17 października 2008 roku został oddany do użytku odcinek autostrady A1 ze Swarożyna do Nowych Marz, co usprawniło komunikację w kierunku Trójmiasta[9]. Natomiast 17 grudnia 2012 roku otwarto węzeł autostradowy, dzięki któremu Grudziądz zyskał bezpośrednie połączenie z autostradą w kierunku północnym (Gdańsk) oraz w południowym (Toruń)[10].
W dawnych tekstach nazwa miasta występuje pod różnymi wersjami: Grudenc (1216), Grudenz (1222), Grudens, Grudene, Grudencz (1404), Cruzencz, Chrudencz, Gruzenz (tj. „Grudzieniec”), a także Gruthsanz, Grutscanz, Graudentum, Graudentium, Grawdencz, Growdencz, Graudenz, Grudziąs i Grudziądz[11].
Badacze od wielu lat spierają się o etymologiczne znaczenie nazwy. Część z nich wskazuje, iż nazwa pochodzi od wyrazu gród. Inni twierdzą, że od grudzistej ziemi[12], bogato występującej na tym terenie. Jeszcze inni uważają, iż jest ona pochodzenia pruskiego, co związane było z przenikaniem na linię Wisły żywiołu pruskiego[13]. O obecności ludności pruskiej po obu stronach Wisły świadczą nazwy takich miejscowości, jak: Memino, Pałuty, Metława, Rytel, Wiąg i Zblewo. Stąd nazwy Tczew, Gniew i Grudziądz też są często wymieniane w spekulacjach o rodowodzie pruskim[11].
Ostatnio przeważa jednak pogląd, że nazwa miasta może najprawdopodobniej pochodzić od słowa gruda, lecz w kontekście średniowiecznego określenia cegły. W wiekach średnich słowo cegła nie istniało. Używano porównań typu: „Mediolan z Marmuru”, „Buda z kamienia”, „Malbork z błota” itp. Nazwa miasta w takim znaczeniu pojawiła się prawdopodobnie w czasach biskupa Chrystiana, w 1222 roku, kiedy została ukończona budowa ceglanej stróży dla potrzeb wyprawy krzyżowej rycerstwa polskiego do Prus pod wodzą księcia Leszka Białego. Grudziądz, w przeciwieństwie do innych miast ze średniowiecznym rodowodem, nie przeszedł fazy budowy wałów ziemno-drewnianych. Od początku swojego istnienia posiadał mury kamienno-ceglane. Liczne badania archeologiczne przeprowadzone w latach 2008–2009 na terenie Starego Miasta i przylegającej do niego Góry Zamkowej potwierdziły te przypuszczenia, ponieważ nie odnotowano jednoznacznego odnalezienia tam śladów drewnianego grodu[12].
Widok z wieży Klimek na Wisłę
Ukształtowanie terenu
Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski Grudziądz położony jest prawie w całości w Kotlinie Grudziądzkiej. Północno-wschodni fragment miasta znajduje się natomiast na Pojezierzu Chełmińskim[14]. Powierzchnia kotliny na terenie miasta wynosi około 240 km², długość 20 km, a szerokość 18 km. Jej cechą charakterystyczną są kępy, które wznoszą się ponad 60 m nad poziomem doliny Wisły. Największą z nich jest Kępa Forteczna, wznosząca się na wysokość 86,1 m n.p.m. w północnej części miasta. Na południu natomiast wznosi się Kępa Strzemięcińska (79,3 m n.p.m.)[15].
W mieście lasy i grunty leśne zajmują 1124 ha (19% powierzchni miasta), a parki i zieleńce 196 ha (3,33%)[potrzebnyprzypis]. Z tych ostatnich na uwagę zasługuje Park Miejski (38,7 ha) oraz tzw. planty nad Kanałem Trynka (6,4 ha) wraz z Ogrodem Botanicznym (0,5 ha)[16].
Wody
Jezioro Rudnickie Wielkie
Grudziądz leży nad Wisłą, na 835 km biegu rzeki. Szerokość koryta rzeki w obrębie miasta wynosi od 320 do 500 m, a spadek rzeki – 0,2%. Głębokość koryta dochodzi do 9 m[17].
Miasto może pochwalić się bogatymi zasobami czwartorzędowych wód podziemnych. Grudziądz i jego okolice, zaliczone zostały do obszarów najwyższej ochrony w podziale na Główne Zbiorniki Wód Podziemnych Polski i oznaczone jako zbiornik nr 129.
W mieście znajdują się następujące zbiorniki wodne:
Grudziądz położony jest w strefie klimatycznej umiarkowanej. Napływ różnorodnych mas powietrza powoduje, że teren ten odznacza się dużą zmiennością pogody oraz dużymi wahaniami przebiegu typów pogody. Istotną rolę dla klimatu odgrywa ukształtowanie obszaru i znaczne różnice wysokości w poszczególnych strefach Kotliny Grudziądzkiej.
Średnie dzienne nasłonecznienie wynosi od 4 do 5 h. Największe przypada w maju (7–8 h), najmniejsze w grudniu (1,3 h). Roczna ilość czasu nasłonecznienia wynosi około 1600 h. Średnie roczne zachmurzenie waha się między 6–8,5. Największe jest w listopadzie, najmniejsze w czerwcu. Średnia roczna temp. wynosi 8 °C. Najgorętszym miesiącem roku jest lipiec (ok. 19 °C), a najzimniejszym styczeń (–3 °C). Ważnym elementem klimatycznym są przymrozki. Okres występowania przymrozków dochodzi do 160 dni na rok. Średnio rocznie opady atmosferyczne wynoszą ok. 500 mm. Jednak jest to parametr o dużym rocznym zróżnicowaniu od 295 do 757 mm. Wiatry wieją najczęściej z kierunku południowo-zachodniego i są formowane pod wpływem kierunku biegu dolinyWisły. Prędkość wiatrów wiejących w Grudziądzu wynosi średnio około 3 m/s[19].
Stanisław Kujot dość dokładnie opisuje chrześcijańskie początki Grudziądza (oraz nazwę miejscowości) na podstawie analizy istniejących po dziś dzień dokumentów: „[...]... Tak samo się rzecz miała z ziemią chełmińską, która do Mazowsza należała i z niem razem w pierwszej połowie rządów Bolesława Chrobrego do państwa polskiego weszła. Mazowsze przedwiślanskie należało do Polski już za Mieszka I. Stosunek zaś ten zależności obu ziemi do Polski nie był przejściowy tylko, lecz trwały, bo zastajemy go jeszcze za Bolesława Śmiałego, kiedy tenże około r. 1065 zamierzając jakieś nowe biskupstwo założyć, prócz innych grodów mu także Grudziądz – Grudenczh –, a w Chełmnie – in Culmine – każdy dziewiąty targ, to jest dochody książęce z niego, i opłatę z karczem – nonum forum cum tabernario –, wreszcie wszystkie przewozy przez Wisłę od ujścia Bzury aż po morze – transitus omnes per Wyslam a Camen usque ad mare – wyznaczył[20].”
Wojciech Kętrzyński domyśla się, że darowizny te dla biskupstwa płockiego przeznaczone były. Nie było zaś przykładu, by chrześcijański książę ziemię jakąś z samodzielności wyzuł, a przy pogaństwie zostawił, owszem za podbiciem szło z powszechnego zwyczaju nawracanie. Choć tedy pisane źródła, których w kraju współczesnych albo bliskoczesnych brak zupełnie, o sprawie tej tak ważnej milczą, wniosek sam się nasuwa, że i Piastowie chrześcijańscy na Dolnym Powiślu, o ile ono do państwa ich należało, tak samo sobie postąpili...[...][20]
Kalendarium
około 8000 lat p.n.e. – najstarsze ślady bytności człowieka na terenie Grudziądza z okresu późnego paleolitu
11 kwietnia 1065 – pierwsza wzmianka o Castrum Grudomzch w przywileju płockim wystawionym przez Bolesława II Szczodrego klasztorowi w Mogilnie[23]. Grudziądz zostaje wspomniany na pierwszym miejscu, co świadczy o ugruntowanej pozycji miasta jako grodu obronnego i handlowego oraz jego randze na tle miast ziemi chełmińskiej i grodów Mazowsza[11]
1222–1231 – okres przynależności Grudziądza do biskupa Chrystiana. Jest duże prawdopodobieństwo, że w tym przedziale czasu miasto otrzymało z jego rąk prawa miejskie[3]. Możliwe, że gród grudziądzki mógł pozostawać w posiadaniu biskupa aż do jego śmierci w 1245 roku z przerwą w latach 1233-1238, kiedy znajdował się on w niewoli u Sambów[15].
1231 – „formalne” objęcie ziemi chełmińskiej wraz z Grudziądzem przez Krzyżaków[11]
1233 – oficjalne przekazanie władzy nad ziemią chełmińską i Grudziądzem Krzyżakom, którzy zajmują tereny do granicy Osy[11]
XVIII-wieczna litografia zamku krzyżackiego w Grudziądzu z XIII wieku. Widok na skrzydło południowe.około 1235 – rozpoczęcie budowy zamku krzyżackiego. Prace nad nim zakończono około 1299 roku. Został zniszczony w 1945 roku
15 czerwca 1243 – bitwa pod Rządzem, stoczona pomiędzy wojskami zakonu krzyżackiego a Prusami. Krzyżacy odnoszą klęskę[24]
18 czerwca 1291 – mistrz krajowy Meinhard z Querfurtu nadaje miastu prawa miejskie odmiany chełmińskiej, które regulowały prawnie jego granice
przełom lipca i sierpnia 1410 – krótkotrwałe zajęcie miasta i zamku przez wojska króla Jagiełły
8 lutego 1454 – zdobycie miasta przez oddziały Związku Pruskiego – koniec władzy Krzyżaków
1455 – oddziały krzyżackie z Kwidzyna i Łasina napadły na Grudziądz i spaliły jego przedmieścia oraz spichrze
1806/1807 – próby zdobycia Grudziądza przez wojska napoleońskie, udaremnione przez Courbière’a
Plan Grudziądza z 1913 rokudruga połowa XIX w. – rozwój miasta i poszerzenie granic Grudziądza. Powstają nowe dzielnice mieszkalne (szczególnie w celu germanizacji miasta, bo miało to zachęcić Niemców do przybycia). Zbudowano port rzeczny oraz połączenie kolejowe z Toruniem (nieopodal granicy z zaborem rosyjskim, która biegła 10 km na wschód od Torunia; linia ta łączyła się z biegnącą do Warszawy i dalej na wschód linią kolejową), Jabłonowem Pomorskim, Bydgoszczą, Tczewem, Laskowicami czy Chełmżą i innymi miejscowościami zaboru niemieckiego, a także innymi miastami niemieckimi, m.in. Królewcem[22]
1876–1878 – wybudowanie mostu prowadzącego przez Wisłę[22]
1894 – początek wydawania „Gazety Grudziądzkiej” w języku polskim, docierającej do Polaków mieszkających w Grudziądzu oraz wszystkich większych miejscowościach zaboru pruskiego[22]
1900 – miasto staje się powiatem miejskim (niem. Stadtkreis) w rejencji kwidzyńskiej, w prowincji Prusy Zachodnie
1910 – w wyniku germanizacji Niemcy stanowią około 85% ludności Grudziądza[25]
1918 – Polacy stanowią około 18% ludności Grudziądza[26]
23 stycznia 1920 – wkroczenie wojsk polskich do Grudziądza, nastąpił odpływ Niemców (zwłaszcza niemieckich kolonistów przybyłych do miasta w okresie zaborów), a w zamian do miasta nastąpił napływ Polaków z ziem, które pozostały w granicach Niemiec
15 sierpnia 1920 – powołanie do życia Centralnej Szkoły Jazdy w Grudziądzu, która dała początek Centrum Wyszkolenia Kawalerii
4 września 1939 – wkroczenie wojsk niemieckich do miasta, którego władze w ratuszu wręczają klucze okupantowi[27], początek okupacji niemieckiej. W październiku i listopadzie liczne aresztowania i egzekucje przedstawicieli polskiej inteligencji oraz Żydów
1939–1945 – niemiecką listę narodową podpisało 87% mieszkańców[28]
6 marca 1945 – zdobycie Grudziądza przez Armię Czerwoną, zabudowa miasta została zniszczona w ponad 60%
27 maja 1990 – pierwsze po wojnie demokratyczne wybory do Rady Miejskiej
30 października 2006 – wizyta prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego w Grudziądzu, która była pierwszą wizytą głowy państwa od 1936 roku
2010 – wizyta marszałka Sejmu Bronisława Komorowskiego, pełniącego obowiązki prezydenta Rzeczypospolitej Polski
2013 – II wizyta prezydenta Bronisława Komorowskiego (podpisał dokument o przekazaniu do parlamentu projektu zmiany przepisów ułatwiających budowę ścieżek dla pieszych i rowerzystów na wałach przeciwpowodziowych)[22]
Pozostałości zamku krzyżackiego z drugiej połowy XIII w. – wieża „Klimek”, niewielki fragment parteru skrzydła południowego (a nie jak dotąd twierdzono – wejście do kaplicy) z domurowanym na początku XX w. portalem, który niesłusznie brano za okno kaplicy (badania archeologiczne prowadzone od 4 czerwca 2008 wykazały, że ów portal nie posiada żadnych fundamentów, a więc jest tylko atrapą)
Barokowy zespół poklasztorny benedyktynek – na zespół składa się: budynek klasztorny z XVII–XVIII w., tzw. Pałac Opatek z XVIII w. i kościół św. Ducha z XVI w., przebudowany w XVII w.
Grudziądzki hejnał odegrano po raz pierwszy z wieży zamkowej „Klimek” na Górze Zamkowej pod koniec 1935 roku. Odtąd codziennie w samo południe grano go aż do wybuchu II wojny światowej. Twórcą hejnału był kapelmistrz 64PP – Stanisław Szpulecki. Po wojnie wznowiono jego odgrywanie z wieży ratusza w 1956 r. Ponownie po przerwie zaczęto nadawać hejnał 18 czerwca 1995 r.
Do 1994 liczba mieszkańców Grudziądza systematycznie powiększała się (w latach 1980–1994 wzrost wynosił prawie 15%), jednak w ostatnich latach ma miejsce ujemny przyrost rzeczywisty ludności. Gęstość zaludnienia kształtuje się na poziomie charakterystycznym dla dużych miast Polski, wynosi 1690 osób na 1 km² (2004). Większość mieszkańców stanowią kobiety (ok. 51 tys.). Ludność Grudziądza zatrudniona jest głównie w branży produkcyjnej, w handlu i usługach, edukacji, administracji oraz ochronie zdrowia. W 2013 Grudziądz liczył 97 676 mieszkańców.
Piramida wieku mieszkańców Grudziądza w 2014 roku[33].
Niepełnosprawni w Grudziądzu
31 grudnia 2003 r. w Grudziądzu było 12 547 osób niepełnosprawnych (co stanowi 12,4% ogółu mieszkańców), w tym: 788 osób w wieku do 16 lat, 11 759 osób w wieku powyżej 16 lat. Główne cele działań miasta i gminy Grudziądz na rzecz osób niepełnosprawnych określa Program działań na rzecz osób niepełnosprawnych w Grudziądzu w latach 2004–2015.
W mieście działają cztery centra i jeden park handlowy oraz 1 dom handlowy[35] oraz wiele supermarketów i marketów, w mieście tym wybudowano Skwer Handlowy. W mieście działa 11 salonów samochodowych. W 2012 otwarto centrum handlowe „Alfa”. Planowane jest kolejne duże centrum handlowe[36][37].
Projekt Made in Grudziądz
Projekt Made in Grudziądz powstał w 2013 roku z myślą o grudziądzkich przedsiębiorcach, promowaniu ich usług i produktów oraz samego miasta. Dzięki zrzeszeniu się w dużej grupie można podejmować większe wyzwania. Wspólne promowanie się przynosi zwiększony ruch klientów, a zarobione w ten sposób pieniądze przedsiębiorcy przeznaczają na nowe technologię, promocję i zwiększanie zatrudnienia. Warunkiem uczestnictwa w programie jest rejestracja firmy na terenie Gminy – Miasta Grudziądz.
Około 5 kilometrów od granic miasta przebiega 91, z której odchodzą dwie drogi krajowe przebiegające przez miasto 16 (Dolna Grupa – Grudziądz – Olsztyn – Ełk – Ogrodnikigranica państwa z Litwą), 55 (Stolno – Grudziądz – Kwidzyn – Malbork – Nowy Dwór Gdański). Przez teren miasta przebiega również 534 (Grudziądz – Wąbrzeźno – Golub-Dobrzyń – Rypin) i 498 (Grudziądz ul. Paderewskiego – Grudziądz ul. Szosa Toruńska). Ważną rolę w rozwoju miasta odgrywa trasa średnicowa, dzięki której można dostać się na autostradę A1, E75 która łączy północ i południe Polski. W odległości nie przekraczającej 20 km od miasta znajdują się 4 węzły autostrady A1: Warlubie, Nowe Marzy, Grudziądz oraz Lisewo. W Grudziądzu jest 379 dróg o łącznej długości 220 km, 23 mosty, 9 kładek oraz 3 wiadukty o łącznej długości ponad pół kilometra. Po grudziądzkich drogach jeździ ponad 40 tysięcy pojazdów. W mieście organizacją komunikacji osobowej zajmuje się Urząd Miasta. Natomiast przewoźnikiem jest Miejski Zakład Komunikacji obsługujący linię tramwajową oraz linie autobusowe[38]. W mieście funkcjonuje również ok. 500 taksówek. W okresie od 2010 – 2024 roku wybudowano 27 (w tym 1 w budowie) rond: im. gen. Andersa, im. gen. „Nila”, im. gen. Skalskiego, im. kard. Wyszyńskiego, im. ks. Popiełuszki, im. R. Dmowskiego, im. P. Jasienicy, im. W. Grabskiego, im. E. Kwiatkowskiego, im. gen. Maczka, im. Z. Herberta, im. rotm. W. Pileckiego, im. matematyka J. Sikorskiego, im. marsz. E. Rydza-Śmigłego, im. Lotników, im. gen. St. Sosabowskiego, im. Ryszarda Kaczorowskiego, im. Józefa Błachnio, im. Augustyna Blocha, im. Ireny Sendlerowej, im. ks. Janusza Majewskiego, im. chor. Jana Balcera, im. Janusza Bucholca, im. ks. prof. Janusza Pasierba, im. PePeGe i im. Damazego Klimka.
Grudziądz jest drugim największym w Polsce miastem bez zelektryfikowanych kolei (po Gorzowie Wielkopolskim), i to mimo obecności systemu tramwajów elektrycznych[40].
W mieście obecnie istnieje 7 stacji kolejowych[41]:
Kilka kilometrów na południe od Grudziądza oddano w 2011 r. do użytku żelbetowy most autostradowy, który ma 1953,6 m długości i jest to najdłuższy most drogowy w Polsce[42].
Publiczny transport zbiorowy
Schemat sieci tramwajowej i kolejowej w Grudziądzu (2011)AutobusMZK Grudziądz przy ul. PoniatowskiegoTramwaj przy ul. Konstytucji 3 Maja (przed remontem w latach 2021-2022)
Grudziądz jest najmniejszym miastem w Polsce posiadającym własną komunikację tramwajową, w mieście funkcjonuje jedna linia tramwajowa (nr 2). Tramwaje w Grudziądzu pojawiły się już w 1896 roku.
Transportem miejskim w Grudziądzu zarządza Wydział Komunikacji Miejskiej w Urzędzie Miejskim. Obsługę zapewniają Miejski Zakład Komunikacji, MZK wykonuje połączenia na 1 linii tramwajowej i 24 linii autobusowych (na 20 lipca 2020). Sieć tramwajowa jest jedną z najstarszych i najbardziej malowniczych w kraju. Jest bardzo ważna w życiu miasta, stanowi kręgosłup komunikacji w kierunku północ-południe. Obecnie trwa rozbudowa sieci tramwajowej i modernizacja istniejących sieci torowych.
PKS Grudziądz Sp. z o.o. to przedsiębiorstwo komunikacyjne powstałe 30 kwietnia 2004 po przekształceniu z Przedsiębiorstwa Państwowej Komunikacji Samochodowej w Grudziądzu. Firma świadczy usługi przewozowe na terenach powiatów: grudziądzkiego, świeckiego oraz wąbrzeskiego, a także zapewnia połączenia z największymi miastami w województwie: Bydgoszczą, Toruniem i Włocławkiem. Spółka realizuje także regularne kursy do Warszawy i Poznania[43].
Najstarszy dokument dotyczący pożarnictwa w Grudziądzu datuje się na 1760 rok. Powstanie Ochotniczej Straży Pożarnej w Grudziądzu było procesem, który trwał od 31 lipca 1875 do 30 maja 1876 roku. Obecnie istnieją w nim dwie jednostki Ratowniczo-Gaśnicze oraz jedna jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej.
Centrum Kultury Teatr w Grudziądzu swą działalność prowadzi głównie w obiektach teatru przy ul. Marszałka Focha i „Klubu Akcent” przy ul. Wybickiego. CKT zapewnia mieszkańcom i gościom miasta rozrywkę nie tylko tam, ale również na starym mieście, czy na Błoniach Nadwiślańskich.
Biblioteka Miejska prowadzi działalność od ponad 50 lat. Mieści się w gmachu wybudowanym w latach 1908–1911. Od roku 1912 siedzibę znalazły tu muzeum oraz biblioteka niemiecka („Stadt Bibliothek Graudenz”) która działała do 1920 roku, kiedy Grudziądz odzyskał niepodległość i powrócił do granic Polski.
Muzeum grudziądzkie mieści się w dawnym klasztorze benedyktynek. Budynek zbudowany jest w stylu barokowym, w latach 1729–1731. Instytucja dzięki zróżnicowaniu ekspozycji umożliwia rozwój wielu różnych zainteresowań, przybliża kulturę materialną i duchową oraz daje okazję do zapoznania się z aktualnymi trendami sztuki.
Grudziądzkie Towarzystwo Kultury
Założone w 1976 r., prowadzi intensywną działalność kulturalną i wydawniczą.
„Helios” (sieć kin, znajduje się w Centrum Handlowym „Alfa”)
Nieistniejące:
„Welt Biograf”
„Orzeł”
„Apollo”
„Gryf”
„Nowości”
„Gemeinde Haus”
„Tivoli”
„Metalowiec”
„Energetyk” – „Helios”
Kino Garnizonowe w „Domu Żołnierza”
Legendy i mity związane z Grudziądzem
Oblężenie Grudziądza przez Szwedów
Erik Dahlbergh, oblężenie Grudziądza przez Szwedów w 1656 r.
Legenda ta opowiada o tym, jak to przez 7 lat grudziądzki zamek bezskutecznie był oblegany przez Szwedów. Najeźdźca chciał poczekać, aż w mieście zabraknie pożywienia i jego mieszkańcy poddadzą się sami. Większość załogi i mieszczan była gotowa poddać się Szwedom. Pewnego dnia mieszczanin o imieniu Michałko wpadł na genialny pomysł. Do działa armatniego wsadził łeb ostatniego wołu i kawałek chleba, po czym wystrzelił je na drugi brzeg Wisły, gdzie czekali Szwedzi. Gdy ci zobaczyli, że mieszkańcy mają jeszcze tak duże zapasy żywności, że mogą nią strzelać z armaty, postanowili odstąpić od oblężenia zamku[46].
Jadwiga przy studni zamkowej
W czasie gdy wojska szwedzkie okupowały Grudziądz, pewna piękna mieszczanka o imieniu Jadwiga zakochała się bez pamięci w oficerze szwedzkim, z wzajemnością! Ich miłość była tak ogromna, że zaplanowali wspólną ucieczkę do Szwecji. Gdy usłyszał o tym ojciec Jadwigi (wielki patriota) wściekł się i kazał zamordować ukochanego córki, oczekującego Jadwigi przy zamkowej studni. Gdy wybranka serca przybyła na miejsce, przeżyła wielki szok i popadła w rozpacz widząc martwe ciało ukochanego. Zrozpaczona wrzuciła do głębokiej studni wszystkie kosztowności, przygotowane na podróż i wstąpiła do miejscowego klasztoru benedyktynek. Według legendy, do dziś dnia nikomu nie udało się jeszcze wydobyć tych skarbów[46].
Grudziądz położony był nad Wisłą, jednak jej wody nie nadawały się do picia. Z tego powodu mieszczanie w XIII w. doprowadzili do miasta wodę z jeziora Tuszewo, które znajdowało się na wschód od miasta. W tym celu poszerzono strugę płynącą z jeziora do Wisły. W ten sposób powstał strumień, który mógł napędzać młyny krzyżackie (stąd późniejsza nazwa Potok Młyński). Jednak wody jeziora szybko zostały wyeksploatowane, więc trzeba było znaleźć nowe źródło wody pitnej. Znaleziono je w okolicznych lasach osady Węgrowo (dziś wieś Pastwiska). W 1386 r. mieszkańcy rozpoczęli budowę 8 km kanału, noszącego nazwę Rów Hermana (od imienia swego twórcy). Po złączeniu go z Potokiem Młyńskim, kanał zapewniał wystarczającą ilość wody przez następne 150 lat. Niestety na początku XVI w. i te źródła zostały wyczerpane i w mieście zaczęło brakować wody (co więcej wody Wisły zostały skażone bakteriami cholery). W marcu 1522 r. w Grudziądzu odbywał się sejmik generalny, na który 21 marca przybył Mikołaj Kopernik. Legenda mówi, że gdy wielki uczony usłyszał o kłopotach mieszkańców Grudziądza, natychmiast postanowił im pomóc. Po dokładnym przestudiowaniu map okolic miasta miał zaproponować wykopanie kanału, prowadzącego wody z rzeki Osy do miasta, a dalej do Wisły. Mieszkańcy wysłali do Zygmunta I Starego prośbę o pozwolenie budowy nowego kanału, jednak dopiero jego syn, Zygmunt August, pozwolił na budowę. Oddanie Kanału Trynka do użytku nastąpiło w 1552 r. podczas pobytu króla w Grudziądzu[46].
Pod koniec XVI w. grudziądzki starosta Jan Zborowski sprowadził do miasta olenderskich osadników (mennonitów). Osiedlili się oni m.in. w Owczarkach, zakładając osadę i stawiając pierwsze domy. Pewnego roku, w Noc Świętojańską, okoliczna młodzież spotkała się nad Kanałem Trynka, gdzie wrzucano do wody wianki i tańczono przy ogniskach. Do grudziądzan dołączył młody Holender o imieniu Johan. W tłumie młodych dziewcząt zauważył piękną złotowłosą dziewczynę. Piękność nosząca imię Kasia, również dostrzegła urodziwego cudzoziemca. Młodzi zakochali się w sobie od pierwszego wejrzenia. Cóż z tego, kiedy dziewczyna była już zaręczona z Kacprem (synem młynarza z Kłódki). Miłość młodych była tak wielka, że mimo ciągłych przeciwności losu, spotykali się po kryjomu. Ich szczęście nie trwało jednak długo, ponieważ o wszystkim dowiedział się Kacper. Młynarz poprosił parobków, aby wybili Johanowi Kasię z głowy. Zaczaili się na niego i dopadli wracającego z randki. Okrutnie potraktowali młodzieńca i nieprzytomnego wrzucili do Trynki. Chłopak utonął, a gdy Kasia dowiedziała się o jego śmierci, zrozpaczona rzuciła się do wody, po czym silny prąd porwał jej młode jeszcze życie w odmęty Trynki. Do dziś dnia, w Noc Świętojańską, miejscowym rybakom na jeziorze Tarpno ukazują się duchy Kasi i Johana, które szukają się wzajemnie[46].
Zbójnik Materna
Przed laty, Grudziądz otoczony był niedostępnymi borami i kniejami. Rozległe lasy były kryjówkami rozmaitych przestępców i rozbójników, wśród których prym wiódł rozbójnik Materna. Wielki to był banita, którego okrutne wyczyny głośnym echem rozchodziły się po całej ziemi chełmińskiej. Materna napadał na kupców, którzy wozili towary do grudziądzkiego grodu, na okoliczne folwarki siejąc gwałt, mord i pożogę. Nie gardził również łupami z grabieży posłów, co powodowało niemałe zawirowania polityczne. Materna to był chłop jak dąb, wysoki na ponad siedem łokci, w barach tak szeroki, że do karczmy wchodził bokiem. Silny był ponoć tak bardzo, że drzewa wyrywał z korzeniami i przenosił największe głazy narzutowe. Twarz porośnięta rudym zarostem cała oszpecona była bliznami, których dorobił się jeszcze za młodu praktykując swe zbójeckie rzemiosło. W ten sposób budził strach samym swym widokiem. Kroniki miejskie wspominają o jego napaści na bogatego kupca Marcina Robenwalda w 1501 roku. Ten wniósł protest do samego króla, że w okolicy zamku grudziądzkiego kupcy i zwykli ludzie nie zaznają spokoju przez jednego banitę. Król interweniował u starosty grudziądzkiego, Pawła Sokołowskiego, który zebrał co przedniejszego chłopa z okolicy i zorganizował zasadzkę. Wpierw wśród ludu rozpuścił wieści o rzekomym transporcie złota do skarbca malborskiego, później przy drodze ku Malborkowi ulokował swych ludzi. Jednym z owych ludzi był Maćko, syn kowala, który od dwóch lat bezskutecznie starał się o rękę córki starosty. Zabiegi o rękę starościńskiej córki na nic się nie zdawały, gdyż różnice stanu były zbyt duże, a i postura Maćka nie była imponująca. Maćko, choć wątły, łeb miał na karku. Postanowił dorwać zbója fortelem. W noc poprzedzającą transport złota podmienił drewniane bele mostu przez Osę na cieniutkie deseczki, licząc na to, że zatrzyma to Maternę. Już pod Świerkocinem Materna bez większych trudności poradził sobie ze strażą konwoju i uprowadził skrzynie ze złotem, uciekając ku Malborkowi. Jakież było jego zaskoczenie, gdy po chwili z obu stron drogi wyskoczyli zbrojni rycerze pod wodzą samego starosty Sokołowskiego. Rozbójnik nie dał jednak za wygraną i ciął bezlitośnie swym mieczem, rozpruwając brzuchy obrońców prawa. Strach ogarnął pozostałych, którzy nie zdołali zatrzymać uciekającego zbója. Kiedy ten przejeżdżał przez Osę, pod ciężarem wielkiego chłopa i jego strasznego rumaka maćkowy most się zawalił, a Materna wpadł w otchłań wartkiej wtedy rzeki. Wtedy chłopiec ogłuszył go waląc z całej siły kamieniem w rudy łeb rozbójnika. Kiedy nadjechała wreszcie pogoń starosty, Materna leżał już nieprzytomny. Starosta zabrał zbója i zamknął go w zamkowym lochu w wieży Klimek. Maćko natomiast w nagrodę za spryt i męstwo dostał zgodę Sokołowskiego na poślubienie córki. Zbójnik Materna uniknął katowskiego miecza. Po 30 latach spędzonych w lochu zamkowym został ułaskawiony i wypuszczony. Czas spędzony w więzieniu ostudził watażkę. Podobno osiadł gdzieś nad jeziorem Tarpno, gdzie do końca wiódł swój pustelniczy żywot[46].
Cykliczne imprezy kulturalne
Każdego roku Centrum Kultury Teatr organizuje w teatrze i na Błoniach Nadwiślańskich szereg koncertów,
CKT organizuje również Lato z Muzami (występy różnych artystów, codziennie innego w nowym miejscu na Starym Mieście),
Jarmark Spichrzowy – letni jarmark, odbywający się corocznie w czerwcu przed lub w trakcie dni Grudziądza na ul. Spichrzowej i rynku Starego Miasta, podczas którego można kupić na straganach regionalne artykuły spożywcze i rękodzieło. Organizowane są również koncerty na Błoniach Nadwiślańskich z udziałem gwiazd polskiej muzyki rozrywkowej,
Festiwal muzyki FADO – festiwal muzyczny, organizowany w pierwszej połowie lipca przez założycieli klubo-kawiarni FADO. Oferuję szeroką gamę koncertów z muzyką portugalską. W trakcie festiwalu miasto oferuje przejazd tramwajem, inspirowany tymi, które jeżdżącą po Lizbonie oraz dania w stylu portugalskim,
Widowisko świetlne – co roku, w drugiej połowie lipca, na Starym Mieście oraz na Błoniach Nadwiślańskich, w piątki i soboty odbywa się festiwal świateł, podczas którego miasto rozbłyska tysiącami laserów i lampek w głos imprezowej muzyki. Widowisko oferuje wiele ciekawych atrakcji, jak visual led show, flyboard show, pokazy artystyczne czy silent disco,
Zjazd kawalerzystów – od 1989 roku corocznie w sierpniu, od piątku do niedzieli, odbywają się zjazdy kawalerzystów II RP. Podczas niego w sobotę odbywa się „Grudziądzki Bieg Ułański o Złotą Ostrogę Centrum Wyszkolenia Kawalerii”, cieszący się dużą popularnością,
GruRock – dwu lub trzydniowa impreza lokalnej muzyki rokowej, organizowana w pierwszej połowie września na Marinie przy ul. Portowej,
Jarmark Świętego Mikołaja – coroczny kilkudniowy Jarmark Bożonarodzeniowy, odbywający się w pierwszej połowie grudnia. Można na nim zakupić specjały z grudziądzkiego rynku spożywczego, rękodzieło, ozdoby świąteczne oraz prezenty dla najbliższych. Można również posłuchać kolęd i piosenek świątecznych śpiewanych przez artystów na scenie,
Miejski Sylwester, organizowany na Marinie przy ul. Portowej.
Podczas poszukiwania ropy i gazu ziemnego w okolicach Grudziądza (Marusza) w 1972 roku natrafiono na złoża wód termalnych z okresu dolnej jury.
Dowiercono się do głębokości 1630 m, skąd wydobyto wodę o temperaturze ok. 44 st. C.
Dopiero w 2001 roku powstała spółka „Geotermia Grudziądz”[52], która zaczęła przygotowywać dokumentację na wykorzystywanie wód solankowych z Maruszy
W marcu 2006 roku oddano do użytku publicznego obiekt z nowoczesnymi wannami, inhalatory, krioterapie, salę gimnastyczną, saunę infrared, a w maju tego samego roku oddano jedyną w Europie tężnię solankową zamkniętą w piramidzie. W następnym miesiącu umożliwiono korzystanie z groty solankowej, gdzie można się kąpać grupowo w wodach solankowych.
W 2007 roku oddano do użytku 4 baseny z różnym stężeniem solanek oraz gabinety masażu, salę fitness, salon kosmetyczny, pokój dla dzieci.
W 2013 roku pojawiła się koncepcja budowy nowych obiektów dla Solanek[53]. Nową proponowaną lokalizacja to okolice jeziora Rudnik.
W Grudziądzu funkcjonuje 39 klubów sportowych, które prowadzą łącznie 53 sekcje.
Grudziądzki Klub Motocyklowy powołany w 2013 roku w miejsce założonego w 2002 roku Grudziądzkiego Towarzystwa Żużlowego; kontynuator Grudziądzkiego Klubu Motorowego założonego w 1979 roku (Stadion przy ul. Hallera)
Uczniowski Klub Sportowy „Arm Fanatic Sport” Grudziądz
Szarża Grudziądz
Automobilklub Toruński Delegatura Grudziądz
W latach 80. na stadionie grudziądzkiej „Olimpii” rozegrała swoje spotkanie młodzieżowa reprezentacja Francji z Zinédinem Zidanem w składzie[55][56].
Kluby i stowarzyszenia osób niepełnosprawnych
Stowarzyszenie Sportowe dla Osób Upośledzonych Umysłowo „Olimpiady Specjalne – Polska”
Stowarzyszenie Sportowe „Sprawni – Razem”
Centrum Rehabilitacji im. ks. Biskupa Jana Chrapka
„TowPeDe” Towarzystwo Przyjaciół Downa w Grudziądzu
Baseny
Basen przy SP nr 20 (ul. Sobieskiego 12)
Basen przy SP nr 21 (ul. Nauczycielska 19)
Basen Nadwiślański (ul. Kalinkowa 56)
Baseny odkryte MORiW (ul. Za Basenem 2)
Baseny Solankowe (ul. Warszawska 36)
Inne
Każdego roku w Grudziądzu odbywają się Wielkanocne Zawody Balonowe o puchar Prezydenta Grudziądza
Baza sportowa miasta to 4 stadiony, które razem mogą pomieścić ponad 25 tys. widzów (stadion GKS Olimpia – 12 tys., stadion GKM – 8 tys.), 5 hal sportowych wraz z pełnym wyposażeniem widowiskowo-sportowym (ok. 2500 miejsc), baseny kryte i otwarte oraz korty tenisowe czy strzelnice sportowe. Na terenie miasta istnieją również sauny, siłownie, ośrodki jeździeckie oraz przystanie wodne.
W 1964 roku w Grudziądzu powstało Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne. Odbywają się tutaj co jakiś czas seanse i dni otwarte dla wszystkich chętnych. Grudziądzkie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne jest też organizatorem Ogólnopolskiego Młodzieżowego Seminarium Astronomicznego (OMSA) im. prof. Roberta Głębockiego. W 2008 roku odbył się już dwudziesty czwarty finał tego konkursu. W latach 2020–2021 z powodu pandemii COVID-19 seanse w Planetarium odbyła się wyłącznie przez portal internetowy YouTube na profilu Planetarium i Obserwatorium – Grudziądz. Obecnie seanse odbywają się wyłącznie po wcześniejszym uzgodnieniu.
Grudziądz posiada status miasta na prawach powiatu. Oznacza to, że gmina miejska wykonuje zadania powiatu. Organem stanowiącym samorządu jest Rada Miejska Grudziądza, składająca się z 23 radnych, którzy są wybierani w 4 okręgach wyborczych, od 2018 na okres 5-letniej kadencji. W szczególności określa politykę rozwoju Miasta. Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent miasta Grudziądza. Siedziba Prezydenta Grudziądza i Rady Miejskiej znajduje się w Ratuszu Miejskim.
W północnej części miasta dominuje zabudowa jednorodzinna, centralną część miasta stanowi stara, zabytkowa zabudowa śródmiejska, natomiast w południowej usytuowane są dzielnice przemysłowo-składowe, a także duże osiedla mieszkaniowe z „wielkiej płyty”. Grudziądz dzieli się na poszczególne dzielnice i osiedla:
Tytuł „Honorowego Obywatela Miasta Grudziądza” przyznawany jest przez Radę Miasta, za szczególne zasługi w działalności gospodarczej, politycznej, naukowej, kulturalnej i społecznej dla Rzeczypospolitej Polskiej lub miasta Grudziądza. Inicjatywę uchwałodawczą w tym zakresie posiada: prezydent, przewodniczący rady oraz grupa co najmniej 10 radnych. Rada Miasta może również podjąć uchwałę o pozbawieniu godności honorowego obywatelstwa, gdy honorowy obywatel dopuścił się czyn, wskutek którego stał się honorowego obywatelstwa niegodny.
Wyróżnieni
W reprezentacyjnej sali sesyjnej grudziądzkiego Ratusza, 29 września 2010 odsłonięto portrety Honorowych Obywateli Miasta Grudziądza. Autorką obrazów jest malarka Maja Wolf[65].
Przyjmuje się, że w okresie przynależności Grudziądza do biskupa Chrystiana między 1222, a 1231 miasto mogło najprawdopodobniej otrzymać prawa miejskie.
Zamek w Grudziądzu, [w:] MarcinM.WiewióraMarcinM., Gród i zamek w państwie krzyżackim – miejsce tradycji czy tradycja miejsca?, t. 24, Toruń: Instytut Archeologii Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2016 (Archaeologia Historica Polona), s. 204, Cytat: „Zwykle przyjmuje się, że gród na terenie dzisiejszej Góry Zamkowej powstał w X w., jednak wyniki badań archeologicznych prowadzonych w Grudziądzu w latach 2008–2009 wykazały, że wzgórze zamkowe było zasiedlone już w neolicie i epoce brązu. Na okres od 2. połowy VII do VIII wieku datowane są pierwsze ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego (...)” (pol.).
NataliaN.BatorNataliaN., Rozwój administracyjny Grudziądza, „Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza”, Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, 26 lutego 2020 [dostęp 2023-05-28](pol.).
Zamek w Grudziądzu, [w:] MarcinM.WiewióraMarcinM., Gród i zamek w państwie krzyżackim – miejsce tradycji czy tradycja miejsca?, t. 24, Toruń: Instytut Archeologii Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, 2016 (Archaeologia Historica Polona), s. 204, Cytat: „Wyniki badań archeologicznych prowadzonych w Grudziądzu w latach 2008–2009 wykazały, że wzgórze zamkowe było zasiedlone już w neolicie i epoce brązu. Na okres od 2. połowy VII do VIII wieku datowane są pierwsze ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego (...)” (pol.).
EdwardE.WiśniewskiEdwardE., Bitwa nad jeziorem Rządz, „Biuletyn Koła Miłośników Dziejów Grudziądza”, Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa, Grudziądz, 15 maja 2013 (pol.).
LogonetL.SpLogonetL., Marcin KowalewskiM.K.Programmers: Marcin ‘MiGoo’ GębskiMarcin KowalewskiM.K., Reprezentanci Grudziądza w Sejmiku Województwa [online], Grudziądz [dostęp 2021-01-30](pol.).
Stanisław Myśliborski-Wołowski, Szkice grudziądzkie, wyd. 3, Grudziądz, Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1972.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11, Województwo bydgoskie, pod red. Tadeusza Chrzanowskiego i Mariana Korneckiego, z. 7, Powiat grudziądzki, Warszawa, Instytut Sztuki PAN, 1974.
red. Stanisław Poręba:Grudziądz i okolice. Przewodnik.Grudziądz:Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, Biblioteka Miejska w Grudziądzu,1990. Brak numerów stron w książce
Grudziądz, oprac. i red. Karola Skowrońska, Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 1991.
Dzieje Grudziądza, pod red. Jerzego Danielewicza, t. 1 (do roku 1920), Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 1992.
„Kalendarz Grudziądzki”, 1, 1997 – 13, 2008, Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury ISSN1427-700X.
Anna Wajler, Grudziądz na starej pocztówce, Grudziądz, Muzeum w Grudziądzu, 1998, ISBN83-908767-4-4.
Kalendarium Grudziądz 2000, oprac. Jerzy Krzyś, Grudziądz, Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 1999, ISBN83-910048-2-1.
Grudziądz. Widoki miasta, oprac. Jadwiga Drozdowska, Grudziądz, Muzeum w Grudziądzu, 2001, ISBN83-88076-04-3.
.png)
53°29′13″N 18°45′25″E
.jpg)
Spichrze
Brama Wodna
Pomnik ułana z dziewczyną
Bazylika św. Mikołaja
Kolegium jezuickie (obecnie ratusz)
Mury miejskie
Pałac Opatek
Ruiny zamku z Wieżą Klimek
Ławeczka Kopernika na rynku
Zabytkowa zajezdnia tramwajowa
Gmach poczty
Wieża ciśnień dawnej fabryki maszyn A. Ventzki
.jpg)
