae Adam Price wedi datgan y byddai Plaid Cymru yn ceisio ymuno â’r EFTA pe bai Cymru’n dod yn annibynnol.[110] Sefyllfa bresennol Llywodraeth Lafur Cymru yw aros y tu allan i’r UE a’r farchnad sengl. Ym mis Mehefin 2022, galwodd Adam Price o Blaid Cymru ar Lywodraeth Lafur Cymru i gefnogi ailymuno â’r farchnad sengl (heb ailymuno â’r UE) fel y cefnogwyd yn flaenorol gan y ddwy blaid yn y papur gwyn “Diogelu Dyfodol Cymru”.[111][112]
Aelodaeth o Gonffederasiwn y DU
Mae Cydffederasiwn y Deyrnas Unedig wedi'i gynnig fel cysyniad o ddiwygio cyfansoddiadol y Deyrnas Unedig, lle mae gwledydd y Deyrnas Unedig ; Mae Cymru, Lloegr, yr Alban, yn ogystal â Gogledd Iwerddon yn dod yn grwpiau sofran ar wahân neu'n datgan sy'n cyfuno rhai adnoddau allweddol o fewn system gydffederal. [113]
Amddiffyn
Mae llyfr "Independence in Your Pocket" YesCymru hefyd wedi awgrymu 'Lluoedd Amddiffyn Cymreig' ar hyd y model Gwyddelig fel opsiwn posib. Mae'n debygol o fod ag un strwythur gorchymyn a bydd yn cynnwys byddin, llynges a gwasanaethau yn yr awyr sy'n canolbwyntio ar heddluoedd tir. Gallai’r gwasanaethau hyn gael eu cefnogi gan filwyr wrth gefn, ac mae ‘Lluoedd Amddiffyn Cymru’ yn debygol o gynnwys 5,000-7,000 o staff.[114]
Fe wnaeth Dr. Bleddyn Bowen, (darlithydd yn y maes amddiffyn yng Ngholeg y brenin, Llundain) y dylid Cymru annibynol ffurfio cyrff Diogelwch Cenedlaethola chael amcanion clir wedi'i codeiddio.[115]
Mae ei sefydliadau arfaethedig fel a ganlyn: Cyngor Diogelwch Cenedlaethol Cymru dan arweiniad pennaeth llywodraeth/gwladwriaeth Cymru; Gwasanaeth Cudd-wybodaeth Cymru sy'n gyfrifol am wrthderfysgaeth, gwrth-ddeallusrwydd, gwrth-dwyll, troseddau trefniadol, cyswllt cudd-wybodaeth perthynol; Heddlu Amddiffyn Cymru ar gyfer plismona awyr/morwrol, amddiffyn awyr, ymateb i drychinebau, amddiffyn sifil, lluoedd arbennig; llu ymladd a chadw heddwch Alldeithiol Cymru sy'n ymwneud â chenadaethau NATO, yr UE a'r Cenhedloedd Unedig; hyrwyddo hyfforddiant, ymarferion a phrofion ar gyfer cynghreiriaid yng Nghymru.[115]
Mae Dr Bowen yn awgrymu y dylai fod gan y sefydliadau hyn yr amcanion a ganlyn: cynnal economi wleidyddol fyd-eang er budd economi Cymru ac ansawdd bywyd Cymru, amddiffyn dinasyddion Cymru a hybu buddiannau Cymreig dramor, atal ac ymateb i weithgarwch tramor gelyniaethus yng Nghymru, cynnal perthnasoedd ag Ewrop. gwladwriaethau a sefydliadau a'r Unol Daleithiau ac yn cyfrannu at amddiffyn a diogelwch ar y cyd cynghreiriaid.[115]
Remove ads
Pleidiau gwleidyddol gyda chynrychiolaeth seneddol yng Nghymru
Pleidiau eraill
Unigolion
- Andrew John, Archesgob Cymru[120]
- Eddie Butler (1957–2022) - chwaraewr rygbi rhyngwladol Cymru a sylwebydd rygbi.[121]
- Michael Sheen - actor Cymreig sy'n cefnogi trafodaeth a refferendwm ar annibyniaeth i Gymru.[122]
- Charlotte Church - cantores gyfansoddwraig o Gymru ac ymgyrchydd gwleidyddol.[123]
- Dafydd Iwan - canwr gwerin Cymreig, ymgyrchydd gwleidyddol a chyn wleidydd.[124]
- Bryn Fôn - canwr, actor a chynhyrchydd Cymraeg. [125]
- Neville Southall - ymgyrchydd pêl-droed rhyngwladol a chyfiawnder cymdeithasol Cymru.[126]
- Iolo Williams - sylwedydd byd natur Cymreig, awdur a chyflwynydd teledu. [127]
- Julian Lewis Jones - actor Cymreig sy'n fwyaf adnabyddus am House of the Dragon.[128]
- RS Thomas (1913–2000) - Bardd Cymraeg.[129]
- Saunders Lewis (1893–1985) - ymgyrchydd gwleidyddol, bardd, dramodydd, hanesydd a beirniad llenyddol Cymreig.
