Szkolnictwo jezuickie w Polsce

Szkoły jezuickie – szkoły prowadzone przez zakon jezuitów, w Polsce od 1565 r. Pojawienie się kolegiów jezuickich (wraz z pijarskimi i teatyńskimi) było przełomem w dziedzinie edukacji. Pośród innych placówek oświatowych uważane za najlepsze, kolegia jezuickie rozwijały się najszybciej. Po ogłoszeniu w 1773 roku kasaty zakonu jezuitów w Rzeczypospolitej, zarząd nad szkołami i majątkami przejęła Komisja Edukacji Narodowej, w której działalność włączyło się wielu dawnych jezuitów.

Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Pułtusku wraz z budynkiem Kolegium jezuitów w Pułtusku

Dawna siedziba Kolegium jezuickiego w Toruniu

Kolegium jezuitów w Kaliszu, 1858

Kolegium jezuitów w Poznaniu, 1833

Jezuickie kolegium (późniejszy Uniwersytet) oraz kościół św. Mikołaja we Lwowie

Kolegium jezuickie w Stanisławowie (dziś: Iwano-Frankiwsk, budynek z lewej)

Kolegium jezuitów w Sandomierzu

Historia

Do Polski sprowadził zakon jezuitów biskup warmiński Stanisław Hozjusz, w roku 1564, fundując im Kolegium jezuitów w Braniewie (Collegium Hosianum). Następne kolegia jezuickie powstały w Pułtusku (1566), Wilnie (1570) i Poznaniu (1575). Do końca XVI wieku na ziemiach Rzeczypospolitej powstało 12 kolegiów.

1 kwietnia 1579 roku król Stefan Batory nadał kolegium jezuickiemu w Wilnie statut uniwersytecki. Nowa szkoła pod nazwą Akademii Wileńskiej była pierwszą szkołą wyższą w Wielkim Księstwie Litewskim i drugą w Rzeczypospolitej (po Krakowie). Pierwszym rektorem placówki był Piotr Skarga, a wykładali często cudzoziemcy, m.in. Anglik, James Bosgrave. W 1661 powstała jezuicka Akademia Lwowska. Jedno z wiodących kolegiów znajdowało się w Poznaniu (kolegium poznańskie), jednak przyznawane mu przywileje akademickie były blokowane przez konkurencyjną Akademię Krakowską.

Fundatorami kolegiów jezuickich byli zazwyczaj przedstawiciele rodów magnackich i możnych rodów szlacheckich. Pierwsze kolegium jezuickie na Rusi Czerwonej ufundowała w Jarosławiu w 1574 Zofia z Odrowążów Tarnowska. Anna Chodkiewiczowa, żona Jana Karola Chodkiewicza przekazała jezuitom w 1625 kolegium w kolegium jezuitów w Ostrogu. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł w 1582 ufundował kolegium jezuitów w Nieświeżu, a jego brat Stanisław Radziwiłł przekazał na rzecz Akademii Wileńskiej wieś Łukiszki. Natomiast jego syn Albrycht Radziwiłł ufundował w 1631 kolegium jezuitów w Pińsku. Lew Kazimierz Sapieha założył kolegium jezuitów w Brześciu. Kazimierz Leon Sapieha wspierał jezuitów w Grodnie i Wilnie. Janusz Wiśniowiecki, kasztelan krakowski, ufundował Krzemieńcu, a jego brat Michał Wiśniowiecki, hetman wielki litewski, uposażył jezuitów w Pińsku i Słonimiu. Marcjan Ogiński ufundował kolegium jezuitów w Mińsku, Michał Potocki fundował kolegium w Nowogródku, a w 1617 Stanisław Żółkiewski sprowadził jezuitów do Baru, gdzie tamtejsze kolegium wspierał nowymi nadaniami Stanisław Koniecpolski. Aleksander Korwin Gosiewski, wojewoda smoleński, założył jezuitom kolegium w Witebsku. Szczepan Gostomski zapoczątkował powstanie kolegium w Sandomierzu w 1602, a Piotr Bal w 1619 założył kolegium w Krośnie. Stanisław i Paweł Wolscy ufundowali w 1612 kolegium w Rawie Ruskiej^[1].

W 1608 roku odrębną prowincję polską podzielono na prowincję polską i litewską (do której włączono Warmię i Mazowsze). W połowie XVII wieku w obu tych prowincjach istniało około 40 szkół. W drugiej połowie XVII wieku kolegia jezuickie dotknął przejściowy kryzys spowodowany wojnami kozackimi, najazdem Szwedów i wojną z Rosją. Po ustaniu wojen szkolnictwo jezuickie przeżyło ponowny rozkwit.

W XVIII wieku utworzono jezuickie kolegia szlacheckie w kilku dalszych miastach:

• 1746: Kalisz,
• 1749: Lwów,
• 1751: Wilno i Ostróg,
• 1752: Warszawa^[2],
• 1753: Lublin,
• 1756: Poznań.

Skupiały one wyróżniających się pedagogów (m.in.: Jan Chrzciciel Albertrandi, Jan Bielski, Franciszek Bohomolec, Józef Boreyko, Józef Karsznicki, Adam Tadeusz Naruszewicz, Józef Feliks Rogaliński, Karol Wyrwicz, Franciszek Paprocki (1723-1805), Michał Kociełkowski, Tomasz Skierzyński)^[3].

W czasie kasaty zakonu w 1773 roku, w Polsce było 2362 zakonników w 4 prowincjach, mających pod swoją opieką 137 placówek, które przeszły pod zarząd państwa, a dokładniej, powołanej wówczas Komisji Edukacji Narodowej. Liczba kolegiów wynosiła 51, szkół było 66 (w tym szkół wyższych z filozofią i teologią 23), konwiktów szlacheckich 15, seminariów duchownych 2, akademii 2^[1].

Kolegia jezuitów w I Rzeczypospolitej

Miejsce	Data powstania	Zamknięcie	Uwagi	Przypis
Bar				[4]
Braniewo (Collegium Hosianum)	1565	1780 przekształcone w Gymnasium Academikum	jako kolegium w Brunsberdze	[5][6]
Pułtusk	1566	1781 przekazane benedyktynom		[5][7]
Wilno	1570	Po 1780 kontynuowało działalność jako niejezuicka Akademia Wileńska	W 1579 przekształcone w kolegium akademickie w Wilnie (Akademię Wileńską)	[5][8]
Poznań	1572	1773		[5][9]
Jarosław	1575	1773		[5][10]
Połock	1582	Po I rozbiorze Polski przekształcone w Akademię Połocką (1812)		[11][12]
Ryga	1582	1621, po podboju szwedzkim miasta		[13][14]
Dorpat	1586	1625, po podboju szwedzkim miasta		[13][15]
Wenden	1614	1625, po podboju szwedzkim miasta		[16]
Lublin	1582	1773		[11][17]
Kalisz (Kolegium Karnkowskiego)	1583	1773		[11][18]
Nieśwież	1584	1773		[11][19]
Stare Szkoty (Gdańsk)	1621	1780		[20]
Kamieniec Podolski	1614	1773	Wstrzymanie działalności w latach 1672–1700	[21]
Ksawerów		Zniszczone i zamknięte w 1648		[11]
Kijów		Zniszczone i zamknięte w 1649		[11]
Krzemieniec
Lwów	1608	1773		[11][22]
Kraków				[11]
Przemyśl
Ostróg
Kroże
Słuck
Sandomierz
Toruń		1786		[23]
Krasnystaw		1780		[23]
Słonim		1781		[23]
Poszawsze		1774		[23]
Stanisławów
Warszawa	1752	1773
Krosno
Lwów
Witebsk
Winnica				[4]
Orsza
Dyneburg

Rodzaje szkół

• Szkoła pięcioklasowa łacińsko-grecka

Najbardziej rozpowszechnionym rodzajem szkoły była szkoła 5-klasowa, składająca się z trzech klas gramatyki, klasy poetyki i klasy retoryki. Przyjmowano doń chłopców 9–10 letnich, posiadających podstawową wiedzę w zakresie pisania i czytania po łacinie. Uczniowie byli podzieleni na klasy nie według wieku, lecz wyuczonego materiału: przechodzili do następnych klas indywidualnie, w zależności od zdobytych umiejętności. Były to odpowiedniki szkoły średniej.

• Szkoła 5-klasowa z dodatkowym kursem filozofii

Drugi typ reprezentowały szkoły o charakterze uczelni wyższych, które obok 5 klas niższych posiadały jeszcze 2- lub 3-letni kurs filozofii, obejmujący również matematykę i fizykę.

• Szkoła 5-klasowa z dodatkowym kursem filozofii i teologii

W tym typie była to szkoła z klasami niższymi, trzyletnim kursem filozofii i czteroletnim kursem teologii. Niektóre z tego typu szkół posiadały status akademicki z prawem nadawania stopni naukowych.

Oprócz trzech wymienionych rodzajów szkół jezuici prowadzili również: alumnaty papieskie, seminaria diecezjalne, bursy muzyczne, konwikty szlacheckie (collegia nobilia) oraz seminaria nauczycielskie podzielone na dwuletni nowicjat i dwuletnie studia humanistyczne. Pierwsze seminarium nauczycielskie powstało w Pułtusku w 1571 roku.

Jezuici nie organizowali szkół elementarnych (uczących czytania i pisania), koncentrowali się na szczeblu średnim, wykorzystując w nauczaniu tzw. modus parisiensis, czyli podział uczniów na klasy realizujące przepisany program nauczania.

Cele i zasady nauczania

Szkolnictwo jezuickie nie zalecało nadmiernych rozmyślań, wychodząc z założenia, że prawda jest już znana, gotowa, podana ludzkości w systemie nauki katolickiej i filozofii Arystotelesa, a obowiązkiem uczniów jest ją sobie przyswoić^[24].

Jezuici byli praktykami pedagogiki^[25]. Od 1599 roku aż do kasacji zakonu w 1773 roku wszystkie typy szkół jezuickich posługiwały się jednolitym programem nauczania tzw. Ratio studiorum, opracowanym na zlecenie generała jezuitów Klaudiusza Acquavivy, zawartych w podręczniku Ratio et institutio studiorum Societas Jesu, który był sukcesywnie uwspółcześniany.

Nauczanie w szkole oparte było na gruntownym poznaniu łaciny i greki oraz teorii poezji i wymowy. Do nauki gramatyki łacińskiej używano podręcznika opracowanego przez Emmanuela Alvareza, który w owym czasie stanowił duże osiągnięcie dydaktyczne^[26]. Dużą wagę przywiązywano do umiejętności praktycznych. Nieobowiązkowo uczono hebrajskiego, niemieckiego i ruskiego oraz wykładano dialektykę, fizykę i matematykę. Studiowano również geografię, historię i filozofię.

Wysoki poziom nauczania, staranne wychowanie i stosowane metody dydaktyczne, a także bezpłatny charakter studiów przyciągał do szkół jezuickich również młodzież protestancką, co w dużej liczbie przypadków kończyło się przejściem na katolicyzm.

W całokształt procesu edukacyjnego włączano wykłady, przygotowywane przez studentów wprawki pisemne, teatr szkolny, chór, orkiestrę i organizacje religijno-społeczne (sodalicje mariańskie).

Powrót szkolnictwa w zaborze austriackim

Chyrów, widok ogólny Collegium Jezuitów

Osobny artykuł: Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie.

W 1883 jezuici zakupili majątek Franciszka Topolnickiego w Bąkowicach w Galicji pod Chyrowem koło Przemyśla. Nowy zakład został założony z inicjatywy księży: Mariana Ignacego Morawskiego (1845-1901) i Henryka Jackowskiego (1834-1905)^[27][28]. W 1886 został tam otwarty Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów, potocznie nazwany „Chyrów”^[27].

Budynek zakładu wzniesiono według projektów Antoniego Łuszczkiewicza, a po jego śmierci Jana Zakrzewskiego. Rozbudowano go w pierwszych latach XX wieku według założeń Edgara Kovátsa. Było w nim 327 pokoi mieszkalnych i sal wykładowych, przeznaczonych dla 400 wychowanków.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i nastaniu II Rzeczypospolitej w latach 20. Gimnazjum funkcjonowało pod nazwą Konwikt św. Józefa w Chyrowie^[27]. Właścicielem szkoły pozostawała polska prowincja zakonu oo. jezuitów^[27]. Szkoła posiadała pełne prawa gimnazjum państwowego^[27]. Wówczas Gimnazjum było szkołą typu klasycznego^[27]. W 1926 w Gimnazjum było osiem klas z czternastoma oddziałami, w których uczyło się łącznie 471 uczniów wyłącznie płci męskiej^[27]. Zakład był uważany jako jedną z najlepszych szkół w Polsce, a nawet w Europie.

Kontrowersje wokół szkolnictwa jezuickiego

Szkolnictwo jezuickie, podobnie jak wszystkie sfery życia, było krytykowane w literaturze sowizdrzalskiej i satyrycznej. Najbardziej znaną w literaturze polskiej satyrą był opublikowany anonimowo w 1625 roku pamflet Gratis Jana Brożka, profesora skłóconej z jezuitami Akademii Krakowskiej.

W XIX wieku ukazywały się w piśmiennictwie polskim różne krytyczne eseje na temat szkolnictwa jezuitów i ich szkodliwego wpływu na elity umysłowe w Polsce. Były one wzorowane na krytyce jezuitów przez uczonych Sorbony. Autorami tych opracowań byli m.in. Jan Alcyato, Jędrzej Moraczewski, Jan Nepomucen Janowski, Józef Łukaszewicz, Józef Muczkowski, Adrian Krzyżanowski i inni. Wychowanek jezuitów, autor słów hymnu państwowego Polski Józef Wybicki, w swoich pamiętnikach utrzymuje, że w szkole jezuickiej myśleć nie uczono, a nawet zakazywano^[29].

Zarzucano jezuitom, że praktycznie zredukowali nauczanie do kształcenia „mówców łacińskich z zaniedbaniem kierunku realnego”, przy jednoczesnym pielęgnowaniu postawy afirmacji istniejącego porządku społeczno-politycznego w Polsce^[30], a także uniżania się przed możnymi i szukania u nich protekcji^[31]. Podczas prac Komisji Edukacji Narodowej negatywnie oceniono działalność szkół jezuickich. Stwierdzono wówczas, że po skończeniu szkół jezuickich trzeba było w krótkim czasie choć po części nadgradzać, co się w przeciągu strawionych lat opóźniło^[30].

Współczesne szkoły jezuickie w Polsce

Jezuici w Polsce XXI-wiecznej prowadzili szkoły stopnia gimnazjalnego, licealnego oraz uczelnie wyższe:

• Zespół Szkół Jezuitów w Gdyni
• Jezuickie Centrum Edukacji – Gimnazjum i Liceum Jezuitów w Nowym Sączu
• Uniwersytet Ignatianum w Krakowie
• Wydział Teologiczny Bobolanum na Papieskim Wydziale Teologicznym w Warszawie
• Kostka. Publiczne Liceum Ogólnokształcące Jezuitów im. św. Stanisława Kostki w Krakowie (od 1.09.2017)^[32].

Przypisy

1. Marek Żukow-Karczewski, Sprowadzenie jezuitów do Polski, [w:] „Kalendarz Serca Jezusowego 1990”, WAM, Kraków [1989], s. 75–82.
2. Ludwik Piechnik. Jezuickie Collegium Nobilium w Warszawie (1752-1777). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy. 1971.
3. Kazimierz Puchowski, Model kształcenia szlachty w kolegiach jezuickich, w: Między Barokiem a Oświeceniem, Olsztyn 1996, s. 102.
4. Dmytro Antoniuk. Jezuici. Część 4. „Kurier Galicyjski”. 9 (325), 17–30 maja 2019.
5. Bieś 2014 ↓, s. 59.
6. Załęski 1905 ↓, s. 1–37.
7. Załęski 1905 ↓, s. 38–58.
8. Załęski 1905 ↓, s. 59–107.
9. Załęski 1905 ↓, s. 109–156.
10. Załęski 1905 ↓, s. 157–180.
11. Bieś 2014 ↓, s. 60.
12. Załęski 1905 ↓, s. 181–234.
13. Bieś 2014 ↓, s. 60–61.
14. Załęski 1905 ↓, s. 245–272.
15. Załęski 1905 ↓, s. 272–280.
16. Załęski 1905 ↓, s. 280–283.
17. Załęski 1905 ↓, s. 327–377.
18. Załęski 1905 ↓, s. 378–423.
19. Załęski 1905 ↓, s. 425–459.
20. Załęski 1905 ↓, s. 511–555.
21. Pelczar R., Jezuici w Kamieńcu Podolskim (1608-1773), w: Kamieniec Podolski. Studia z dziejów miasta i regionu, t. I, red. F. Kiryk, Kraków 2000, s. 193–213.
22. Załęski 1905 ↓, s. 557–667.
23. Bieś 2014 ↓, s. 75.
24. Stanisław Kot, Historia wychowania. Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996, tom 1, s. 231.
25. Stanisław Kot, Historia wychowania. Wydawnictwo Żak, Warszawa 1996, tom 1, s. 267.
26. S. Grzybowski, Dzieje Polski i Litwy, w: Wielka Historia Polski, Kraków 2003, s. 516.
27. Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Rocznik II. Warszawa-Lwów: Książnica-Atlas, 1926, s. 131.
28. BeataB. Topij-Stempińska BeataB., Uczniowie Jezuickich Instytucji Edukacyjnycj w Galicji w XIX Wieku – Portret Zbiorowy, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatium w Krakowie, 2019, ISBN 978-83-7614-4146. Brak numerów stron w książce
29. Józef Wybicki, Pamiętniki, Lwów, 1881, s. 5.
30. Juliusz Nowak-Dłużewski, Stanisław Konarski, Warszawa, PAX 1951, s. 15.
31. Michał Bobrzyński, Dzieje Polski w zarysie, Warszawa, PIW 1986, s. 431–433.
32. Kostka – Liceum. kostka.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-05-08)].

Bibliografia

• Andrzej PawełA.P. Bieś Andrzej PawełA.P., Periodyzacja obecności Towarzystwa Jezusowego na ziemiach polskich. Struktury organizacyjne oraz edukacyjno-oświatowe i pastoralne formy aktywności. Część I, „Studia Paedagogica Ignatiana”, 2014, s. 57–88.
• StanisławS. Załęski StanisławS., Jezuici w Polsce. t. IV. Dzieje 153 kolegiów i domów jezuitów w Polsce, Kraków 1905.

Linki zewnętrzne

• Szkolnictwo jezuickie w Polsce, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 335.