Ysgrifennydd Gwladol Cymru

Daeth swydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru i fodolaeth ym mis Hydref 1964, a Jim Griffiths, Aelod Seneddol Llanelli oedd y cyntaf i'w llenwi. Penderfynodd llywodraeth San Steffan alluogi'r Ysgrifennydd i reoli gwariant ar ambell wasanaeth cyhoeddus a fu gynt o dan reolaeth adrannau eraill. Sefydlwyd y Swyddfa Gymreig ym mis Ebrill 1965.

Ysgrifennydd Gwladol Cymru

Enghraifft o'r canlynol	swydd
Math	Ysgrifennydd Gwladol
Rhan o	Cabinet y Deyrnas Unedig
Dechrau/Sefydlu	18 Hydref 1964
Deiliad presennol	David T. C. Davies
Deiliaid a'u cyfnodau	David Davies (25 Hydref 2022),   Alun Cairns (19 Mawrth 2016 – 6 Tachwedd 2019),   Simon Hart (16 Rhagfyr 2019 – 6 Gorffennaf 2022),   Robert Buckland (7 Gorffennaf 2022 – 25 Hydref 2022)
Gwladwriaeth	y Deyrnas Unedig
Gwefan	http://www.walesoffice.gov.uk/
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae'r erthygl hon yn rhan o'r gyfres: Gwleidyddiaeth Cymru

Llywodraeth Cymru Prif Weinidog: Eluned Morgan Polisïau unigryw Cymru Cabinet Cwnsler Cyffredinol: Mick Antoniw AS Pleidiau Gwleidyddol Senedd Cymru Cyfraith Gyfoes Cymru Mesurau rhestr Gorchymyn Cymhwysedd Deddfwriaethol Offerynnau Statudol Llywydd: Elin Jones Prif Weithredwr a Chlerc: Manon Antoniazzi Comisiwn y Senedd Aelodau (ASau): 2021 Etholaethau a rhanbarthau etholiadol Etholiadau: 1999, 2003, 2007, 2011, 2016, 2021 Cymru o fewn y DU Llywodraeth ei Mawrhydi Ysgrifennydd Gwladol: Jo Stevens Swyddfa Cymru Prif Bwyllgor Pwyllgor Dethol Deddf Llywodraeth Cymru 2006 Etholaethau'r DU Etholaethau Cymru Etholiadau: 1979, 1983, 1987, 1992, 1997, 2001, 2005, 2010, 2015, 2024 Cymru o fewn yr UE Senedd Ewrop Etholaeth Senedd Ewrop Etholiadau: 1979, 1984, 1989, 1994,    1999, 2004, 2009 Isadrannau Cymru Awdurdodau unedol Cymru Siroedd cadw yng Nghymru Siroedd Cymru cyn ad-drefnu 1974 Rhestr o ddinasoedd Cymru Rhestr trefi Cymru Rhestr cymunedau Cymru Gweithgarwch gwleidyddol Cenedlaetholdeb Datganoli Cymru Annibyniaeth Cymru Heddychiaeth Pleidiau gwleidyddol

gweld • sgwrs • golygu

Yn ystod y 1980au a'r 1990au llywodraeth Geidwadol oedd mewn grym yn San Steffan. O 1987 tan 1997 roedd yr ysgrifenyddion i gyd yn cynrychioli seddau o tu allan i Gymru oherwydd diffyg cynrychiolaeth y Toriaid yng Nghymru - 1987 - 8 aelod, ac 1992 - 6 aelod.

Yn dilyn sefydliad Cynulliad Cenedlaethol Cymru, daeth newid mawr yn rôl yr Ysgrifennydd Gwladol, gan fod y rhan fwyaf o'i swyddogaethau bellach yn nwylo'r corff newydd. Diddymwyd y Swyddfa Gymreig, ond cadwyd swydd yr ysgrifennydd gwladol, gan ei wneud yn bennaeth ar swyddfa newydd, Swyddfa Cymru.

O dan Ddeddf Llywodraeth Cymru (1998) gall Ysgrifennydd Gwladol Cymru fynychu sesiynau Cynulliad Cenedlaethol Cymru a siarad ynddynt yn ogystal â chael arian o'r Senedd. Fodd bynnag, mae'n gorfod trosglwyddo hynny i'r Cynlliad Cenedlaethol, heblaw am yr arian sydd yn angenrheidiol i redeg ei swyddfa ei hun. Mae'n rhaid iddo ymgynghori â'r Cynulliad dros raglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth hefyd.

Dalwyr y swydd

Cafwyd 18 Ysgrifennydd Gwladol, gyda 3 ohonynt (David Hunt, Paul Murphy a Peter Hain) wedi eu penodi i'r swydd ar fwy nag un achlysur. Mae pedwar ohonynt, sef yr Arglwydd Morris o Aberafan (John Morris), Nicholas Edwards, Barwn Crughywel, Ron Davies, a’r Barwn Cledwyn o Benrhos (Cledwyn Hughes) wedi traddodi darlith flynyddol Archif Wleidyddol Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Peter Thomas, y Ceidwadwr cyntaf yn y swydd, oedd yr Ysgrifennydd Gwladol cyntaf i gynrychioli sedd y tu allan i Gymru.^[1]

Mae nifer o Ysgrifenyddion Gwladol hefyd wedi dal swyddi dylanwadol eraill: daeth Is-iarll Tonypandy (George Thomas) yn Llefarydd Tŷ’r Cyffredin, daeth William Hague yn Arweinydd y Ceidwadwyr a daeth Alun Michael yn Brif Ysgrifennydd cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru.

Enw			Tymor yn y swydd		Plaid wleidyddol	Gwlad enedigol	Etholaeth Gymreig	Prif Weinidog
	Jim Griffiths		18 Hydref 1964	5 Ebrill 1966	Llafur	Cymru	Llanelli		Harold Wilson
	Cledwyn Hughes		5 Ebrill 1966	5 Ebrill 1968	Llafur	Cymru	Ynys Môn
	George Thomas		5 Ebrill 1968	20 Mehefin 1970	Llafur	Cymru	Gorllewin Caerdydd
	Peter Thomas		20 Mehefin 1970	5 Mawrth 1974	Ceidwadwyr	Cymru	Na[2]		Edward Heath
	John Morris		5 Mawrth 1974	5 Mai 1979	Llafur	Cymru	Aberafon		Harold Wilson
									James Callaghan
	Nicholas Edwards		5 Mai 1979	13 Mehefin 1987	Ceidwadwyr	Lloegr	Sir Benfro		Margaret Thatcher
	Peter Walker		13 Mehefin 1987	4 Mai 1990	Ceidwadwyr	Lloegr	Na
	David Hunt		4 Mai 1990	27 Mai 1993	Ceidwadwyr	Cymru	Na		John Major
	John Redwood		27 Mai 1993	26 Mehefin 1995[3]	Ceidwadwyr	Lloegr	Na
	David Hunt (acting[3])		26 Mehefin 1995	5 Gorffennaf 1995	Ceidwadwyr	Cymru	Na
	William Hague		5 Gorffennaf 1995	3 Mai 1997	Ceidwadwyr	Lloegr	Na
	Ron Davies		3 Mai 1997	27 Hydref 1998[4]	Llafur	Cymru	Caerffili		Tony Blair
	Alun Michael		27 Hydref 1998	28 Gorffennaf 1999[5]	Llafur	Cymru	De Caerdydd a Phenarth
	Paul Murphy		28 Gorffennaf 1999	24 Hydref 2002	Llafur	Cymru	Torfaen
	Peter Hain		24 Hydref 2002	24 Ionawr 2008	Llafur	Cenia	Castell-nedd
									Gordon Brown
	Paul Murphy		24 Ionawr 2008	5 Mehefin 2009	Llafur	Cymru	Torfaen
	Peter Hain		5 Mehefin 2009	11 Mai 2010	Llafur	Cenia	Castell-nedd
	Cheryl Gillan		11 Mai 2010	4 Medi 2012	Ceidwadwyr	Cymru	Na		David Cameron (Clymblaid)
	David Jones		4 Medi 2012	14 Gorffennaf 2014	Ceidwadwyr	Lloegr	Gorllewin Clwyd
	Stephen Crabb		15 Gorffennaf 2014	19 Mawrth 2016	Ceidwadwyr	Yr Alban	Preseli Penfro
									David Cameron (Ail gabinet)
	Alun Cairns		19 Mawrth 2016	6 Tachwedd 2019[6]	Ceidwadwyr	Cymru	Bro Morgannwg
									Theresa May
									Boris Johnson Liz Truss
	Simon Hart		16 Rhagfyr 2019	6 Gorffennaf 2022	Ceidwadwyr	Cymru	Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro
	Syr Robert Buckland		7 Gorffennaf 2022	25 Hydref 2022	Ceidwadwyr	Cymru	De Swindon
	David T. C. Davies		25 Hydref 2022	5 Gorffennaf 2024	Ceidwadwyr	Cymru	Mynwy		Rishi Sunak
	Jo Stevens		5 Gorffennaf 2024	Deiliad	Llafur	Cymru	Canol Caerdydd		Keir Starmer

Nodiadau

¹ AS yn flaenorol dros Sir Benfro, ond yn cynrychioli etholaeth yn Lloegr tra yn y swydd.

² AS yn flaenorol dros Gonwy, ond yn cynrychioli etholaeth yn Lloegr tra yn y swydd.

³ Ymddiswyddodd Redwood i sefyll yn etholiad arweinydd y Ceidwadwyr yn 1995. Yn ystod yr etholiad, gweithredodd Hunt fel y Ysgrifennydd Gwladol.

⁴ Ymddiswyddodd ar ôl "moment o wallgofrwydd" ar Clapham Common.

⁵ Yn dilyn Deddf Llywodraeth Cymru 1998, daliodd y swydd fel Prif Weinidog cyntaf cymru o 12 Mai 1999.

⁶ Ymddiswyddodd yn dilyn ffrae dros yr hyn oedd yn ei wybod am ran cyn-gydweithiwr mewn dymchwel achos llys.

Dileu'r swydd

Mae dyfodol y swydd wedi cael ei gwestiynu nifer o weithiau ers dyfodiad datganoli. Galwyd am ddileu’r swydd gan 'Uned y Cyfansoddiad' yn 2001, a gan yr Arglwydd Dafydd Elis-Thomas, cyn Lywydd y Cynulliad Cenedlaethol yn 2011. Yn ei ddarlith yn 2013, galwodd yr Arglwyd Morris am ddileu’r swydd gan fod y rhan fwyaf o’r dyletswyddau wedi cael eu trosglwyddo i’r Cynulliad gan ddweud. Dywedodd:

“

Y pumed olwyn yn y goets seneddol ydyw bodolaeth Ysgrifennydd Gwladol yn yr Alban a Chymru. Mae dau is-weinidog yn Swyddfa Cymru, un yn Nhŷ’r Cyffredin ac un newydd sbon am y tro cyntaf erioed yn Nhŷ’r Arglwyddi. Beth yn y byd y maent yn ei wneud o ddydd i ddydd, Duw a ŵyr!”

”

Cyfeiriadau

1. Gwefan Llyfrgell Genedlaethol Cymru; adalwyd 9 Awst 2015