- Angharad Mair - cyflwynydd teledu Cymraeg a chyfarwyddwr gweithredol Tinopolis.[130]
- Polly James (darlledwr) - Darlledwr Cymraeg sy'n cefnogi annibyniaeth os yw'n helpu i leihau tlodi plant.[131]
- Kizzy Crawford - cantores-gyfansoddwraig o Gymru.[132]
- Myrddin ap Dafydd - llenor, bardd a chyhoeddwr Cymraeg. [125]
- Ffion Dafis - actores a nofelydd Cymraeg. [133]
- Tudur Owen - cyflwynydd a digrifwr Cymraeg. [125]
- Adwaith - band Cymraeg. [134]
- Mike Jenkins - Bardd Cymraeg. [135]
- Sion Jobbins - awdur Cymraeg, academydd ac actifydd. [136]
- The Barry Horns - band pres pêl-droed Cymreig. [134]
- Tri aelod o fand Goldie Lookin Chain[137]
- Callum Scott Howells, actor Cymreig[138]
- Ashton Hewitt - Chwaraewr rygbi proffesiynol Cymru.[139]
- The Proclaimers - deuawd cerddoriaeth Albanaidd.[140]
- Patrick Jones - Bardd Cymreig. [135]
- Glyndwr Jones - Prif Swyddog Gweithredol Cymru, awdur a gweithiwr addysg proffesiynol yn dadlau o blaid conffederasiwn.[141]
- David Buttress - sylfaenydd Cymreig a chyn Brif Swyddog Gweithredol cangen y DU o Just Eat.[142]
- Gwern Gwynfil - Pennaeth YesCymru. [127]
- Tadhg Hickey - digrifwr Gwyddelig. [133]
- Eädyth Crawford - Cantores gyfansoddwraig o Gymru. [133]
- Harriet Protheroe Soltani - Ymgyrchydd gwleidyddol gydag AUOBCymru a Llafur dros Gymru Annibynnol. [127]
- Evrah Rose - Bardd Cymreig ac actifydd. [125]
- Adam Johannes - O grŵp Real Democracy Now.[143]
Gwleidyddion
- Adam Price - Arweinydd Plaid Cymru[144]
- Leanne Wood - Cyn arweinydd Plaid Cymru[145]
- Gwynfor Evans (1912–2005) - Cyn arweinydd Plaid Cymru[146]
- Rhun ap Iorwerth - Dirprwy arweinydd Plaid Cymru a chyn-newyddiadurwr[147]
- Dafydd Wigley - Arglwydd a chyn arweinydd Plaid Cymru[148]
- Ieuan Wyn Jones - Cyn arweinydd Plaid Cymru[149]
- Lewis Valentine (1893–1986) - Arweinydd cyntaf Plaid Cymru
- Dafydd Elis-Thomas - Prif Lywydd, cyn arweinydd Plaid Cymru ac Aelod Seneddol annibynnol[150]
- Gwynoro Jones - Cyn AS Llafur[151]
- Elystan Morgan (1932–2021) - Cyn AS Llafur ac Arglwydd a gefnogodd statws “ arglwyddiaeth ”[152][153]
- Carrie Harper - cynghorydd Plaid Cymru [125]
Mudiadau
- YesCymru
- AUOB Cymru (All Under One Banner Cymru)
- Melin Drafod
Remove ads
Fe wnaeth y comisiwn cyfansoddiad annibynnol nodi "cwestiynau allweddol" ar yr opsiwn "hyfyw" o annibyniaeth yn ei adroddiad interim. Ei nod yw profi atebion posibl yn y cam nesaf, sydd i'w gyhoeddi erbyn diwedd 2023. Roedd y cwestiynau allweddol yn cynnwys mynd i'r afael â'r canlynol;
- Cynnal o leiaf lefel y gwasanaethau cyhoeddus ar sail ei allu ariannol ei hun.
- Materion ariannu a reolir ar hyn o bryd gan lywodraeth y DU gan gynnwys pensiynau a budd-daliadau, a ffurfio’r capasiti mewnfudo, masnach a chynrychiolaeth dramor.
- Sefydlu sefydlogrwydd cyllidol a hygrededd, dewis arian cyfred.
- Cynnal hyder y marchnadoedd ariannol yn syth ar ôl annibyniaeth ac yn y tymor hir.
- Gweithredu’r ffin rhwng Cymru a Lloegr ac unrhyw oblygiadau i fusnesau a dinasyddion sy’n croesi.
- Goblygiadau ffin fasnach genedlaethol â gweddill y DU, Ewrop a’r byd.
- A fyddai Cymru annibynnol yn ymuno â’r UE a pha mor hir y byddai hyn yn ei gymryd. [82]
Remove ads
Mae ffigwr Awst 2023 yn dangos cefnogaeth annibynaeth i Gymru ar 38.4% heb gynnwys y rhai sydd ddim yn gwybod.[154]
Cymru
Symudiadau cysylltiedig
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads