Najlepsze pytania
Chronologia
Czat
Perspektywa
Lisewo (powiat chełmiński)
wieś w województwie kujawsko-pomorskim Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Remove ads
Lisewo (niem. Lissewo[4]) – wieś w Polsce położona w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie chełmińskim, w gminie Lisewo.
Remove ads
W latach 1939 - 1942 dotychczasową nazwą wsi było Lissewo, lecz po przeprowadzonej zamianie nazw miejscowości w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, w latach 1942 - 1945 nazywała się Lisen Kreis Kulm (Weichsel)[5].
Na północ od wsi występują moreny czołowe, spotkać je można także w okolicy wsi Drzonowo oraz Kornatowo, a także pomiędzy Pniewitym oraz Malankowem, gdzie stanowi ona zwarty ciąg o szerokości do 2 km. Prezentować mają sobą najlepiej wykształcony typ moreny na całej ziemi chełmińskiej[6].
Nazwa wsi prawdopodobnie pochodzi od pierwszych właścicieli wioski, którzy nosili nazwisko (nazwy osobowej) Lis[7][8]. Według niektórych prac Lisewo to nie występuje jako gniazdo Lisowskich, lecz Lisewo z dawnego powiatu puckiego[9].
Remove ads
Podział administracyjny
W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Lisewo. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa toruńskiego. Miejscowość jest siedzibą gminy Lisewo.
W latach 1939–1945 położona była w okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, w rejencji bydgoskiej (Regierungsbezirk Bromberg)[14], w powiecie Chełmno (Kreis Kulm)[5].
Remove ads
Demografia
Podsumowanie
Perspektywa
Wieś w latach 80. XIX w. miała być zamieszkiwana przez 781 mieszkańców (738 katolików oraz 43 ewangelików), znajdowało się 173 budynki, w tym 83 domy[15].
Według danych Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Chełmnie oraz Powiatowego Inspektoratu Statystycznego w Chełmnie (31 XII 1966 r.) sołectwo Lisewo zamieszkiwane było przez 1374 mieszkańców. Była największą wsią gromady Lisewo[16], a także jedną z trzech największych wsi dawnego powiatu chełmińskiego (obok Dąbrowy Chełmińskiej oraz Unisławia)[17].
Według Narodowego Spisu Powszechnego (2011) wieś liczyła 1759 mieszkańców[1]. Jest największą miejscowością gminy Lisewo.
Remove ads
Gospodarka
Podsumowanie
Perspektywa
Spółdzielna Mleczarska w Lisiewie
Największym pracodawcą w miejscowości jest Zakład Mięsny Ritter, późniejsze Zakłady Mięsne Lisewo. W momencie swojego największego rozwoju posiadał wiele sklepów w regionie (także w Toruniu), z czasem zawęziło się to do okolicy[19].
W roku 2022 większość udziałów (szacowaną na kwotę 3,9 mln zł.) zakładu przejęła poznańska spółka (w artykule bliżej niesprecyzowana), która była nie powiązana z wyrobami mięsnymi. W czerwcu tegoż roku jeden z członków tejże spółki wszedł w posiadanie udziałów ZMLu w wysokości 2,4 mln złotych[19].
W lipcu 2024 roku zakład złożył wniosek o upadłość gospodarczą. W czerwcu pracownicy otrzymali zwolenienia z pracy i nastąpiło powolne zamknięcie sklepów firmowych (w Lisewie, Wąbrzeźnie, Chełmży, Unisławiu, a na końcu w Chełmnie oraz Nowym). W grudniu tego samego roku do masarni wkroczył komornik. Na 19 grudnia 2024 zostały zapowiedziane licytacje sprzętu[19].
Początek licytacji budynków został wyznaczony na 15 maja 2025. Na sprzedaż zostały wystawione budynki wzniesione w 1988 i 1999, a także wzniesione już w nowym stuleciu budynki magazynowe oraz wybudowana w 2003 kotłownia gazowa[20].
ZML już od dłuższego czasu posiadł liczne długu (np. w ZUS-ie wobec pracowników)[19].
Wartość budynków Zakładów Mięsnych Lisewo wyceniona została na 2 875 740 zł, cena wywołania wynosi 3/4 tejże ceney (2 156 805 zł)[20].
We wsi funkcjonuje Spółdzielna Mleczarska Lisewo[21], a także piekarnia.
Historia
Podsumowanie
Perspektywa
W okresie wpływów rzymskich (d. okres rzymski), według archeologów, na obszarze tym miała rozwijać się silnie wymiana handlowa. Dla okresu tego w Lisewie odnaleźć miano stanowisko z tzw. kultury grobów jamowych[22] (było to dawne określenie na konglomerat kultur przeworskiej i wielbarskiej dla okresu rzymskiego[23]). Na terenie Lisewa odnaleziono denar cesarz Trajana. Wraz z początkiem ruchu wielkich mas ludzkich (okres wielkiej wędrówki ludów) spowodowało pewne wyludnienie tego obszaru, a co za tym idzie pozostałości po ówczesnych ludziach. Wiązać się to ma również z funkcjonowaniem na tych terenach tzw. kultury wenedzkiej (dawne określenie na trzy inne kultury - przeworską, oksywską i wielbarską[24]), która praktykować miała pochówki ciałopalne. Szkieletowe obrządki pogrzebowe stanowią tutaj rzadkość, a od ok. V/VI w. zaczyna upowszechniać się drugi typ grzebania zmarłych. Dla samego obszaru Lisewa, jak i prawie całej ziemi chełminskiej, brak większych stanowisk archeologicznych dla tego okresu. Wyjątek stanowią odkryte w 1895 r. dwie monety bizantyjskie - Leona I i Zenona Izauryjczyka[25].
Wieś pierwszy raz wzmiankowana w 1293 roku[26]. Jedyne informacje jakie posiadamy z tamtego okresu to wzmianka o niejakim Henicju (Hencio) z Lisewa (Lissowa[7]) przebywającego w Grzywnie Biskupiej[27] (obecnie część wsi Grzywna[28]), a sam przywilej lokacyjny wsi zaginął. Dodatkowo miała zostać wydana osadnikom w czynsz[15]. Z okresu tego występowało pod nazwali Lissowo, Leissaw, Lysaw, Leysaw, Leyssaw[27]. Istnieją przesłanki, wynikające z badań archeologicznych, iż pierwsze ślady istnienia tutaj miejscowości da cofnąć się do XI, kiedy to lokowana była najprawdopodobniej na prawie polskim. W połowie wieku XIII (ok. 1250) miała być lokowana na prawie chełmińskim[7]. Lisewo zostało założone jako wieś typu ulicówka[29].
Okres XIII i XIV wieku był czasem, w którym na obszarze rozwijającego się i stabilizującego się państwa Zakonu Krzyżackiego, utworzone zostały liczne parafie. Jedną z nich było Lisewo (obok kilkunastu innych miejscowości). Parafie te, w dobie wieków średnich, stanowiły odpowiednik najmniejszej jednostki administracyjnej[30].
Podczas wojny polsko-krzyżackiej w 1414 r wieś miała znacząco ucierpieć - spłonąć miało ok. 36 włók grubiańskich (3 zabudowania na 36 włókach[7]), a straty wynikające z rabunku bydła i koni wynieść miały 2900 marek[15]. Według Das Grosse Aemterbueh des Peutschen Ordens (wyd. W. Ziesemer, Danzig 1921) wieś ta w 1421 podlegała administracyjnie pod komturstwo kowaleńskie, która następnie została włączona do wójtostwa lipieńskiego. Potwierdza to, że ze wzmianek z 1437-1338 występuje już jako część tegoż wójtostwa[27].
W latach 1437-1438 stanowiła własność zakonną i była wsią czynszową. Jej powierzchnia wynosiła 71 łanów, z czego 67,5 były łanami osiadłymi, 2,5 było opustoszałe. Osiem łanów było objęte czynszem w wysokości po 3 wiardunki, a pozostałe w wysokości 13 szkojców. Karczma znajdująca się tam wówczas była obciążona opłatą wynoszącą 3 grzywny[27].
Zamieszkująca tę okolicę rycerstwo pochodzenia zarówno niemieckiego, jak i polskiego niezadowolone z władzy zakonnej zaczęła organizować się ostatecznie tworząc tajne stowarzyszenie Związek Jaszczurczy (niem. Eidechsengenossenaschft). Lisewo miało być miejscem ich spotkań, które organizować miano np. w 1450, 1451, 1452 (w tym roku rycerstwo, a według słownika szlachta, przystąpiła do Związku). Nad ich zebraniami czuwać miał wójt lipieński, a wszelkie informacje na temat tych spotkań miał przekazać wielkiemu mistrzowi. Same zebrania miały odbywać się w kościele, a według ówczesnych badań, pomysł podporządkowania Prus monarsze polskiemu i litewskiemu miał narodzić się właśnie w Lisewie[15][a].
Po 1454 r. była dużą wsią królewską podległą starostwu w Lipienku. Za czasów krzyżackich miejscowość była siedzibą sądu ziemskiego. Lisewo było także miejscem zjazdów rycerstwa ziemi chełmińskiej, które odbyły się tutaj w latach 1448, 1450 oraz 1451[27]. W miejscowości tej odbywało się również sądy ziemskie (1415, 1428), a 1447 stanowiła nawet jego siedzibę[27].
Na przełomie XVIII i XIX wieku właściciele wsi zmieniali się dynamicznie - w 1793 w posiadaniu Lisewa miał być niejaki Blumberg, cztery lata później Bączko/Bączkowski. W 1803 miejscowość ta przynależeć miała Krzywkowskiemu, a w 1806 Zakrzewskiemu[9].
W XIX w. działały tu polskie organizacje – Liga Polska (1848 r.), Towarzystwo Rolnicze (1862 r.), Bank Ludowy (1873 r.), polska biblioteka, a także odbywały się amatorskie przedstawienia. Na przełomie XIX/XX w. powstała parafia ewangelicka skupiająca mniejszość niemiecką, mieszkało też nieco Żydów. Rocznie odbywały się 2 jarmarki - na bydło oraz na konie[26].
W XIX wieku, jak i wcześniejszych, przez wieś przebiegał bity trakt chełmińsko-wąbrzeski. Według ówczesnych miar położona była 2,5 mili od Wąbrzeźna i dwie od Chełmna. W latach 80. tegoż wieku jej powierzchnia wynosiła 5201 mórg. Funkcjonowała tutaj także dwuklasowa szkoła katolicka, do której uczęszczało ok. 200 dzieci (w roku wydania T. V. - 209)[15].
W listopadzie 1906 r. w kilku miejscowościach, w tym w Lisewie, odbył się strajk uczniowski w obronie nauczania religii w języku ojczystym, zainspirowany podobnym strajkiem rozpoczętym miesiąc wcześniej w Starogrodzie. Według autora protesty te miały podobny przebieg - rozpoczynało je pismo rodziców do szkoły z żądaniem i informowaniem, że nie będą wysyłali dzieci do szkoły, na naukę religii w języku niemieckim. Poza akcją rodziców dzieci starały się wplatać język rodzimy do odpowiedzi czy witania się z nauczycielami. Miały także, w drodze do domu, niszczyć książki, zwłaszcza te od historii biblijnej i katechizmu. Zdarzały się również żądania wprowadzenia jako języka nauczania, języka polskiego[31]. Patriotyzm podtrzymywała działalność długoletnich proboszczów: ks. Stanisława Machorskiego i ks. Augustyna Łebińskiego. W celu złamania oporu władze pruskie stosowały różne metody, od nacisków po kary i groźby. Dzieciom kazano zostać dodatkowe godziny w szkole po zakończeniu zajęć, ale zdarzały się również surowsze kary, np. chłostanie dzieci rózgą lub kijem. Opór rodziców starano się złamać za pomocą kar pieniężnych i więzieniem. Strajk trwa ok. ośmiu miesięcy[32]. Bolesław Danilczuk sugeruje, że na działania dzieci w zaborze pruskim miały nastroje oporu oraz działania o charakterze narodowowyzwoleńczym w zaborze i Królestwie Polskim (rewolucja 1905 roku)[32].
Po I wojnie światowej we wsi istniał majątek ziemski, którego wielkość wynosiła 113 ha, a jej właścicielem miał być Polak. Miał być to jeden z większych majątków na obszarze dawnego powiatu chełmińskiego[33].
W 1918 Powiatowy Komitet Wyborczy (instytucja wcześniej odpowiedzialna za przygotowanie oraz przeprowadzenie wyborów do Reichstagu oraz Landtagu Prus) zorganizował wiece wyborcze na terenie pruskiego powiatu chełmińskiego. Obszar ten podzielony został na trzy obwody wyborcze: unisławski, lisewski i czarżeński. Wybrani na tych wiecach przedstawiciele weszli w skład delegatów do Polskiego Sejmu Dzielnicowego w Poznaniu (wraz z posłami z Chełmna było ich łącznie 12) oraz członków (łącznie, wraz z Chełmnem, 37) do Powiatowej Rady Ludowej w Chełmnie. Rada powiatowa uzupełniona została także o wybranych przedstawicieli do Polskiej Rady Ludowej w Chełmnie z 24 listopada 1918[34].
Po włączeniu do ziemi chełmińskiej do kształtującej się II Rzeczpospolitej zaczęto na tym obszarze organizować polskie struktury administracyjne. Przez okres międzywojenny Lisewo stanowiło siedzibę gminy[35]. W tym czasie mieszkać tutaj miała/miały rodzina/rodziny żydowskie[36]. W Lisewie funkcjonować miała niemiecka organizacja gospodarcza Landbund Weicheslgau, gdzie posiadać miała 150 członków (trzecia wieś z największymi wpłyawmi)[37].
Funkcjonująca na terenach dawnego zaboru pruskiego niemiecka organizacja Selbstschutz, zrzeszająca tę mniejszość, posiadała w woich szeregach także dwóch czlonków wywodzącyach się z Lisewa - Reiss i Hess[38]. 20 września 1939 w paparzyńskim lesie żołnierze Werhmachtu rozstrzelać miali docelowo 11 osób z Lisewa i Linówca, jadnak dwóch mieszkańców Lisewa zdołało zbiec (Józef Grabowski i Alfons Ryglewski[39]). Na trasie pomiędzy Kornatowem a Lisewem, 15 listopada 1939, bliżej nieznany SS-man roztsrzelać miał rozstrzelać mieszkańca Kornatowa. Powód tego nie jest znany[40].
Po wkroczeniu sił III Rzeszy na terytoria województwa pomorskiego zorganizowano tutaj na nowo administrację. Lisewo wybrane zostało na siedzibę obwodu urzędowego (Amtsbezirke), na którego czele stał komisarz obwodowy (Amtsvorsther) Anton Resmer[41].
W lutym 1945 na terenach dawnego powiatu chełmińskiego miał zawiązać się Komitet Powiatowy PPR, w skład którego wchodzić miało 12 osób z terenów Lisewa i całej ówczesnej gminy[42]. 12 kwietnia i 1 maja na obszarze całej gminy zostały prowadzone, przez działaczy PPRu i PPSu, akcje propagandowe mające na celu zwiększenie poparcia dla reformy rolnej[43].
W latach 1947-1948 na terenie powiatu chełmińskiego miały systematycznie poszerzać się szeregi PPRu, w gminie Lisewo w maju 1948 miało być łącznie 321 członków (w tym 58 kobiet)[44].
Znaczne rozmiary Lisewa w okresie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej (lata 50. i 60.) wynikać miały z położenia na obszarze tzw. pustki osadniczej wynikającej z pewnego oddalenia od trzech większych ośrodków - Chełmna, Chełmży i Wąbrzeźna, a także w punkcie krzyżowania się dróg to tychże miejscowości. Ze względu na to założono tam sklepy, punkty rzemieślnicze, aptekę, czy instytucje użytku publicznego. W owym czasie znaczny odsetek mieszkańców zajmował się pracą na roli (45,2%), lecz nie miało stanowić głównego źródła dochodów jedynie formę uzupełniającą (także w przypadku gospodarstw o wielkości 5 oraz 7 ha). Z tego też powodu uprawiane były rośliny kontraktowe (np. tytoń), a hodowla stanowiła niewielki odsetek. We wsi brakowało także większych zakładów przemysłowych. Pomimo tego zabudowa centrum wsi, według autorki tekstu, miała charakter miejski[45], a 55% mieszkańców zajmowało się działalnością pozarolniczą[46]. Główną cechą Lisewa był charakter usługowy dla mieszkańców pobliskich miejscowości[45].
W latach 50. XX w. po dokonaniu upaństwowienia majątków ze znajdującego się w Lisewie dworu utworzono spółdzielnie produkcyjną o rozpiętości 88 ha[47].
Remove ads
Położenie
Najbliższą stacją kolejową jest Kornatowo, leżąca w odległości 1,3 km na południowy zachód od Lisewa. Przez wieś przebiega autostrada A1, znajduje się w niej węzeł Lisewo - zjazd nr 9[48].
W latach 50. i 60. XX w. oddalenie od stacji kolejowej (w tekście podano wynoszącą, że stacja w Kornatowie położona jest 3 km dalej) ograniczało ruch wędrówkowy i do pracy wyjeżdżać miała ok. 1/3 z ogółu pracujących[45].
Wnętrze kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego w Lisewie
Remove ads
Zabytki
Według rejestru zabytków NID[49] na listę zabytków wpisany jest gotycki kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego z końca XIII w., przebudowany w XVI w., nr rej.: A/388 z 30.11.1929.
Kościół z charakterystyczną XVI-wieczną wieloboczną wieżą jest również sanktuarium maryjnym. Wewnątrz zwraca uwagę renesansowe epitafium Kostków z 1591 r., barokowe ołtarze boczne i rokokowy główny (przeniesiony z kościoła franciszkanów w Chełmnie).
Remove ads
Zobacz też
Uwagi
- Autor wpisu o Lisewie wyjaśnia, odwołując się do badań (podaje autora, pracę oraz strony), że niejaki kronikarz pruski Johannes Voigt (historyk) w Codex Diplomaticus Prussicus – Urkundensammlung zur ältesten Geschichte Preußens aus dem Königlichen Geheimen Archiv zu Königsberg, nebst Regesten pomylić miał Lisewo z Łasinem ze względu na podobieństwo ich nazw, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 5, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1884, s. 300.
Remove ads
Przypisy
Linki zewnętrzne
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads