Łan (miara powierzchni)

Łan (łac. laneus, cs. lán, niem. Lahn lub Hube, w dialekcie szwabskim również hueb, huebm, hufe) – dawna jednostka podziału pól wspólnoty w średniowiecznej Europie Zachodniej. Jednostka ta służyła pomiarom powierzchni i długości ziemi przeznaczonej pod zasiewy, zgodnie z przywilejem nadanym osadnikowi przez głowę panującą. W Polsce i w Czechach od XIII wieku była to jednostka miernicza dla określania rozmiarów podstawy uposażenia chłopa osadzonego na wsi na prawie magdeburskim.

Spisane w latach 1516–1521 przez Mikołaja Kopernika Locationes mansorum desertorum pol. Lokacje łanów opuszczonych

Zobacz w Wikiźródłach Encyklopedia staropolska/Łan

Podobnie jak czeski lán, polski łan wywodzi się od staro-wysoko-niemieckiego wyrazu Lehen, Lehn, oznaczającego „gospodarstwo wiejskie określonej wielkości”, pierwotnie zaś lenno (dzierżawę ziemi)^[1][2]. Obszar 1 łana odpowiadał powierzchni średniej wielkości chłopskiego gospodarstwa feudalnego. Łan dzielił się na zagony, te z kolei na skiby.

Łan w Królestwie Polskim

Od XIII wieku najbardziej rozpowszechnione w Rzeczypospolitej były^[3]:

• łan flamandzki ≈ 16,7 do 17,5 ha
• łan frankoński ≈ 22,6 do 25,8 ha

Łan mniejszy

Łan mniejszy, chełmiński, nazywany też włóką:

1 łan = 30 morg ≈ 17,955 hektara

Morga chełmińska (lub mórg chełmiński), określona w 1233 r. przez Krzyżaków w przywileju chełmińskim, uznana konstytucją (ustawą według współczesnej nomenklatury) sejmu konwokacyjnego 1764 r. za miarę generalną w I Rzeczypospolitej, miała wielkość 0,5985 ha. W roku 1818 (z mocą od 1 stycznia 1819 r.) w Królestwie tzw. Kongresowym zmniejszono wielkość morgi (w przeliczeniu do 0,5598 ha) i wprowadzono jako jedną z urzędowych miar nowopolskich. Wtedy też przyjęło się określenie dla wielkości miar obowiązujących w I Rzeczypospolitej – „miary staropolskie”.

Należy pamiętać podając przeliczniki, że morga chełmińska inną wielkość miała w wiekach od XIII do początków XIX, zaś inną w XIX i to tylko w Królestwie Kongresowym, tym bardziej że powszechnie kojarzy się dzisiaj morgę wyłącznie z powierzchnią ok. 0,56 ha.

Tak więc:

włóka chełmińska (staropolska) = 30 morg = 17,955 ha (do 1818 r.)

włóka „nowopolska” od 1819 roku = 30 morg = 16,7961 ha

Dodatkowo należy wspomnieć, że w XIX w. w zaborze pruskim określano powierzchnię gruntów w morgach pruskich, zaś w zaborze austriackim w morgach austriackich. Obie te miary były różne od morgi chełmińskiej (zarówno tej „staropolskiej”, jak i „nowopolskiej”).

Łan większy

Łan większy, frankoński, królewski, staropolski:

1 łan = 48 morg ≈ 24,2 hektara

Zasadźca	łan królewski (3 łany frankońskie lub 4 łany chełmińskie = 261 morg)
Wójt	łan wójtowski rewizorski (90 morg)
	łan królewski sprawdzony (85 1/3 morgi)
	łan królewski hibernowy (64 4/5 morg)
Gburzy	1 lub 2 łany

• Łan królewski = 3 włóki = 90 mórg = 270 sznurów = 2700 prętów większych kw. = 27 000 pólek = 1 516 750 łokci kwadratowych = 2 700 000 pręcików kw. = 53,865 ha

Miary wielkości łana na ziemiach polskich

1 łan (huba) pruska	16,5 ha (~30 morg, = 66 pruskich morg)
1 łan frankoński	24,2 ha (Małopolska) (48 morg)
1 łan chełmiński	17,995 ha (~30 morg)
1 łan brandenburski	17,0215 ha (~30 morg)
1 łan warmiński	17,3387 ha (Prusy) (~30 morg, ~67 pruskich morg)
1 łan oleski	15,648 ha (Prusy Wschodnie 1720) (od 1813 oficjalnie hektar i ar)

Miary w Piotrkowie w latach 80. XVIII wieku

• 1 łan = 30 morg geometrycznych;
• 1 morga geometryczna = 30 zagonów geometrycznych;
• 1 zagon geometryczny = 1000 stóp geometrycznych;
• 1 stopa geometryczna = ¾ łokcia
• 1 łan = 900000 stóp kwadratowych;
• 1 morga kwadratowa = 300 prętów kwadratowych;
• 1 pręt kwadratowy = 56 ¼ łokcia.

System morgi dolnoaustriackiej

Miary powierzchni w Małopolsce między 1791 a rokiem 1876
w oparciu o system morgi dolnoaustriackiej:
1 morg frankoński = 1 morg dolnoaustriacki, 1 łan = 48 morg ≈ 24,2 hektara

j.m.	Miar	Sążni wiedeńskich²	Łokci wiedeńskich²	metrów²
1 morga (niem. 1 Joch)	3	1600,00	6439,0200	5754,64
1 miara		533,33	2146,3400	1918,00
1 sążeń² wiedeński			4,0237	3,60
1 łokieć² wiedeński				0,90

Łan w Królestwie Czeskim 1268-1756

Łan to również historyczna jednostka miary długości i powierzchni występująca w Królestwie Czeskim w latach 1268 do 1756, w tym okresie 1 lán dzielił się na:

Miary powierzchni

1 łan królewski lán královský	(12 kop zagonu, kop záhonů) = 27,9452 ha
1 łan książęcy lán kněžský	(11 kop zagonu) = 25,6164 ha (~48 morg, po czesku: jiter)
1 łan pański lán panský	(10 kop zagonu) = 23,2876 ha
1 łan wiejski lán selský	(8 kop zagonu) = 18,6301 ha
1 łan ziemski lán zemský	18,3001649 ha (~1 łan chełmiński, ~30 morg, ~68 pruskich morg)
1 łan niemiecki lán německý	7,6597 ha 6,0752 ha (Frankfurt nad Menem), 30 morg = 5,531 ha (Fulda)

W języku czeskim jest nazwa chłopa, posiadającego łan i jego ułamek: láník, půlláník.

Miary długości

• 1 lán = 7471,8 m

Łan (huba) na terenach niemieckojęzycznych

1 łan (huba) pruska	16,5 ha (66 pruskich morg)
1 łan frankoński	23,9 ha – 27,19 ha (zwany niemieckim lub królewskim)
1 łan saksoński	19,92 ha (= 12 ha)
1 łan brandenburski	17,0215 ha (30 morg)
1 łan	30 morg 6,0752 ha (Frankfurt nad Menem) 60752,40 m² (Frankfurt nad Menem)
1 łan meklemburski	13,007 ha
1 łan	30 morg = 5,531 ha (Fulda)
1 łan warmiński	17,3387 ha (Prusy, ~67 pruskich morg)
1 łan oleski	15,648 ha (Prusy Wschodnie 1720) (od 1813 oficjalnie hektar i ar)

Gburzy (Großbauer)	2 łany (huby)
Chłop Bauer, Huber (Hueber, Huemer)	1 łan
Półchłopek	½ łana
Karczmarz	< ½ łana,
Kmieć (Viertelbauer)	¼ łana
Zagrodnik (Knecht, Knappe) np. górnik	> ¼ łana

Łan (hoeve) w Królestwie Holandii

W Królestwie Holandii historyczna jednostka pomiaru powierzchni do roku 1796.

• 1 łan hoeve = 16,2 morg = 14 ha

Miejscowości w Polsce z członem Łan i Huby

Wielki Łan, Łan (województwo lubelskie), Średni Łan, Łany (województwo dolnośląskie), Łany, Łany Małe, Łany Wielkie, Łany Średnie, Huby

Łan według F. Piekosińskiego

Gruntowną rozprawę o łanach kmiecych podaje Franciszek Piekosiński w rozprawie O łanach w Polsce wieków średnich Kraków, 1887; publikacja dostępna w formie elektronicznej w Centralnej Bibliotece Rolniczej im. M. Oczapowskiego^[4]. Autor dochodzi w niej do przekonania, że: cyt. „znane były wówczas dwa tylko typowe łany, a mianowicie:

• łan chełmiński – zwany flamandzkim lub średzkim, 30-morgowy, czyli odpowiadający XIX wiecznej włóce polskiej
• łan wielki – zwany frankońskim, magdeburskim lub niemieckim, mający morgów przeszło 40.

Wszystkie zaś inne co do rozmiarów swej powierzchni zostawały już tylko w pewnym stosunku do tych dwóch łanów typowych, tj. były od nich o 2–3 razy większe lub o połowę mniejsze.

• łan staropolski o 126 morgach mógł być rolą wójtowską czy sołecką trzech-łanową na prawie magdeburskim lub czterech-łanową na prawie średzkim albo chełmińskim.
• łan wójtowski, czyli rewizorski o 90 morgach jest rolą wójtowską lub sołecką o trzech łanach chełmińskich, czyli szredzkich.
• łan królewski sprawdzony, mający około 85 morgów, przedstawia rolę wójtowską lub sołecką, złożoną z dwóch wielkich łanów frankońskich, wreszcie łan królewski hybernowy, mający około 64 morgów, mógł być albo rolą wójtowsko-sołecką, liczącą 1½ łanu frankońskiego lub 2 łany średzkie.

Król, udzielając przywilej wójtowi do założenia nowej wsi, dawał mu rolę kilkakrotnie większą niż innym kmieciom, czyli 3–4 łany zwykłe, i w tem leży przyczyna obszaru łanu królewskiego lub wójtowskiego”^[4]

Zobacz też

• piechota łanowa
• wieś leśno-łanowa
• Lokacje łanów opuszczonych
• Systemy miar stosowane na ziemiach polskich
• pozaukładowe jednostki miary