Remove ads
Леў Іва́навіч Сапе́га (4 красавіка 1557, мястэчка Астроўна, Віцебскае ваяводства — 7 ліпеня 1633, Вільня) — палітычны і вайсковы дзеяч Вялікага Княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай. Пісар (1581—1585), падканцлер (1585—1589) і канцлер вялікі літоўскі (1589—1623), ваявода віленскі (з 1623) і адначасна гетман вялікі літоўскі (з 1625).
.jpg)
Удзельнічаў у складанні Статута Вялікага Княства Літоўскага 1588 года. Увайшоў у гісторыю Беларусі як выдатны дзяржаўны дзеяч і дыпламат[6][7][8][9].
Remove ads
.jpg)
Нарадзіўся ў родавым маёнтку Астроўна (цяпер Бешанковіцкі раён Віцебскай вобласці). Належаў да старэйшай чарэйскай лініі магнацкага роду Сапегаў. Сын Івана, старосты дарагічынскага і падстаросты аршанскага, і Багданы з Друцкіх-Сакалінскіх[6]. Сям’я мела ўплывовыя сваяцкія сувязі і валодала багатымі маёнткамі. Выхоўваўся ў праваслаўнай веры.
Льва Сапегу ў сямігадовым узросце аддалі да двара Мікалая Радзівіла Чорнага, дзе ён вучыўся ў Нясвіжскай пратэстанцкай школе. У школе вучылі запрошаныя ўладальнікам Нясвіжа вядомыя тагачасныя дзеячы навукі і культуры. Сапега авалодаў польскай, нямецкай, лацінскай, грэчаскай мовамі і быў падрыхтаваны да засваення тагачаснага ўніверсітэцкага курса. У 13-гадовым узросце ён паехаў у Лейпцыгскі ўніверсітэт, дзе разам з сынамі Мікалая Радзівіла Чорнага некалькі гадоў вывучаў гісторыю рымскага і царкоўнага права, азнаёміўся з мастацтвам Рэнесансу. У часе навучання ў Лейпцыгу перайшоў у кальвінізм, пра што напісаў потым у сваім тастаменце.
У Вялікае Княства Літоўскае вярнуўся каля 1572 года. У 1575 годзе Андрэй Нікадзімавіч Цеханавецкі, які прадстаўляў інтарэсы новагародскага ваяводзіча Астафія Гарнастая, выклікаў у аршанскі гродскі суд «о гвалтовное выбитие спокойного держания с имения Старосельского и з ыменей заднепровских и побитье, помордование и зранение слуг, и бояр, и подданых наших и почынение немало шкод» Івана Іванавіча Сапегу разам з сынамі — Рыгорам і Львом. Адказнікі на суд не з’явіліся і Цеханавецкі дамогся атрымання выраку аб выгнанні іх за межы дзяржавы «за тое непослушенство», які і адаслаў каралю і вялікаму князю Генрыху Валуа. Аднак толькі Стэфан Баторый, пасля таго як атрымаў ліст ад аршанскага старосты Філона Кміты-Чарнабыльскага, нягледзячы на скаргі Сапегаў пра несправядлівасць суда, асудзіў іх у абозе пад Гданьскам 10 жніўня 1577 года на баніцыю (выгнанне). Да рэалізацыі дэкрэту справа аднак не дайшла. Ужо ў кастрычніку 1577 года манарх скасаваў вырак аршанскага гродскага суда як супрацьпраўны пасля звароту Івана Іванавіча Сапегі. Як сведчаць крыніцы, у задворным каралеўскім судзе інтарэсы бацькі бараніў Леў Іванавіч Сапега.
У 1579 годзе Леў Сапега паводле хадайніцтва Мікалая Радзівіла Рудога быў прыняты на службу да двара караля польскага і вялікага князя літоўскага Стэфана Баторыя. Удзельнічаў у полацкай кампаніі, у час якой атрымаў тытул каралеўскага двараніна. 4 лютага 1580 года Леў Сапега атрымаў пасаду сакратара гаспадарскага, а ў 1581 годзе пісара гаспадарскага ў Канцылярыі Вялікага Княства Літоўскага. У гэтым жа годзе ён удзельнічаў у арганізацыі стварэння Літоўскага Трыбунала — найвышэйшага апеляцыйнага суда дзяржавы.
На апошнім этапе Лівонскай вайны (1558—1583) атрымаў вядомасць як вайсковы дзеяч і дыпламат. Сфармаваўшы за свой кошт гусарскі полк, звярнуў на сябе ўвагу паспяховымі дзеяннямі ў бітвах пад Завалаччам, Вялікіх Луках, пры аблозе Пскова. Узначальваў пасольства Вялікага Княства Літоўскага на працягу дзеяння Ям-Запольскага міру (1582). Пасля заканчэння вайны ўзначаліў пасольства Рэчы Паспалітай у Маскву, дзе падпісаў з царом Фёдарам Іванавічам мірнае пагадненне на 10 гадоў. У 1600 годзе зноў ездзіў з пасольствам у Маскву, дзе зноў склаў мірнае пагадненне на 20 гадоў ужо з Барысам Гадуновым. Быў маршалкам Сойма Рэчы Паспалітай 1582 года. У 1583 годзе быў пры двары караля польскага ў Непаламіцах, пазней у Кракаве.
Пасля адмаўлення Крыштафа Радзівіла Перуна ад пасады падканцлера быў прызначаны на гэтую пасаду 2 лютага 1585 года. З сакавіка 1585 года па травень 1586 года быў адміністратарам літоўскага скарбу (фактычна займаючы пасаду падскарбія вялікага літоўскага), такім чынам кіруючы манетным дваром у Вільні. У 1586 годзе перайшоў у каталіцтва. 20 ліпеня 1586 года атрымаў прывілей на Слонімскае судовае староства па смерці Рыгора Валовіча. Гэтую пасаду займаў да 1605 года.
_(2).jpg)
У пачатку 1587 года быў накіраваны прадстаўніком літоўскіх саслоўяў разам з Янам Глябовічам і Багданам Сапегам на канвакацыйны сойм. Спачатку ён падтрымліваў кандыдатуру цара Фёдара на прастол Рэчы Паспалітай, перавага стала за Жыгімонтам Вазам, захаваў нейтралітэт, не ўдзельнічаючы ў выбарах. Толькі ў снежні 1587 года па даручэнні літоўскіх саслоўяў ён выехаў у Кракаў, дзе ў студзені 1588 года вёў перамовы з каралём у абмен на прызнанне элекцыі новага кодэкса літоўскага права, Трэцяга Статута Вялікага Княства Літоўскага. Ён заставаўся пры двары на працягу ўсяго 1588 года, умацоўваючы свае пазіцыі. Дагэтуль ён актыўна ўдзельнічаў у распрацоўцы трэцяй рэдакцыі Статута. Статут быў надрукаваны ў 1588 годзе з прадмовай Льва Сапегі ў выглядзе звароту да вялікага князя Жыгімонта Вазы і насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага. У канцы красавіка 1589 года прызначаны канцлерам Вялікага Княства Літоўскага, гэтую пасаду займаў да прызначэння ваяводам віленскім у 1623 годзе. У 1589 годзе быў падпісчыкам ратыфікацыі Бытамска-Бэндзінскага трактату на пацыфікацыйным сойме[10]. У траўні 1589 года разам з Севярынам Бонерам быў накіраваны каралём у Рыгу з мэтай навядзення парадку ў горадзе. Быў пасланнікам на веснавым сойме 1590 года і зімовым сойме 1590—1591 гадоў, дзе пераканаў караля застацца ў Польшчы (у той час кароль меў намер пайсці ў адстаўку і вярнуцца ў Швецыю). У 1592 годзе працаваў над папраўкамі да Статута Вялікага Княства Літоўскага. Пасля сойма 1592 года кароль даручыў Льву Сапегу функцыю намесніка для рэвізіі літоўскага скарбу. Вясной 1593 года ён быў маршалкам Галоўнага Трыбунала Вялікага Княства Літоўскага. У 1595 годзе выступаў супраць перадачы літоўскіх пасад выхадцам з Кароны.
У час знаходжання ў Кракаве ў верасні 1595 года ўдзельнічаў у перамовах праваслаўных іерархаў Іпація Пацея і Кірылы Цярлецкага аб магчымай уніі праваслаўнай царквы з Рымам на землях Рэчы Паспалітай. Гэтыя перамовы завяршыліся ў кастрычніку 1596 года Берасцейскай уніяй на сінодзе, дзе Леў Сапега прадстаўляў караля. За заслугі ў завяршэнні уніі ён атрымаў асабістую падзяку ад папы Клімента VIII. На сойме 1597 года Сапега абараняў заключаную унію ад апазіцыі. У 1598 годзе ён праводзіў Жыгімонта III да Гданьска, калі той з’язджаў у Швецыю, пазычыўшы каралю 15 тыс. злотых.
Па смерці цара Фёдара ў 1598 годзе Леў быў прыхільнікам Жыгімонта III як кандыдата на маскоўскі трон. Пасля абрання Барыса Гадунова ён вырашыў за польскага караля ажаніцца з царскай дачкой Ксеніяй. Пасля вясновага сойма 1600 года ён быў накіраваны ў Маскву з пасольствам, галоўнай задачай якога было недапушчэнне маскоўска-шведскага саюзу. Пасольства прыбыло ў Маскву ў кастрычніку 1600 года, але было прынята толькі ў сярэдзіне снежня. Нягледзячы на цяжкасці перамоў, яны скончыліся частковым поспехам у сакавіку 1601 года, атрымаўшы 20-гадовае перамір’е.
.jpg)
Вярнуўшыся з пасольства, ён далучыўся да караля, у кампаніі якога прайшоў усю восеньскую інфлянцкую кампанію 1601 года (вайна Рэчы Паспалітай са Швецыяй 1600—1611 гадоў). У 1602 годзе ўдзельнічаў у наступных мірных перамовах з Масквой і ў з’ездзе літоўскіх саслоўяў, якія павінны былі ўвесці дадатковыя паборы для кароннага войска ў Інфлянтах. Леў супрацьстаяў іх павышэнню, бо быў праціўнікам прысутнасці большай колькасці каралеўскага войска на сумежнай з Літвой тэрыторыі. У лютым 1603 года ўдзельнічаў у Кракаўскім сойме, працягваючы змякчаць палітычныя спрэчкі, якія вынікалі з Берасцейскай уніі. У 1604 годзе зноў абраны маршалкам Літоўскага трыбунала.
Насуперак распаўсюджанаму меркаванню, ён не быў прыхільнікам і заступнікам Ілжэдзмітрыя. Ён нават лічыў Дзімітрыяду шкоднай для краіны з-за працяглай вайны са Швецыяй. У час рокаша Зебжыдоўскага, які меў вялікую падтрымку ў Вялікім Княстве Літоўскім, захаваў вернасць каралю, але меў вялікі ўплыў у асяроддзі паўстанцаў. Шмат у чым дзякуючы яго дзейнасці ў 1606—1608 гадах была дасягнута адносная згода паміж каралеўскім дваром і апазіцыяй.
Пасля падзення Ілжэдзмітрыя ў 1607 годзе палічыў неабходным весці вайну з Масквой. На яго думку, гэта была выдатная нагода вырашыць праблемы з неспакойным суседам. Ужо ў жніўні 1607 года яго стрыечны брат Ян Пётр Сапега паступіў на службу да Ілжэдзмітрыя II. Сам Леў пайшоў на вайну разам каралём у жніўні 1609 года. Улічваючы нескаардынаванасць ваенных дзеянняў, ён хутка перастаў верыць у іх эфектыўнасць і ў пачатку 1610 года ініцыяваў уласныя перамовы з баярамі Васіля Шуйскага. Пасля перамогі ў бітве пры Клушыне і здзелак, заключаных Станіславам Жалкеўскім з баярамі, які прапанавалі прастол каралевічу Уладзіславу, Сапега цалкам быў уцягнуты ў перакананні караля ў гэтай справе, у той час як кароль быў у апазіцыі да гэтага пытання. Сапега самастойна вёў перамовы з Васілём Галіцыным і мітрапалітам Філарэтам, увесь час застаючыся верным каралю. Ён вярнуўся ў Вільню з Жыгімонтам Вазам у ліпені 1611 года. Да пытання абрання Уладзіслава царом ён вярнуўся ў снежні 1611 года ў часе перамоў з маскоўскім пасольствам у Варшаве. Пасля краху маскоўскай справы ўдзельнічаў у сойме 1613 года, адышоў ад пагадненняў Станіслава Жалкеўскага з баярамі, прыстасоўваючыся да новай геапалітычнай сітуацыі. У 1613 годзе ён быў прызначаны ў Скарбовы Трыбунал Вялікага Княства Літоўскага[11]. Тым не менш, у 1613—1615 гадах ён працягваў фармаваць усходнюю палітыку Рэчы Паспалітай, ведучы далейшыя дыпламатычныя перамовы з Масквой, галоўным чынам накіраваныя на абмен ваеннапалоннымі і заключэнне пастаяннага перамір’я. Увесь 1616 год ён займаўся справай абароны Вялікага Княства Літоўскага, а таксама новымі спробамі арганізацыі маскоўскай выправы на чале з каралевічам Уладзіславам.
.jpg)
Выправа на Маскву пачалася ўлетку 1617 года, але ў канцы года кароль польскі і вялікі князь літоўскі накіраваў Сапегу на сойм, які адбыўся ў лютым 1618 года, дзе ён не атрымаў чаканай ваеннай дапамогі. У выніку гэтых пастаноў сойма ён не спяшаўся вяртацца ў ваенны лагер пад Масквой, куды з’явіўся толькі ў кастрычніку 1618 года. У выніку перамоў там было заключана Дэулінскае перамір’е. У лютым 1619 года вярнуўся ў каралеўскі двор у Варшаве. У пачатку 1620 года суправаджаў караля ў выправе на Літву. Удзельнічаў у сойме 1620 года, паставіўшы на парадак дня пытанне аб турэцкай пагрозе. У жніўні 1621 года ён атрымаў ад караля ўніверсалы аб закліку да паспалітага рушэння літоўскай шляхты. Сапегу заставалася вырашаць, якія паветы накіраваць супраць Масквы, а якія — супраць Турцыі. З канца 1621 года заставаўся ў Варшаве. Быў прыхільнікам мірнага ўрэгулявання распачатага канфлікту са Швецыяй.
У 1623 годзе атрымаў пасаду ваяводы віленскага (вядома з намінацыі на канцлерства Вялікага Княства Літоўскага яго наступніка — Альбрэхта Станіслава Радзівіла, які атрымаў намінацыйны прывілей на пасаду 6 лютага 1623 года). У некаторых публікацыях намінацыя Льва Сапегі на віленскае ваяводства памылкова датуецца 1621 годам. Прызначаны каралём для ўціхамірвання праваслаўнага духавенства, якое не хацела падпарадкоўвацца Берасцейскай уніі, але ён, хоць і быў прыхільнікам уніі, не меў вялікага жадання выконваць каралеўскія пажаданні. Удзельнічаў у надзвычайным сойме 1624 года і звычайным 1625 года. Захаваўшы пасаду віленскага ваяводы, каля 25 ліпеня 1625 года атрымаў прызначэнне на найвышэйшага (або вялікага) гетмана літоўскага. У сувязі са сталым узростам ён даручыў замяніць яго Аляксандру Гасеўскаму, а ў абозе пад Вальмойжам у Курляндыі даверыў ваеннае камандаванне свайму сыну Яну Станіславу. Ян Станіслаў не валодаў дастатковымі вайсковымі талентамі, што прывяло да яго паражэння ў бітве пад Вальмойжам 17 студзеня 1626 года.
Удзельнічаў у сойме 1626 года, дзе абараняў няўдачу сына. У ліпені 1626 года было прынята рашэнне аб перадачы фактычнага камандавання войскам Аляксандру Гасеўскаму. Паражэнні падштурхнулі Льва да выбару дыпламатычнага вырашэння канфлікту. Перамовы скончыліся 27 студзеня 1627 года і прывялі да перамір’я. З ліпеня па верасень 1627 года ўдзельнічаў у вайне пад’яздовай у Інфлянтах, пасля чаго перадаў камандаванне Гасеўскаму. У ліпені 1628 года ўдзельнічаў у сойме, які меў на мэце вырашыць праблему выплаты жалавання жаўнерам, а затым накіраваўся ў вайсковы лагер Гасеўскага, апусцелы праз дробныя паражэнні. Удзельнічаў у абодвух соймах 1629 года. У 1630 года ізноў быў маршалкам Літоўскага трыбунала, на гэты раз вырашаючы прыватныя справы з Радзівіламі, выкарыстоўваючы службовыя прэрагатывы. На сойме 1631 года ён прапанаваў перадаць шведскі трон Жыгімонту Вазу ў выпадку смерці Густава Адольфа без нашчадкаў. Падчас працяглай хваробы караля на сойме 1632 года ён падтрымліваў ідэю аб выключэнні замежных кандыдатур з выбараў наступнага караля, схіляючыся да падтрымкі аднаго з сыноў караля. Прымаў актыўны ўдзел у палітычных падзеях бескаралеўя 1632 года, ад пачатку аддаючы перавагу кандыдатуры Уладзіслава Вазы. Уваходзіў у склад генеральнай канфедэрацыі, створанай 16 ліпеня 1632 года[12]. Быў электарам Уладзіслава IV Вазы ад Віленскага ваяводства ў 1632 годзе[13], падпісаў яго pacta conventa[14]. 23 чэрвеня 1633 года ён вітаў у Вільні новага караля як ваявода віленскі і вялікі гетман літоўскі.
.jpg)
Апошнія гады жыцця правёў у Вільні, дзе актыўна займаўся ўпарадкаваннем архіваў Метрыкі Вялікага Княства Літоўскага (работу над рэгістрамі дакументаў архіўнага збору ён распачаў яшчэ ў 1594 годзе). Памёр і пахаваны ў Вільні ў касцёле Святога Міхала.
Remove ads
Першай жонкай Льва Сапегі была Дарота з Фірлеяў, а другой — Альжбета з Радзівілаў, дачка Крыштафа Радзівіла Перуна.
Ад першага шлюбу меў дзяцей: Кацярыну, Крыштафа, Яна Станіслава, Андрэя. У другім шлюбе нарадзіліся Ганна, Мікалай, Крыштаф Міхал, Казімір Леў.
Да бацькоўскай і мацярынскай спадчыны Леў далучыў Ласосін, Ружану і Зельву на Слонімшчыне, Асвею і Бешанковічы на Полаччыне, Бялынічы, Цяцерын і Круглае ў Аршанскім павеце, частку ўладанняў князёў Лукомскіх, Здзяцель (Дзятлава) на Новагародчыне, Чарнобыль на Кіеўшыне і шмат больш дробных уладанняў. Ён жа выкупіў Іказнь і Друю ў нашчадкаў кодзенскай галіны роду Сапегаў. У яго ўладанні знаходзіліся і вялізныя дзяржаўныя маёнткі (староствы): Слонім, Свіслач, Магілёў, Куранец, Маркава, Мядзел і інш.
Remove ads
У сваіх маёнтках ён сабраў каля 3 тыс. кніг. Праславіўся таксама як мецэнат, на свае сродкі ён будаваў касцёлы (у тым ліку Віленскі касцёл Міхала, дзе пасля быў пахаваны), уніяцкія і праваслаўныя цэрквы, адкрываў школы, шпіталі, прытулкі.
Апекаваў над мастакамі і літаратарамі. Паклаў пачатак ружанскаму архіву.
У 1995 годзе «Белпошта» надрукавала марку, прысвечаную Льву Сапегу. 30 снежня 2010 года Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь увёў у абарачэнне памятныя манеты «Леў Сапега» серыі «Умацаванне і абарона дзяржавы».
26 верасня 2007 года ў гонар Льва Сапегі сваю назву атрымала новая вуліца ў Мінску, у мікрараёне Міхалова.
11 верасня 2010 года ў Лепелі паставілі помнік Льву Сапегу[15]. 22 жніўня 2019 года ў гістарычным цэнтры Слоніма ўсталявалі помнік Льву Сапегу; у горадзе таксама ёсць плошча Льва Сапегі. Вышыня бронзавай статуі разам з гранітным пастаментам вышэй за 4 м. Аўтары помніка скульптары Іван Міско, Уладзімір Піпін і Сяргей Логвін[16].
Імя Льва Сапегі носяць таксама вуліцы ў Магілёве, Вільнюсе (Літва), пасёлку Хальнявічы (Крупскі раён, Мінская вобласць), Астроўне (Бешанковіцкі раён), вёсцы Прыдзвінне (Бешанковіцкі раён), Бялынічах (Магілёўская вобласць).
Марка Белпошты, 1995 г.
Марка Літвы, 2007
Памятная манета Нацыянальнага банка Беларусі, 2010 г.
.gif)
Remove ads
- Гісторыя Сапегаў : жыццяпісы, маёнткі, фундацыі — Мн.: Віктар Хурсік, 2017. — С. 52. — 586 с. — ISBN 978-985-7025-75-6
- Dr. Constant v. Wurzbach Sapieha, Leo // Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich: enthaltend die Lebensskizzen der denkwürdigen Personen, welche seit 1750 in den österreichischen Kronländern geboren wurden oder darin gelebt und gewirkt haben — Wien: 1856. — Т. 28. — S. 239.
- Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku / пад рэд. J. Wolff — Warszawa: 1895. — С. 171.
- Radziwiłłowie herbu Trąby — Warszawa: Archiwum Główne Akt Dawnych, Wydawnictwo DiG, 1996. — 67 с. — ISBN 83-85490-62-0
- Саверчанка І. Хто такі Леў Сапега? // 100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі. — Мінск, 1993. С. 35—36.
- Арлоў У., Герасімовіч Д. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. — ISBN 978-985-6919-82-7. С. 214.
- Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lituaniae, wydał Maciej Dogiel, t. I, Wilno 1758, s. 238.
- Volumina Legum, t. 3, Petersburg 1859, s. 120.
- Volumina Legum, t. III, Petersburg 1859, s. 352.
- Suffragia Woiewodztw y Ziem Koronnych, y W. X. Litewskiego, Zgodnie ná Naiásnieyssego Władisława Zygmunta … roku 1632 … Woiewodztwo Krákowskie., s. A2.
- Porządek Na Seymie Walnym Elekcyey, miedzy Warszawą a Wolą, Przez opisane Artykuły, do samego tylko Aktu Elekcyey należące, vchwalony y postanowiony. Roku Pańskiego, M. DC. XXXII. Dnia 27. Września, s. 16.
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads