Ρομά

Οι Ρομά (στον ενικό αριθμό Ρομ), γνωστοί και ως τσιγγάνοι, είναι ένας κατά βάση νομαδικός λαός με ινδική καταγωγή.^[71]

Καταυλισμός Ρομά στο Κόσοβο.

Ρομά

Η διεθνής Σημαία των Ρομά. Δημιουργήθηκε το 1933 και εγκρίθηκε το 1971 απο το Παγκόσμιο Συνέδριο Ρομά
Συνολικός πληθυσμός
2–12 εκατομμύρια[1][2][3][4]
Ηνωμένες Πολιτείες ! Ηνωμένες Πολιτείες	1.000.000 με καταγωγή Ρομά (εκτίμηση)[note 1][5][6]
Βραζιλία ! Βραζιλία	800.000 (0,4%)[7]
Ισπανία ! Ισπανία	750.000–1.500.000 (1,9–3,7%)[8][9][10][11][12]
Ρουμανία ! Ρουμανία	569.500–1.850.000 (3,4–8,32%)[13][14]
Τουρκία ! Τουρκία	500.000–2.750.000 (3,8%)[9][15][16][17]
Γαλλία ! Γαλλία	500.000–1.200.000[18][19]
Βουλγαρία ! Βουλγαρία	325.343[note 2]–750,000 (4,9–10,3%)[20][21]
Ουγγαρία ! Ουγγαρία	309.632[note 3]–870.000 (3,21–8,8%)[22][23]
Αργεντινή ! Αργεντινή	300.000[note 4][24]
Τσεχία ! Τσεχία	250.000[25][26]
Ηνωμένο Βασίλειο ! Ηνωμένο Βασίλειο	225.000 (0,4%)[9][27][28]
Ρωσία ! Ρωσία	205.007[note 5]–825.000 (0,6%)[9]
Σερβία ! Σερβία	147.604[note 6]–600.000 (2,1–8,2%)[9][29][30]
Ιταλία ! Ιταλία	120.000–180.000 (0,3%)[9][31]
Ελλάδα ! Ελλάδα	111.000–300.000 (2,7%)[32][33]
Γερμανία ! Γερμανία	105.000 (0,1%)[9][34]
Σλοβακία ! Σλοβακία	105.738[note 7]–490.000 (2,1–9%)[35][36][37]
Ιράν ! Ιράν	2.000–110.000[38][39]
Βόρεια Μακεδονία ! Βόρεια Μακεδονία	53.879[note 8]–197.000 (9,6%)[9][40]
Σουηδία ! Σουηδία	50.000–100.000[9][41]
Ουκρανία ! Ουκρανία	47.587[note 9]–260.000 (0,6%)[9][42]
Πορτογαλία ! Πορτογαλία	40.000–52.000 (0,5%)[9]
Αυστρία ! Αυστρία	40.000–50.000 (0,6%)[43]
Κοσσυφοπέδιο ! Κοσσυφοπέδιο	36.000[note 10] (2%)[9][44]
Ολλανδία ! Ολλανδία	32.000–40.000 (0,2%)[9]
Πολωνία ! Πολωνία	17.049[note 5]–32.500 (0,1%)[9][45]
Κροατία ! Κροατία	16.975[note 5]–35.000 (0,8%)[9][46]
Μεξικό ! Μεξικό	15.850[47]
Χιλή ! Χιλή	15.000–20.000[48]
Μολδαβία ! Μολδαβία	12.778[note 5]–107.100 (3%)[9][49]
Φινλανδία ! Φινλανδία	10.000–12.000 (0,2%)[50]
Βοσνία και Ερζεγοβίνη ! Βοσνία και Ερζεγοβίνη	8.864[note 5]–58.000 (1,5%)[9][51]
Κολομβία ! Κολομβία	2.649–8.000[52][53]
Αλβανία ! Αλβανία	8.301[note 11][9][54][55]
Λευκορωσία ! Λευκορωσία	7.316[note 5]–47.500 (0,5%)[56]
Λετονία ! Λετονία	7.193[note 5]–12.500 (0,6%)[9]
Καναδάς ! Καναδάς	5.255–80.000[57][58]
Μαυροβούνιο ! Μαυροβούνιο	5.251[note 5]–20.000 (3,7%)[59]
Τσεχία ! Τσεχία	5.199[note 12]–40,370[note 13] (Romani speakers)–250.000 (1,9%)[60][61]
Αυστραλία ! Αυστραλία	5.000–25.000[62]
Σλοβενία ! Σλοβενία	3.246[9]
Λιθουανία ! Λιθουανία	2.571[9]
Δανία ! Δανία	5.500[63]
Δημοκρατία της Ιρλανδίας ! Δημοκρατία της Ιρλανδίας	22.435[9]
Γεωργία ! Γεωργία	1.200[9]
Βέλγιο ! Βέλγιο	30.000[64]
Κύπρος ! Κύπρος	1.250[65]
Γλώσσες
Ρομανί, Παρά-ρομανική
Θρησκεία
Χριστιανισμός (επικρατέστερη)[66] Ισλάμ[66] Ινδουισμός[66] Μυθολογία των Ρομά Βουδισμός[67][68] Ιουδαϊσμός[69][70]

Ονομασία

Η πρώτη άφιξη των Ρομά έξω από τη Βέρνη. Από το Χρονικό Σπίτσερ.

Οι Ρομά είναι γνωστοί στις περισσότερες χώρες με λέξεις συγγενείς προς τη λέξη "γύφτος". Οι λέξεις αυτές προέρχονται από τη λέξη "Αιγύπτιος" και η χρήση τους οφείλεται στην πεποίθηση παλαιότερων εποχών ότι οι Ρομά προέρχονται από την Αίγυπτο.^[72][73]

Οι Ρομά είναι επίσης γνωστοί και με την ονομασία "αθίγγανοι". Η ονομασία αυτή προέρχεται από μια θρησκευτική ομάδα με το ίδιο όνομα που έδρασε επιτυχώς τον 8ο αιώνα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και με την οποία οι Ρομά φαίνεται να συνδέθηκαν. Η λέξη "αθίγγανος" σημαίνει τον "ανέγγιχτο" και ετυμολογείται από το στερητικό α- και το ρήμα θιγγάνω, δηλαδή "αγγίζω". Μια άλλη ερμηνεία αυτής της ετυμολογίας σχετίζεται με την καταγωγή των Ρομά από την Ινδία όπου πιθανολογείται ότι οι Ρομά ανήκαν στην κατώτερη ινδουιστική κάστα, αύτη των "ανέγγιχτων". Η λέξη "τσιγγάνος" είναι παραφθορά του "αθίγγανος" (μέσω του "ατσίγγανος").^{[72][73][74][75][76][77]}

Όσον αφορά στον ευρωπαϊκό χώρο η γαλλική λέξη gitan και η ισπανική gitano προέρχονται από την ίδια ετυμολογία που προέρχεται και το gypsy (γύφτος). Η γερμανική λέξη Zigeuner και η σλαβική tsigan ή cigan φαίνεται να έχουν διαφορετική πηγή, καθώς συνδέονται με ελληνική λέξη αθίγγανος, που χρησιμοποιήθηκε αφενός για να περιγράψει την ανωτέρω θρησκευτική ομάδα, αλλά και τους "ειδωλολάτρες" Ρομά, όταν πρωτοεμφανίστηκαν στις επικράτειες της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο όρος δηλαδή προϋπήρχε της εμφάνισής τους.

Οι ίδιοι αποκαλούν τους εαυτούς τους Ρομ με τον πληθυντικό Ρομά στις περισσότερες διαλέκτους και περιοχές της Ευρώπης. Στη Μέση Ανατολή η αντίστοιχη ονομασία είναι Ντομ, στο Πακιστάν Ντομά, και στην Αρμενία Λομ. Αυτό (όπως και άλλα δεδομένα) θεωρείται από μερικούς μελετητές ως ένδειξη ότι όλες αυτές οι ομάδες κατάγονται από την ινδική κάστα νομάδιων εμπόρων "Ντομ".^[78] Η λέξη Ρομ είναι συνώνυμη του Ντομ, της λέξης που χρησιμοποιούν οι Ινδοί για το «άνθρωπος». Ακόμα υπάρχουν ομάδες όπως οι Σίντι που δεν αυτοαποκαλούνται Ρομ, αλλά διατηρούν τη λέξη με τη σημασία του "συζύγου". Επίσης κάποιοι άλλοι χρησιμοποιούν περισσότερο το "Μελελέ" (Λαός μαύρος) ή "Μανούς" (άνθρωπος)^[79].

Ιστορία

Προέλευση

Οι γενικότερα αποδεκτές θεωρήσεις υποθέτουν ότι οι Ρομά προέρχονται από τη Β. Ινδία. Μετακινήθηκαν στη Μέση Ανατολή και στην Ευρώπη πριν από το 500 έως το 1000, πιθανώς εξαιτίας της επέκτασης του Ισλάμ και της απειλής πολέμου στην περιοχή. Γενετικά έχει τεκμηριωθεί η προέλευσή των Ρομά της Ευρώπης από την Ινδία, ωστόσο δεν έχει προσδιοριστεί η σημερινή φυλή από την οποία προέρχονται. Υπάρχουν διασυνδέσεις γλωσσολογικής μελέτης, βάσει της οποίας υπάρχει σημαντική ομοιότητα ανάμεσα στα Ρομανί, τα Χίντι και τα Πουντζάμπι.^[80] Η γλώσσα που μιλούν οι Ρομά έχει ομοιότητες όσον αφορά στη γραμματική και το λεξιλόγιο με τη γλώσσα που ομιλούνταν περίπου το 1000 στην ινδική υποήπειρο.^[81] Τα γλωσσολογικά ευρήματα έχουν επιβεβαιωθεί, επίσης, από γενετικές μελέτες σε πληθυσμούς Ρομά που κατοικούν στην Ευρώπη.^[82][83]

Οι λόγοι που οδήγησαν τους Ρομά σε μαζικές και σε τόσο μεγάλων αποστάσεων μετακινήσεις είναι ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια της ιστορίας. Υπάρχουν θεωρίες σύμφωνα με τις οποίες οι Ρομά προήλθαν από κατώτερες κάστες του Ινδού ποταμού, τα μέλη των οποίων στρατολογήθηκαν ως μισθοφόροι σε πολέμους εναντίον των Αράβων. Μία άλλη θεωρία είναι ότι οι Ρομά προέρχονται από αιχμαλώτους των Αράβων, κατά την εισβολή των Μουσουλμάνων στη βόρεια Ινδία και το σημερινό Πακιστάν, ή απομακρύνθηκαν από τις εστίες τους ως πρόσφυγες εξαιτίας της εισβολής.^[81]

Αν και έχει επιβεβαιωθεί ότι οι Ρομά προέρχονται από την Ινδία, δεν είναι γνωστή η φυλετική ομάδα από την οποία προέρχονται. Σύμφωνα με μια έρευνα οι Ρομά προέρχονται από τους Τζατ, μια φυλετική ομάδα της νότιας Ασίας. Η ανακάλυψη της λεγόμενης μετάλλαξης Τζατ που προκαλεί ένα τύπο γλαυκώματος έδειξε ότι οι Ρομά προέρχονται από τους Τζατ που ζουν στη βόρεια Ινδία και στο Πακιστάν.^[84][85] Αυτή τη σχέση είχε παλιότερα υποδείξει ο Μίχαελ Γιαν ντε Χούγιε (Michael Jan de Goeje) το 1883.^[86] Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας αντιπαρατίθενται σε παλιότερες έρευνες που έδειξαν ότι οι απλότυποι των Ρομά και των Τζατ δεν σχετίζονται.^[87]

Καταυλισμός αθίγγανων με τροχόσπιτα. Πίνακας του Βίνσεντ βαν Γκογκ.

Οι Ρομά, σύμφωνα με μία άλλη θεώρηση, φέρονται να μετανάστευσαν από την Πενταποταμία της Ινδίας -σημερινό Παντζάμπ- γύρω στο 1200 μ.Χ. ή μετέπειτα.^[88]

Άλλες θεωρήσεις

Η προέλευση των Ρομά είχε επί πολλά χρόνια απασχολήσει πολλούς ακαδημαϊκούς και είχαν εμφανιστεί πολλές θεωρήσεις για την προέλευσή τους.^[89]

Σύμφωνα με κάποιες παλαιότερες θεωρίες που σήμερα απορρίπτονται, οι Ρομά προέρχονται από την Αίγυπτο, ή τουλάχιστον κατά τη διάρκεια των ταξιδιών τους πέρασαν από αυτή. Η θεωρία προέλευσης των Ρομά από την αρχαία-βιβλική Αίγυπτο κυκλοφορεί ανάμεσα στους Ρομά των Βαλκανίων. Υπάρχει και η υπόθεση ότι υπήρξε και Τσιγγάνος Φαραώ. Η θεωρία αυτή ξεκίνησε το 13ο και 14ο αιώνα με αναφορές σε Βυζαντινές πηγές.^[90] Η θεωρία αυτή καταρρίφθηκε το 1763 όταν ο Στέφαν Βαλύι έδωσε στους Τσιγγάνους ένα λεξιλόγιο 1.000 λέξεων από την Ουγγρική γλώσσα και αυτοί κατάφεραν να το μεταφράσουν στο μεγαλύτερο τμήμα του, δείχνοντας ότι η γλώσσα τους προέρχεται από τα Σανσκριτικά και όχι από τα Αραβικά.^[89] Το 1866 έγινε προσπάθεια να αποδειχθεί ότι οι Ρομά έφεραν επιτεύγματα του αρχαίου Αιγυπτιακού πολιτισμού στην Αρχαία Ελλάδα και ότι επηρέασαν την Ελληνική γλώσσα. Η θεωρία αυτή παρουσιάστηκε από τον Βούλγαρο Πέτκο Ρατσέβ το 1866 στην εφημερίδα "Γκάϊντα" της Κωνσταντινούπολης και ουσιαστικά ήταν μια προσπάθεια προπαγάνδας για να διαχωριστεί την εποχή εκείνη η Βουλγάρικη Εκκλησία από το Ελληνορθόδοξο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Την ίδια εποχή, το 1867 στην εφημερίδα "Μακεδονία" στο Πρίλεπ (σήμερα Βόρεια Μακεδονία) δημοσιεύτηκε μια θεωρία κατά την οποία οι Ρομά είναι αρχαίος λαός με αναφορά στη Βίβλο και ότι θα έπρεπε να έχουν τη δική τους Εκκλησία όπως διεκδικούσαν όλα τα έθνη (όπως η Βουλγαρική Εξαρχία) την εποχή εκείνη.^[90]

Σύμφωνα με άλλες θεωρήσεις, οι Ρομά είναι ο ομηρικός λαός Σίντιες,^[89][91] μεταλλοτεχνίτες από τη Λήμνο, όμως φαίνεται ότι η ομοιότητα στο όνομα είναι απλώς συμπτωματική,^[92] ή ο λαός των "Σιγύννων", τους οποίους περιέγραψε ο Ηρόδοτος.^[89][93][94] Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Σιγύννες ζούσαν πέρα από τον Ίστρο (αρχαία ονομασία του ποταμού Δούναβη) και ντύνονταν όπως οι Μήδοι, ενώ επίσης αναφέρει ότι οι Σιγύννες θεωρούν τους εαυτούς τους απόγονους των Μήδων.^[95] Η θεωρία αυτή εξετάστηκε και απορρίφθηκε πειστικά στις αρχές του 20ου αιώνα σε φιλοσοφικές βάσεις από τον Μ. Γκάστερ.^[96] Κατ' άλλους οι Ρομά είναι προϊστορική φυλή που ζει στην Ευρώπη από την εποχή του χαλκού, όμως ούτε αυτή έχει αποδοχή σήμερα.^[89] Ο Κωνσταντίνος Φαλτάιτς τους είχε ταυτίσει βάσει προσωπικής έρευνας με τον αρχαίο λαό Κίκονες,^[97] κάτι που δεν επιβεβαιώνεται από τη σύγχρονη έρευνα.^[82]

Άφιξη στην Ευρώπη και εξάπλωση σε ολόκληρο τον κόσμο

Διαφήμιση πώλησης Ρομά σκλάβων στη Ρουμανία: "Για πώληση εξαίρετοι δουλοπάροικοι ή σκλάβοι Τσιγγάνοι. Δια μέσου μιας δημοπρασίας στο μοναστήρι του Αγίου Ηλία στις 8 Μαΐου 1852, συμπεριλαμβάνονται 18 άνδρες, 10 αγόρια, 7 γυναίκες και 3 κορίτσια σε καλή κατάσταση".

Περνώντας από το Πακιστάν, την Περσία, την Αρμενία και τη Μικρά Ασία, έφτασαν στην Ευρώπη, όπου στη συνέχεια εξαπλώθηκαν στις περισσότερες περιοχές της ηπείρου και αργότερα στην Αμερική.

Τσιγγάνα στην Πολωνία.

Από τη γλώσσα των Τσιγγάνων συμπεραίνεται ότι πρέπει να έζησαν για σημαντικό χρονικό διάστημα σε περιοχές ελληνόφωνες και σλαβόφωνες από τις οποίες πήραν σημαντικό λεξιλόγιο. Έχει υποτεθεί με κάποια εύλογα επιχειρήματα ότι ακόμα και οι χαρακτηρισμοί Ρόμ και Ρομάνι με τους οποίους αυτοπροσδιορίζονται οι Ευρωπαίοι Τσιγγάνοι μπορεί να προέρχονται από το βυζαντινό «Ρωμαίοι» και «Ρωμανία».

Πιστεύεται ότι οι Τσιγγάνοι πέρασαν στην Ευρώπη μέσω Αρμενίας και Βυζαντινής αυτοκρατορίας, αφού προηγουμένως εμφανίστηκαν στην Περσία περί το τέλος του 9ου αιώνα. Δεν είναι γνωστό πότε μετανάστευσαν στην Αρμενία, παρατηρείται όμως ότι σε όλες τις διαλέκτους των Ευρωπαίων Τσιγγάνων υπάρχει σημαντικός αριθμός αρμενικών λέξεων. Η μετανάστευσή τους προς τα βυζαντινά εδάφη πιστεύεται ότι έγινε ώστε να αποφύγουν τις επιδρομές των Σελτζούκων.

Αναφορές για την ύπαρξη Τσιγγάνων στην Κωνσταντινούπολη υπάρχουν από τα μέσα του 11ου αι. Από εκεί πέρασαν στη Θράκη και στη συνέχεια σε άλλα μέρη της Ευρώπης υπό την πίεση της προέλασης των Οθωμανών.

Η πρωιμότερη αναφορά περί Τσιγγάνων στην Κωνσταντινούπολη και τη Βυζαντινή αυτοκρατορία βρίσκεται σε Γεωργιανό αγιογραφικό κείμενο, τη «Ζωή του Αγίου Γεωργίου του Αθωνίτου» (1009-65) που γράφηκε στη Μονή Ιβήρων περί το 1068 από μαθητή του Αγίου. Εκεί αναφέρεται ότι το έτος 1050 ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος Μονομάχος ζήτησε τη βοήθεια των «ατζιγγάνων» οι οποίοι με κάποιο μαγικό τέχνασμα σκότωσαν άγρια ζώα που περιφέρονταν στο βασιλικό πάρκο. Η επόμενη αναφορά σε «αθίγγανους» γίνεται τον 12ο αιώνα όπου αναφέρεται ότι οι εν λόγω περιφέρουν αρκούδες, πωλούν φυλαχτά και προλέγουν την τύχη. Η Εκκλησία έκανε αρκετές προσπάθειες να καταπολεμήσει τη δεισιδαιμονία των Τσιγγάνων γι’ αυτό και αναφέρονται σε σχετικά εκκλησιαστικά κείμενα (κανόνες, εγκυκλίους κ.ά.). Σε τέτοιο κείμενο του 15ου αι. οι Τσιγγάνες που λένε την τύχη αναφέρονται ως «Αιγύπτισσες» και αυτοί που τις συμβουλεύονται αποκλείονται από τη Θεία Κοινωνία για πέντε χρόνια. Από τον όρο «Αιγύπτιοι» προέκυψε το «γύφτοι, gypsies κτλ». Ο όρος αυτός και ο σχετικός μύθος της προέλευσης από την Αίγυπτο ήταν γνωστός στους Βυζαντινούς και δεν προέκυψε αργότερα στην Ευρώπη όπως συχνά αναφέρεται. Ο Νικηφόρος Γρηγοράς αναφέρει με λεπτομέρειες ομάδα περιοδευόντων «Αιγυπτίων» που έκαναν ακροβατικές επιδείξεις (ανάλογες με το σύγχρονο «τσίρκο») στην Κωνσταντινούπολη στις αρχές του 14ου αι., οι οποίοι πιθανότατα ήταν Τσιγγάνοι, κατά τον Γ. Σούλη.

Σε βυζαντινό κείμενο πιθανώς του 14ου αι. οι τσιγγάνοι αναφέρονται ως «κατζίβελοι» και ως κοσκινοποιοί, μια τέχνη που ασκούσαν έως πρόσφατα. Σε μερικά κείμενα ο όρος «τζιγγάνος» χρησιμοποιείται ως υποτιμητικό και σκωπτικό.

Οι πρωιμότερες αναφορές για την παρουσία τσιγγάνων στη Θράκη και τα Βαλκάνια είναι του 14ου αι. αλλά δεν είναι γνωστό πότε έφτασαν εκεί. Το γεγονός ότι αναφέρονται ως μόνιμα εγκατεστημένοι στην Πελοπόννησο ή άλλα μέρη της Ελλάδας και τα Ιόνια τον 14ο και αρχές 15ου αι. δείχνει ότι πιθανώς είχαν ζήσει εκεί νωρίτερα ως νομάδες. Βενετικό κείμενο του 1444 αναφέρει κάποιον Ιωάννη Τσιγγάνο (Johannes cinganus) ο οποίος ήταν «δρουγγάριος των τσιγγάνων». Αυτό υποδεικνύει ότι υπήρχε οργανωμένο σώμα τσιγγάνων υπό στρατιωτικό διοικητή (δρουγγάριο). Εγκατάσταση τσιγγάνων υπήρχε και στη Μεθώνη όταν ήταν υπό Βενετική διοίκηση, οι οποίοι αναφέρονται από Δυτικούς περιηγητές που πήγαιναν προς τους Αγίους Τόπους. Ένας από αυτούς αναφέρει το 1384 τους τσιγγάνους ως «ρομνίτες» (Romniti) που ζούσαν έξω από τα τείχη, ενώ ο περιηγητής ζωγράφος Έμπερχαρντ Ρόιβιχ περιλαμβάνει τους καταυλισμούς τους σε ζωγραφική απεικόνιση της Μεθώνης τον 15ο αιώνα. Αυτή η κοινότητα των τσιγγάνων ασκούσε κυρίως την τέχνη της σιδηρουργίας.

Με την κατάκτηση της Μεθώνης και των άλλων βενετικών αποικιών από τους Τούρκους περί το 1500, πολλοί τσιγγάνοι, επειδή ήταν χριστιανοί και δεν ήθελαν να ζήσουν υπό τουρκική διοίκηση, έφυγαν προς τα Ιόνια νησιά, την Ιταλία και άλλα μέρη της Ευρώπης, εφοδιασμένοι από τους Βενετούς με συστατικές επιστολές προς διάφορους Δυτικούς ηγεμόνες. Όμως στην Κέρκυρα αναφέρεται η παρουσία τσιγγάνων από το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα. Εκεί ήταν αρκετοί σε πληθυσμό ώστε να σχηματίσουν ένα «τσιγγανικό φέουδο» που ανήκε σε διάφορες εύπορες οικογένειες έως ότου καταργήθηκε η φεουδαρχία στα τέλη του 19ου αιώνα. Τσιγγάνοι ζούσαν και στις δυτικές ακτές της Ηπείρου, της Αλβανίας και Δαλματίας καθώς και στη Ρουμανία τουλάχιστον από τα τέλη του 14ο αιώνα, δηλ. πριν από την Τουρκική κατάκτηση.

Για την προέλευση του ονόματος «ατσίγγανοι» ή «ατζίγγανοι» έχουν γίνει διάφορες υποθέσεις. Κάποιοι θεωρούν ότι είναι ένα ινδικό ή περσικό όνομα που έφεραν μαζί τους ερχόμενοι στο Βυζάντιο, το οποίο οι βυζαντινοί προσάρμοσαν στο οικείο προς αυτούς «αθίγγανοι», που ήταν το όνομα μιας χριστιανικής αίρεσης. Άλλοι πιστεύουν ότι το «ατσίγγανοι» προέκυψε από τους αιρετικούς «αθίγγανους» και προσαρμόστηκε στους Ρομά επειδή και οι δύο ομάδες είχαν τη φήμη των μάγων.^[98]

Υπολογίζεται ότι μέχρι το 15ο αιώνα οι Ρομά είχαν ολοκληρώσει τη μετανάστευσή τους σε ολόκληρη την Ευρώπη.^[82] Κατά την Οθωμανική αυτοκρατορία περισσότεροι Ρομά ήρθαν στα Βαλκάνια ως υπηρέτες, τεχνίτες αλλά και ως βοηθητικό προσωπικό του οθωμανικού στρατού.^[88] Αργότερα, κατά τις μαζικές μεταναστεύσεις προς την Αμερική μεγάλος αριθμός Ρομά μετακινήθηκε προς τον Νέο Κόσμο.^[99]

Μνημείο στο Βερολίνο αφιερωμένο στη μνήμη των Σίντι και Ρομά που δολοφονήθηκαν από τους Ναζί.

Μέχρι το 1860 οι Ρομά χρησιμοποιούνταν ως σκλάβοι.^[100] Η δίωξή τους κορυφώθηκε στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πόλεμου όπου οι Ρομά εκτελέστηκαν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, μαζί με ομοφυλόφιλους, Εβραίους, κομμουνιστές και Μάρτυρες του Ιεχωβά. Επίσης χρησιμοποιήθηκαν κατά την εκτέλεση ιατρικών πειραμάτων.^[100] Επειδή δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία, είναι αδύνατο να εκτιμηθεί με ακρίβεια ο πραγματικός αριθμός τους αλλά εικάζεται πως είναι μεταξύ 500.000 έως 2.000.000.^[101]

Τα Κομμουνιστικά καθεστώτα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δημιούργησαν νόμους που απαγόρευαν την Ρομανί γλώσσα και χιλιάδες γυναίκες υποχρεώθηκαν σε υποχρεωτική στείρωση τις δεκαετίες 1970 και 1980. Μετά την πτώση των Κομμουνιστικών καθεστώτων οι Ρομά συνεχίζουν να αποτελούν θύματα ρατσισμού και να αντιμετωπίζουν προβλήματα ανεργίας. Πολλές φορές έχουν καταγραφεί επιθέσεις νεοναζιστών κατά Ρομά.^[100]

Προγράμματα κοινοτικής δράσης Ε.Ε.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ο μεγαλύτερος διεθνής χορηγός για τη βελτίωση της κατάστασης των κοινοτήτων των Ρομά. Μέσω του προγράμματος PHARE η Ε.Ε. χορήγησε περισσότερα από 77 εκατ. ευρώ για σχέδια σχετικά με τη στέγαση και τις συνθήκες διαβίωσης των Ρομά στην Ουγγαρία, την Τσεχία, τη Σλοβακία, τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία προ της ένταξης των χωρών αυτών στην Ε.Ε.

Αλλά και στα κράτη που είναι ήδη μέλη της Ε.Ε. (Ισπανία, Ελλάδα και Γαλλία) εφαρμόζονται προγράμματα μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (Ε.Κ.Τ.) και της κοινοτικής πρωτοβουλίας EQUAL. Σχέδια για τους Ρομά υποστηρίζονται και μέσω των προγραμμάτων «ΣΩΚΡΑΤΗΣ» και «Νεολαία για την Ευρώπη».

Το πρόγραμμα κοινοτικής δράσης για την καταπολέμηση των διακρίσεων που έχει υπογράψει και η Ελλάδα ολοκληρώθηκε με την έκδοση της Οδηγίας 2000/43/ΕΚ περί εφαρμογής της αρχής της ίσης μεταχείρισης προσώπων ασχέτως φυλετικής ή εθνοτικής τους καταγωγής.^[102]

Γλώσσα

Η γλώσσα των Ρομά, είναι η Ρομανί ή "Ρομανές". Ανήκει στον κλάδο των Ινδοάριων γλωσσών της ινδικής υποηπείρου και συγγενεύει με τις διάφορες ανάμεικτες γλωσσικές διαλέκτους της Ινδίας. Στις διάφορες περιοχές που κατοικούν Ρομ έχουν διαμορφωθεί πολλές τοπικές διάλεκτοι, επηρεασμένες από τις τοπικές γλώσσες. Οι διαφορετικές μορφές Ρομανί που βρίσκονται σε όλη την Ευρώπη έχουν επίσης πολλές λέξεις Περσικές, σύγχρονες και Βυζαντινές Ελληνικές λέξεις, καθώς και Σλαβικές και Ρουμανικές. Για παράδειγμα στην Ελλάδα επίσημα έχουμε 2 διαλέκτους, τη Ρομανί Νοτίας και Βορείας Ελλάδας. Οι λόγιοι θεωρούν τις προσμίξεις αυτές εκφυλισμό της «άλλοτε καθαρής ινδικής γλώσσας» των Ρομά.^[103] Το Ελληνικό κράτος δεν έχει εισάγει τη Ρομανί στα σχολεία, μία επιλογή που έχει δεχτεί κριτική και που αναμφισβήτητα υπονομεύει τις δυνατότητες των παιδιών Ρομά για επιτυχημένη σχολική πορεία.^[104]

Πληθυσμός

Μετακινήσεις Ρομά στην Ευρώπη.

Πληθυσμιακές εκτιμήσεις των Ρομά στην Ευρώπη.

Υπάρχουν εκτιμήσεις σύμφωνα με τις οποίες υπάρχουν 12 εκατομμύρια Ρομά παγκοσμίως. Στην Ευρώπη, ο πληθυσμός τους υπολογίζεται περίπου στα 8 με 10 εκατομμύρια άτομα,^[81]. Οι περισσότεροι ζουν στην Ευρώπη, σε χώρες όπως:

• Αλβανία -μεταξύ 100 και 150 χιλιάδων
• Ρουμανία - μεταξύ 535.250^[105] και 1,2 και 1,5 εκατομμυρίων
• Ουγγαρία - μεταξύ 600 και 800 χιλιάδων
• Βουλγαρία - περίπου 750 χιλιάδες
• Σερβία - περίπου 700 χιλιάδες
• Ισπανία - μεταξύ 600 και 800 χιλιάδων
• Σλοβακία - μεταξύ 350 και 520 χιλιάδων
• Βόρεια Μακεδονία - 260 χιλιάδες
• Τσεχία - μεταξύ 150 και 300 χιλιάδων
• Γαλλία - 310 χιλιάδες
• Τουρκία - 2 έως 5 εκατομμύρια^[106]
• Ελλάδα - Η Πολιτεία τούς υπολογίζει σε 120-150 χιλιάδες άτομα.^[107] (βλέπε: Ρομά στην Ελλάδα)
• Ρωσία - περίπου 200 χιλιάδες (βλέπε: Ρώσοι Ρομά)

Στην Ελλάδα η εκτίμηση το 1996 ήταν πως διαμένουν 50.000-90.000 Ρομά.^[108] Οι περιοχές της Ελλάδας στις οποίες είναι μόνιμα εγκαταστημένοι Ρομά με μεγάλη συγκέντρωση πληθυσμού είναι οι: Αγία Βαρβάρα, Αχαρνές, Άνω Λιόσια, Ζεφύρι, Ασπρόπυργος, Καματερό, Χαλάνδρι στην Αθήνα, Περαία, Δενδροπόταμος, Φοίνικας Καλαμαριάς, Ήφαιστος Ροδόπης, Αλάνκουγιου Κομοτηνής, Δροσερό Ξάνθης, συνοικία Άβαντος Αλεξανδρούπολης, Αλεξάνδρεια Ημαθίας, Κάτω Αχαία, Αμαλιάδα, Γαστούνη, Εξαμίλια Κορινθίας, Νέα Ιωνία Μαγνησίας, Νυμφόπετρα και στον Αϊ Γιάννη στην Κέρκυρα.^{[109][110][111]}

Οι Έλληνες Ρομά έχουν 114 σωματεία πανελλήνια (Συνομοσπονδία Ελλάδος) με 300 χιλιάδες εγγεγραμμένα μέλη, ενώ το 2006 συγκρότησαν και πολιτικό κόμμα με τον τίτλο "Ασπίδα-Ρομ" (Ανεξάρτητη Συσπείρωση Πολιτών Ιδιαίτερου Αυτοπροσδιορισμού ΡΟΜ)^[112].

Θρησκεία

Κύρια λήμματα: Χριστιανοί Ρομά και Μουσουλμάνοι Ρομά

Η θρησκευτικότητα των Ρομά εκφράζεται με τα ομαδικά προσκυνηματικά ταξίδια που πραγματοποιούν κάθε χρόνο, όπως στην εορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου με την προσέλευσή τους στην Παναγία της Τήνου.

Η θρησκεία λειτουργεί πολλαπλά στη ζωή των Τσιγγάνων, καθώς πέρα απ’ την λατρευτική πρακτική, είναι παράλληλα εκδήλωση προσαρμογής των ίδιων στην περιβάλλουσα κοινωνία και ταυτόχρονα συμβάλλει σε ψυχολογική ισορροπία και πολιτιστική και κοινωνική αναδιοργάνωση της τσιγγάνικης κοινότητας.^[113]

Οι Ρομά χαρακτηρίζονται από μεγάλη προσαρμοστικότητα στο θέμα της θρησκείας. Δεν έχουν κάποια δική τους χαρακτηριστική θρησκεία, αλλά υιοθετούν την επικρατούσα θρησκεία κάθε περιοχής κατοικίας τους, όπως και τα έθιμά της. Σήμερα οι διάφορες φυλές είναι πιστές στο θρήσκευμα της χώρας που κατοικούν.

Σε πρώτη καταγραφή στην Κρήτη, αναφέρονται ως Χριστιανοί Ορθόδοξοι από το 1832. Στη Δυτική Ευρώπη αναφέρονται ως καθολικοί, ενώ η Καθολική Εκκλησία αναφέρει ονόματα ιερέων, μοναχών και ενός Καρδιναλίου με τσιγγάνικη καταγωγή. Στη Ρουμανία υπάρχουν ιερείς ορθόδοξοι τσιγγάνοι. Στην Τουρκία οι περισσότεροι είναι Μουσουλμάνοι. Μουσουλμάνοι τσιγγάνοι υπάρχουν επίσης και στη Θράκη. Κατά κύριο λόγο οι Ρομά στην Ελλάδα είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι είτε κατοικούν σε ξεχωριστούς οικισμούς είτε στον κύριο ιστό των πόλεων (π.χ. Φοίνικας Καλαμαριάς).^{[114][115][116][117]}

Μητροπόλεις της Εκκλησίας της Ελλάδος, σε συνεργασία με τις αρχές Τοπικής Αυτοδιοίκησης δημιουργούν κατάλληλες εγκαταστάσεις και οργανώνουν προγράμματα παρέμβασης, κοινωνικοποίησης, μαθησιακής και ψυχολογικής υποστήριξης τσιγγάνων μαθητών και συμβουλευτικής νέων γονέων με στόχους μεταξύ άλλων, τη μείωση της σχολικής διαρροής, τον οικογενειακό προγραμματισμό, καθώς και την αντιμετώπιση περιστατικών βίας και προβληματικών συμπεριφορών εντός της οικογένειας.^{[116][118][119]}

Στοιχείο έκφρασης της θρησκευτικότητας των Ρομά αποτελούν τα ομαδικά προσκυνηματικά ταξίδια που πραγματοποιούν κάθε χρόνο. Η τάση αυτή στην Ελλάδα εκφράζεται κυρίως τον Δεκαπενταύγουστο στην εορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου με την προσέλευση πλήθους Ρομά οικογενειών στην Παναγία της Τήνου και ακολουθούν τα προσκύνηματα στον Άγιο Ιωάννη τον Ρώσο στην Εύβοια, στον Άγιο Συμεών στο Μεσολόγγι κ.α.^[113]

Πολιτισμός

Οι Φανφάρε Τσιοκαρλία (Ρουμάνικα: Fanfare Ciocărlia) είναι ένα διάσημο συγκρότημα τσιγγάνικης μουσικής από τη Ρουμανία.^[120]

Στην Ελλάδα διακρίνουμε δύο ομάδες Ρομά: τους μετακινούμενους και τους εγκαταστημένους. Οι πρώτοι συνεχίζουν τη νομαδική ζωή και είναι συνήθως πλανόδιοι έμποροι φρούτων, λαχανικών, μικροεπίπλων και άλλων ειδών οικιακής χρήσης, όπως επίσης παλαιοπώλες, συλλέκτες ανακυκλώσιμων υλικών και πλανόδιοι οργανοπαίχτες. Οι δεύτεροι κατοικούν είτε σε χωράφια και προσκείμενα σημεία εκτός πολεοδομικών συγκροτημάτων είτε σε γειτονίες πόλεων ή ξεχωριστούς οικισμούς. Τα επαγγέλματα που ασκούν έχουν σχέση συνήθως με το εμπόριο και σπανιότερα με εξαρτημένη μισθωτή εργασία.^[121]

Η σημαντικότερη γιορτή των Ρομά είναι η γιορτή της Άνοιξης (Εντερλέζι). Έντονο έθιμο όλων των τσιγγάνων είναι να χορεύουν τσιφτετέλι.

Η Παγκόσμια Ημέρα των Ρομά γιορτάζεται στις 8 Απριλίου.^[122]

Θύματα διακρίσεων

Εξαιτίας του νομαδικού τρόπου ζωής τους και της έλλειψης επιθυμίας ή/και δυσκολίας προσαρμογής στον τρόπο ζωής της πλειοψηφίας των υπόλοιπων κατοίκων κάθε περιοχής οι Ρομά έχουν πέσει συχνά θύματα διακρίσεων. Συχνά αρνητικά στερεότυπα είναι αυτά του "κλέφτη", του "άσχημου", του "επαγγελματία ζητιάνου", του "τσιγγούνη" κ.ά. Στην Ελλάδα, τουλάχιστον, οι αρνητικοί συνειρμοί εναντίον των Ρομά συντηρούνται εν μέρει κυρίως από την εμφάνιση τους, τον τρόπο ζωής τους και από την εξώθηση πολλών Ρομά στην εγκληματικότητα.^[123] Με βάση επιστημονικές εργασίες, οι Ρομά στην Ελλάδα, στερούνται βασικά δικαιώματα όπως η εκπαίδευση και η εργασία^[124]

Το Ελληνικό Παρατηρητήριο των Συμφωνιών του Ελσίνκι (ΕΠΣΕ) κατήγγειλε τον Σεπτέμβριο του 2006 ότι στην Ελλάδα "την τελευταία δεκαετία παρατηρείται η μεγαλύτερη παράνομη έξωση Ρομά", ενώ παράλληλα είναι σε έξαρση η εξύβριση των υπερασπιστών των δικαιωμάτων τους, με τη συμβολή και των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Μάλιστα αναφέρεται ότι «ήδη την 1η Σεπτεμβρίου 2006 κατατέθηκε ερώτηση στην Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης από τον εισηγητή για θέματα μειονοτήτων, σοσιαλιστή βουλευτή Λετονίας Μπορίς Τσίλεβιτς».^[125]

Διάσημοι Ρομά

Κάποιοι διάσημοι Τσιγγάνοι ή τσιγγάνικης καταγωγής είναι οι παρακάτω:

• Τσάρλι Τσάπλιν - Ηθοποιός^[126][127]
• Γιουλ Μπρίνερ - Ηθοποιός^[128]
• Μπομπ Χόσκινς - Ηθοποιός ^[129]
• Μανώλης Αγγελόπουλος - τραγουδιστής^[130]
• Κώστας Χατζής - μουσικός, τραγουδιστής^[131]
• Βασίλης Παϊτέρης - μουσικός, τραγουδιστής^[132], πολιτευτής
• Μάκης Χριστοδουλόπουλος - τραγουδιστής^[133]
• Ελένη Βιτάλη - τραγουδίστρια ^[134]
• Στάθης Αγγελόπουλος - τραγουδιστής^[135]
• Χρήστος Πατσατζόγλου - ποδοσφαιριστής^[131]
• Γιώργος Μάγγας - κλαρινιτζής
• Ζαφείρης Μελάς - τραγουδιστής
• Βασίλης Σαλέας - κλαριντζής
• Αντρέ-Πιερ Ζινιάκ - ποδοσφαιριστής
• Γιοάν Μολό - ποδοσφαιριστής

Παραπομπές

1. Lewis, M. Paul, επιμ. (2009). «Ethnologue: Languages of the World» (online) (16th έκδοση). Dallas, TX: SIL. Ανακτήθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 2010. Ian Hancock's 1987 estimate for 'all Gypsies in the world' was 6 to 11 million.
2. «EU demands action to tackle Roma poverty». BBC News. 5 April 2011. https://www.bbc.co.uk/news/world-europe-12977975.
3. «The Roma». Nationalia. Ανακτήθηκε στις 20 Νοεμβρίου 2015.
4. «Rom». Encyclopædia Britannica. Ανακτήθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 2010. ... estimates of the total world Roma population range from two million to five million.
5. Smith, J. (2008). The marginalization of shadow minorities (Roma) and its impact on opportunities (Doctoral dissertation, Purdue University).
6. Kayla Webley (13 October 2010). «Hounded in Europe, Roma in the U.S. Keep a Low Profile». Time. http://content.time.com/time/nation/article/0,8599,2025316,00.html. Ανακτήθηκε στις 3 October 2015. «Today, estimates put the number of Roma in the U.S. at about one million.»
7. «Falta de políticas públicas para ciganos é desafio para o governo» [Lack of public policy for Romani is a challenge for the administration] (στα Πορτογαλικά). R7. 2011. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Ιανουαρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 22 Ιανουαρίου 2012. The Special Secretariat for the Promotion of Racial Equality estimates the number of "ciganos" (Romanis) in Brazil at 800,000 (2011). The 2010 IBGE Brazilian National Census encountered Romani camps in 291 of Brazil's 5,565 municipalities.
8. «Roma integration in Spain». European Commission (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 18 Απριλίου 2022.
9. «Roma and Travellers Team. Tools and Texts of Reference. Estimates on Roma population in European countries (excel spreadsheet)». rm.coe.int Council of Europe Roma and Travellers Division.
10. «Estimated by the Society for Threatened Peoples». Society for Threatened Peoples. 2007-05-17. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2021-08-16. https://web.archive.org/web/20210816213211/http://www.gfbv.it/3dossier/sinti-rom/img/n7a.jpg.
11. «The Situation of Roma in Spain» (PDF). Open Society Institute. 2002. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 1 Δεκεμβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 2010. The Spanish government estimates the number of Gitanos to be a maximum of 650,000.
12. «Diagnóstico social de la comunidad gitana en España : Un análisis contrastado de la Encuesta del CIS a Hogares de Población Gitana 2007» (PDF). mscbs.gob.es. 2007. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 8 Αυγούστου 2019. Ανακτήθηκε στις 8 Μαρτίου 2019. Tabla 1. La comunidad gitana de España en el contexto de la población romaní de la Unión Europea. Población Romaní: 750.000 [...] Por 100 habitantes: 1.87% [...] se podrían llegar a barajar cifras [...] de 1.100.000 personas
13. «Primele rezultate ale Recensământului 2022: Populația României a scăzut la 19.053.815 locuitori» [The first results of the 2022 Census: Romania's population decreased to 19,053,815 inhabitants]. HotNews (στα Ρουμανικά). 30 Δεκεμβρίου 2022. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Φεβρουαρίου 2023. Ανακτήθηκε στις 12 Φεβρουαρίου 2023.
14. «Funding, strategy, facts and figures and contact details for national Roma contact points in Romania».
15. Schleifer, Yigal (22 Ιουλίου 2005). «Roma rights organizations work to ease prejudice in Turkey». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Οκτωβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 17 Ιουνίου 2014.
16. «Türkiye'deki Kürtlerin sayısı!» [The number of Kurds in Turkey!] (στα Τουρκικά). 6 Ιουνίου 2008. Ανακτήθηκε στις 2 Ιανουαρίου 2016.
17. «Türkiye'deki Çingene nüfusu tam bilinmiyor. 2, hatta 5 milyon gibi rakamlar dolaşıyor Çingenelerin arasında». Hurriyet (στα Τουρκικά). TR. 8 Μαΐου 2005. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Οκτωβρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 2 Ιανουαρίου 2016.
18. «Situation of Roma in France at crisis proportions». EurActiv Network. 7 Δεκεμβρίου 2005. Ανακτήθηκε στις 21 Οκτωβρίου 2015. According to the report, the settled Gypsy population in France is officially estimated at around 500,000, although other estimates say that the actual figure is much closer to 1.2 million.
19. Gorce, Bernard (22 July 2010). «Roms, gens du voyage, deux réalités différentes». La Croix. http://www.la-croix.com/Actualite/France/Roms-gens-du-voyage-deux-realites-differentes-_NG_-2010-07-22-603910. Ανακτήθηκε στις 21 October 2016. «[Manual Trans.] The ban prevents statistics on ethnicity to give a precise figure of French Roma, but we often quote the number 350,000. For travellers, the administration counted 160,000 circulation titles in 2006 issued to people aged 16 to 80 years. Among the travellers, some have chosen to buy a family plot where they dock their caravans around a local section (authorized since the Besson Act of 1990).»
20. Население по местоживеене, възраст и етническа група [Population by place of residence, age and ethnic group]. Bulgarian National Statistical Institute (στα Βουλγαρικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Ιουνίου 2012. Ανακτήθηκε στις 22 Ιουνίου 2015. Self declared
21. European Commission (4 April 2014). Roma Integration – 2014 Commission Assessment: Questions and Answers. Δελτίο τύπου. EU and Council of Europe estimates
22. Vukovich, Gabriella (2018). Mikrocenzus 2016 – 12. Nemzetiségi adatok [2016 microcensus – 12. Ethnic data] (PDF). Hungarian Central Statistical Office (στα Ουγγρικά). Budapest. ISBN 978-963-235-542-9. Ανακτήθηκε στις 9 Ιανουαρίου 2019.
23. János, Pénzes; Patrik, Tátrai; Zoltán, Pásztor István (2018). «A roma népesség területi megoszlásának változása Magyarországon az elmúlt évtizedekben» (στα hu). Területi Statisztika 58 (1): 3–26. doi:10.15196/TS580101. ISSN 0018-7828. http://www.ksh.hu/docs/hun/xftp/terstat/2018/01/ts580101.pdf.
24. «Emerging Romani Voices from Latin America». European Roma Rights Centre. Ανακτήθηκε στις 3 Μαρτίου 2021.
25. «The History and Origin of the Roma». Romove.radio.cz. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Απριλίου 2010. Ανακτήθηκε στις 25 Απριλίου 2010.
26. Green, Peter S. (5 August 2001). «British Immigration Aides Accused of Bias by Gypsies». The New York Times. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 November 2012. https://web.archive.org/web/20121111163549/http://www.nytimes.com/2001/08/05/world/british-immigration-aides-accused-of-bias-by-gypsys.html. Ανακτήθηκε στις 25 April 2010.
27. «Roma integration in the United Kingdom». European Commission – European Commission (στα Αγγλικά).
28. «RME», Ethnologue, http://www.ethnologue.com/language/rme
29. Попис становништва, домаћинстава и станова 2011. у Републици Србији: Национална припадност [Census of population. Households and apartments in 2011 in the Republic of Serbia: Ethnicity] (PDF) (στα Σερβικά). State Statistical Service of the Republic of Serbia. 29 Νοεμβρίου 2012. σελ. 8. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 8 Ιουλίου 2018. Ανακτήθηκε στις 17 Ιουλίου 2017.
30. «Serbia: Country Profile 2011–2012» (PDF). European Roma Rights Centre. σελ. 7. Ανακτήθηκε στις 17 Ιουλίου 2017.
31. «Giornata Internazionale dei rom e sinti: presentato il Rapporto Annuale 2014 (PDF)» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 3 Φεβρουαρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2015.
32. «Premier Tsipras Hosts Roma Delegation for International Romani Day». greekreporter – place. Nick Kampouris. 9 Απριλίου 2019.
33. «Greece NGO». Greek Helsinki Monitor. LV: Minelres.
34. «Roma in Deutschland», Regionale Dynamik, Berlin-Institut für Bevölkerung und Entwicklung, http://www.berlin-institut.org/online-handbuchdemografie/bevoelkerungsdynamik/regionale-dynamik/roma-in-deutschland.html, ανακτήθηκε στις 21 February 2013
35. «Roma integration in Slovakia». European Commission – European Commission (στα Αγγλικά).
36. «Population and Housing Census. Resident population by nationality» (PDF). SK: Statistics. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 15 Ιουλίου 2007.
37. «Po deviatich rokoch spočítali Rómov, na Slovensku ich žije viac ako 400-tisíc». SME (στα Σλοβακικά). SK: SITA. 25 Σεπτεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου 2013.
38. «Gypsy». www.iranian.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Μαΐου 2017.
39. «GYPSY i. Gypsies of Persia». Encyclopædia Iranica. 12 Dec 2002. https://www.iranicaonline.org/articles/gypsy-i#:~:text=The%20identity%20of%20these%20groups%20being%20uncertain%2C%20there,p.%202%29.%20Their%20origins%20are%20just%20as%20obscure.
40. «The 2002-census reported 53,879 Roma and 3,843 'Egyptians'». Republic of Macedonia, State Statistical Office. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Ιουνίου 2004. Ανακτήθηκε στις 17 Σεπτεμβρίου 2010.
41. «Sametingen. Information about minorities in Sweden», Minoritet, IMCMS, http://minoritet.prod3.imcms.net/1013, ανακτήθηκε στις 30 March 2013
42. Всеукраїнський перепис населення '2001: Розподіл населення за національністю та рідною мовою [Ukrainian Census, 2001: Distribution of population by nationality and mother tongue] (στα Ουκρανικά). UA: State Statistics Service of Ukraine. 2003. Ανακτήθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 2017.
43. «Etwa 40.000 Roma und Sinti leben in Österreich». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 17 Αυγούστου 2022.
44. Kenrick, Donald (2007). Historical Dictionary of the Gypsies (Romanies) (2nd έκδοση). Scarecrow Press. σελ. 142. ISBN 978-0-8108-6440-5.
45. «Poland – Gypsies». Country studies. US. Ανακτήθηκε στις 28 Αυγούστου 2015.
46. «Population by Ethnicity – Delailed Classification, 2011 Census». Croatian Bureau of Statistics. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 9 Μαΐου 2020. Ανακτήθηκε στις 21 Ιουνίου 2015.
47. Emilio Godoy (12 Οκτωβρίου 2010). «Gypsies, or How to Be Invisible in Mexico». Inter Press Service. Ανακτήθηκε στις 30 Ιουλίου 2016.
48. Hazel Marsh. «The Roma Gypsies of Latin America». www.latinolife.co.uk. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Απριλίου 2021. Ανακτήθηκε στις 27 Νοεμβρίου 2017.
49. 2004 census
50. «Suomen romanit – Finitiko romaseele» (PDF). Government of Finland. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 26 Ιουνίου 2020. Ανακτήθηκε στις 8 Ιανουαρίου 2020.
51. 1991 census
52. Marsh, Hazel. «The Roma Gypsies of Colombia». latinolife.co.uk. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Απριλίου 2021. Ανακτήθηκε στις 17 Ιουλίου 2017.
53. «presentacion-grupos-etnicos-poblacion-gitana-rrom-2019» (PDF). dane.gov.co.
54. Roma /Gypsies: A European Minority Αρχειοθετήθηκε 2020-05-15 στο Wayback Machine., Minority Rights Group International
55. «Albanian census 2011». instat.gov.al. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (XLS) στις 24 Σεπτεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 7 Δεκεμβρίου 2015.
56. «Republic of Belarus, 2009 Census: Population by Ethnicity and Native Language» (PDF) (στα Ρωσικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 18 Σεπτεμβρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 21 Απριλίου 2018.
57. «Roma in Canada fact sheet» (PDF). home.cogeco.ca. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 14 Ιουνίου 2007.
58. Statistics Canada (8 Μαΐου 2013). «2011 National Household Survey: Data tables». Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2014.
59. «Census of Population, Households and Dwellings in Montenegro 2011» (PDF). 12 Ιουλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 13 Ιουλίου 2011.
60. «Sčítání lidu, domů a bytů». czso.cz.
61. «Roma integration in the Czech Republic». European Commission – European Commission (στα Αγγλικά).
62. Yvonne Slee. «A History of Australian Romanies, now and then». Now and Then. Australia: Open ABC. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Αυγούστου 2016. Ανακτήθηκε στις 28 Ιουλίου 2016.
63. «Denmark». European Commission.
64. «Belgium».
65. «Cyprus».
66. Gall, Timothy L, επιμ.. (1998), Worldmark Encyclopedia of Culture & Daily Life, 4. Europe, Cleveland, OH: Eastword, σελ. 316, 318
67. Vishvapani (29 Νοεμβρίου 2011). «Hungary's Gypsy Buddhists & Religious Discrimination». www.wiseattention.org. Ανακτήθηκε στις 4 Ιουνίου 2021.
68. Bhalesain, Pravin (2011). «Gypsies embracing Buddhism:A step forward for Building a Harmonious Society in Europe». Undv.org/Vesak2011/Panel2. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2021-06-04. https://web.archive.org/web/20210604150459/http://www.undv.org/vesak2011/panel2/14PBhalesainFINAL.pdf. Ανακτήθηκε στις 4 June 2021.
69. «RADOC».
70. Historical Dictionary of the Gypsies (Romanies) (PDF). σελ. 134.
71. Bhanoo, Sindya N. (2012-12-10). «Genomic Study Traces Roma to Northern India» (στα αγγλικά). The New York Times. ISSN 0362-4331. https://www.nytimes.com/2012/12/11/science/genomic-study-traces-roma-to-northern-india.html. Ανακτήθηκε στις 2022-10-23.
72. Soulis, G (1961), The Gypsies in the Byzantine Empire and the Balkans in the Late Middle Ages, Dumbarton Oaks Papers, Trustees for Harvard University, σελ. 15, 141–65
73. White, Karin (1999). «Metal-workers, agriculturists, acrobats, military-people and fortune-tellers: Roma (Gypsies) in and around the Byzantine empire». Golden Horn 7 (2). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 March 2001. https://web.archive.org/web/20010320210002/http://www.isidore-of-seville.com/goudenhoorn/72karin.html. Ανακτήθηκε στις 26 August 2007.
74. Starr, J (1936), An Eastern Christian Sect: the Athinganoi, Dumbarton Oaks Papers, Trustees for Harvard University, σελ. 29, 93–106
75. Bates, Karina. «A Brief History of the Rom». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 10 Αυγούστου 2007. Ανακτήθηκε στις 26 Αυγούστου 2007.
76. «Book Reviews» (PDF). Population Studies 48 (2): 365–72. July 1994. doi:10.1080/0032472031000147856. http://taylorandfrancis.metapress.com/index/9Y2PJM6YAYT1UVHW.pdf.
77. Γ. Κ. Σκαλιέρης. «Αθίγγανοι». Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια. Β΄. Φοίνιξ, σσ. 301.
78. "From India to Europe", Ομάδα συγγραφέων, Council of Europe, σ. 4, 5
79. Kenrick, Donald 2007, Historical dictionary of the Gypsies (Romanies), (Historical dictionaries of peoples and cultures ; no. 7), Scarecrow Press, UK, ISBN 0-8108-5468-6, σ. xxxvii.
80. Kalwant Bhopal and Martin Myers 2008, Insiders, Outsiders and Others: Gypsies and identity, University of Hertfordshire Press, UK, ISBN 978-1-902806-71-6, σ. 4.
81. Patrick J. Kiger. «A History of the Romani People». National Geographic. Ανακτήθηκε στις 31 Δεκεμβρίου 2012.
82. David Gresham και άλλοι (Δεκέμβριος 2001). «Origins and Divergence of the Roma (Gypsies)». The American Journal of Human Genetics 69 (6): 1314–1331. PMID 1235543. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1235543/.
83. Isabel Mendizabal and 21 others, "Reconstructing the Population History of European Romani from Genome-wide Data", Current Biology, διαθέσιμο ηλεκτρονικά 6 Δεκεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε την 12 Δεκεμβρίου 2012
84. «Jatt mutation found in Romani populations». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Ιανουαρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 1 Ιανουαρίου 2013.
85. Ali, Manir et al. (2009). «Null Mutations in LTBP2 Cause Primary Congenital Glaucoma». The American Journal of Human Genetics 84 (5): 664–671. doi:10.1016/j.ajhg.2009.03.017.
86. Michael Jan de Goeje, Mémoire sur les migrations des Tsiganes à travers l’Asie, Leyden, 1883.
87. Searching for the origin of Romanies http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=18768723 Αρχειοθετήθηκε 2013-06-23 στο Wayback Machine.
88. Ian Hancock. Ame Sam e Rromane Džene/We are the Romani people. University of Hertfordshire Press. σελ. 15. ISBN 1-902806-19-0.
89. Brian Vesey, Fitz Gerald. Gypsies of Britain: An Introduction to Their History. David & Charles (Holdings) Ltd. σελ. 2.
90. Elena Marushiakova,Vesselin Popov Ethnographic (2001). «New ethnic identities in the Balkans: The case of the Egyptians». Philosophy and Sociology 2 (8): 465 - 477. http://facta.junis.ni.ac.rs/pas/pas2001/pas2001-05.pdf.
91. «BLOOD, SVETI, AND TEARS». Μάρτιος 2007. Ανακτήθηκε στις 5 Ιανουαρίου 2013.
92. Gilsenbach, Riemar (1998). Weltchronik der Zigeuner, Teil I: Von den Anfaengen bis 1599. Βερολίνο: Peter Lang. ISBN 3-631-32273-9.^{[νεκρός σύνδεσμος]}
93. Elizabeth Irwin· Emily Greenwood (2007). Reading Herodotus: A study of the logoi in Book 5 of Herodotus' Histories. Cambridge University Press. σελ. 85. ISBN 978-0521876308.
94. D. S. Barrett (1979). «Herodotus' Sigynnai (5.9) and Gipsies». Greece & Rome (Second Series) 26 (01): 58-60. doi:10.1017/S001738350002670X. http://journals.cambridge.org/article_S001738350002670X.
95. Ηροδότου Ιστορίαι: Βιβλίο Ε΄ Τερψιχόρη, 9
96. D. S. Barrett (Απρίλιος 1979). «Herodotus' Sigynnai (5.9) and Gipsies». Greece & Rome 26 (1): 58-60. http://www.jstor.org/discover/10.2307/642498?uid=3738128&uid=2&uid=4&sid=21101620950017.
97. Κ. Φαλτάιτς (1930) Τσιγγάνοι και Ορφεύς - Κ. Φαλτάιτς 1930 (δημοσίευση στο περιοδικό «Μουσικά Χρονικά», ανάτυπο της ομιλίας που έδωσε στην Αρχαιολογική Εταιρεία στις 30.10.1929)
98. Soulis C. George, The Gypsies in the Byzantine Empire and the Balkans in the Late Middle Ages. Dumbarton Oaks Papers, vol. 15 (1961), pp 141-165. Διαθέσιμο στο www.jstor.org.
99. Hancock, Ian (2002). Ame Sam e Rromane Džene/We are the Romani people. σελ. 13. ISBN 1-902806-19-0.
100. Christine Walsh, Brigette Krieg (2007). «Roma Identity: Contrasting Constructions». Canadian Ethnic Studies 39 (1-2): 169-186. http://muse.jhu.edu/journals/ces/summary/v039/39.1-2.walsh.html.
101. http://www.nyed.uscourts.gov/pub/rulings/cv/1996/685455.pdf Αρχειοθετήθηκε 2012-05-16 στο Wayback Machine. Re. Holocaust Victim Assets Litigation (Swiss Banks) Special Master's Proposals, September 11, 2000
102. Βλέπε εδώ, Ε.Ε.
103. Judith Okely 1983, The Traveller-Gypsies, Cambridge University Press, UK, ISBN 05212887038, σ. 8.
104. Avramidis C.. (2014) “”. "School Dropout in Roma Children: A deeply political problem. Paper presented to the IV International Conference on Critical Education, Aristotle University of Thessaloniki, Thessaloniki 23-26 June 2014. http://www.eled.auth.gr/documents/praktika_iv_icce_volume_1_gr.pdf . Accessed on 20/2/2015
105. «Αρχειοθετημένο αντίγραφο» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 3 Οκτωβρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 2009.
106. «Hürriyet». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Οκτωβρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 2009.
107. Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 14 Νοεμβρίου 2006, άρθρο "12 εκατ. σε όλη την Ευρώπη" Αρχειοθετήθηκε 2007-09-29 στο Wayback Machine., του Ν. Ρούμπου.
108. Avramidis C.. (2014) “”. "School Dropout in Roma Children: A deeply politcal problem. Paper presented to the IV International Conference on Critical Education, Aristotle University of Thessaloniki, Thessaloniki 23-26 June 2014. http://www.eled.auth.gr/documents/praktika_iv_icce_volume_1_gr.pdf. Accessed on 20/2/2015
109. Διαδραστικός Χάρτης Στοιχείων Καταυλισμών Ρομά
110. Βλέπε Ζεγκίνης Ευστράτιος, Οι Μουσουλμάνοι Αθίγγανοι της Θράκης, Θεσσαλονίκη, Σταμάτα Αττικής (Γιαννάκη Ευθυμία), Ι.Μ.Χ.Α., 1994.
111. Ταξίδι στην Άκρη της Πόλης: O Φοίνικας, vice.com
112. Οι Έλληνες Ρομ ιδρύουν κόμμα^{[νεκρός σύνδεσμος]}, σύμφωνα με τον κ. Βασίλη Δημητρίου, πρόεδρο του Ασπίδα-Ρομ.
113. ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ - ΤEI ΚΑΛΑΜΑΤΑΣ - ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΜΟΝΑΔΩΝ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ, ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: ΟΙ ΤΣΙΓΓΑΝΟΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΣΤΙΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗΣ ΚΑΙ ΕΝΤΑΞΗΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ.
114. Βαξεβάνογλου, Α. (2001). Έλληνες τσιγγάνοι περιθωριακοί και οικογενειάρχες. Αθήνα.
115. Δασκαλάκη, Η., Δαφέρμος, Μ., Λυδάκη, Α., Μωραίτου, Β., Παπαδημητρακόπουλος, Β., Pronai, C., Χρονάκη, Α. (2013). Ρομά: Πρόσωπα πίσω από τα στερεότυπα. Αθήνα.
116. Κέντρο Προστασίας Ανηλίκων Ρομ Ο Φάρος του Κόσμου
117. «Διαδραστικός Χάρτης Στοιχείων Καταυλισμών Ρομά». Συνήγορος του Πολίτη. Ανακτήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 2012.
118. Περιφέρεια Αττικής: Συμμετοχή της Αντιπεριφέρειας Δυτικής Αττικής στην Ημερίδα Ιεράς Μητρόπολης Ιλίου για τις δράσεις υπέρ του παιδιού και της οικογένειας Ρομά
119. Ιερά Μητρόπολη Ιλίου, Αχαρνών και Πετρουπόλεως: Παρουσίαση έργου «Δράσεις υπέρ του παιδιού και της οικογένειας ΡΟΜΑ»
120. «Fanfare Ciocărlia the legends of gypsy brass». Asphalt-tango productions. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Ιανουαρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2013.
121. Βλέπε εδώ, Σωφρόνης Χατζησαββίδης, Γλωσσολόγος, Καθηγητής Α.Π.Θ.
122. «Ημέρα του Έθνους των Ρομά». Σαν Σήμερα .gr. Ανακτήθηκε στις 8 Απριλίου 2019.
123. Σύμφωνα με τις απόψεις του Θεόδωρου Π. Παπαθεοδώρου, αναπληρωτή καθηγητή Αντεγκληματικής Πολιτικής "Οι εγκληματολογικές στατιστικές στην Ελλάδα δεν περιλαμβάνουν ειδικές κατηγοριοποιήσεις για την εγκληματικότητα των τσιγγάνων. Και τούτο είναι φυσικό, καθώς, κατά το νόμο, οι τσιγγάνοι δεν αποτελούν ειδική κατηγορία ελλήνων πολιτών. Αν όμως σύμφωνα με το Σύνταγμα όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στο νόμο, η κοινωνική πραγματικότητα των τσιγγάνων αφήνει να διαφανούν τα ελλείμματα της κοινωνικής πολιτικής στη χώρα μας και θέτει σοβαρούς προβληματισμούς για την εξώθηση- μέσω του κοινωνικού αποκλεισμού – μέρους της πληθυσμιακής αυτής ομάδας στο χώρο της ανομίας και της εγκληματικότητας". Βλ. σχ. ^{[νεκρός σύνδεσμος]} και Αρχειοθετήθηκε 2012-07-06 στο Wayback Machine.
124. Avramidis C.. (2014) “”. "School Dropout in Roma Children: A deeply politcal problem. Paper presented to the IV International Conference on Critical Education, Aristotle University of Thessaloniki, Thessaloniki 23-26 June 2014. http://www.eled.auth.gr/documents/praktika_iv_icce_volume_1_gr.pdf. Accessed on 20/2/2015
125. Εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 4 Σεπτεμβρίου 2006, «Η σιωπή, συνενοχή στις εξώσεις Ρομά» Αρχειοθετήθηκε 2007-09-26 στο Wayback Machine..
126. «Charlie Chaplin, My Autobiography, page 19. Quoted in "The Religious Affiliation of Charlie Chaplin". Adherents.com. 2005». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Αυγούστου 2011. Ανακτήθηκε στις 19 Νοεμβρίου 2009.
127. «Οι χάρτινες περιπέτειες του Σαρλό». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Αυγούστου 2011. Ανακτήθηκε στις 30 Αυγούστου 2011.
128. «Famous Gypsies». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 19 Νοεμβρίου 2009.
129. Bob Hoskins (I) - Biography
130. «Μανώλης Αγγελόπουλος». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Νοεμβρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 19 Νοεμβρίου 2009.
131. Alexandros Hatzis
132. «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Σεπτεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 11 Σεπτεμβρίου 2012.
133. Μάκης Χριστοδουλόπουλος^{[νεκρός σύνδεσμος]}
134. Παρατηρητής της Θράκης^{[νεκρός σύνδεσμος]}
135. «Οι Τσιγγάνοι απειλούν τώρα με...βεντέτα». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Αυγούστου 2011. Ανακτήθηκε στις 19 Νοεμβρίου 2009.

Βιβλιογραφία

Δημήτρης Κιτσίκης,"Το χιλιόχρονο πλανητικό μυστήριο του αθιγγανισμού", Τρίτο Μάτι, τεύχος 146, Μάϊος 2006, σσ.22-28.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• «Rroma Foundation». Ανακτήθηκε στις 5 Ιανουαρίου 2013.
• «Ευρωπαϊκό κέντρο δικαιωμάτων των Ρομά (European Roma Rights Centre) (Αγγλικά)». Ανακτήθηκε στις 5 Ιανουαρίου 2013.
• Jean-Pierre Liegeois· Nicolae Gheorghe. Ρομά/Τσιγγάνοι: Μια Ευρωπαϊκή Μειονότητα. Έκθεση των οργανώσεων Διεθνής Ομάδα για τα Δικαιώματα των Μειονοτήτων (ΔΟΜΔ) / Ελληνική Ομάδα για τα Δικαιώματα των Μειονοτήτων (ΕΟΔΜ). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Οκτωβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 5 Ιανουαρίου 2013.
• «Specialised Library and Archive Studii Romani». Ethnographical Institute with Museum at BAS (Museum at the Bulgarian Academy of Sciences). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Αυγούστου 2006. Ανακτήθηκε στις 5 Ιανουαρίου 2013.
• Leland Charles Godfrey (1888). The gypsies. Book from Project Gutenberg.
• Rom (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• «Τσιγγάνοι και Ορφεύς». Ομιλία του Κώστα Φαλτάιτς, που δόθηκε το 1929, όπως δημοσιεύθηκε στα 1930, αποθετήριο Anemi.

1. 5,400 per 2000 census.
2. This is a census figure. Some 736,981 (10% of the population) did not declare any ethnicity. There was not any option for a person to declare multiple ethnicities. In a report Αρχειοθετήθηκε 25 February 2021 στο Wayback Machine. of the census’ authors, the ethnic results of this census are identified as a "gross manipulation".
3. This is a census figure. There was an option to declare multiple ethnicities, so this figure includes Romani of multiple backgrounds. According to the 2016 microcensus 99.1% of Hungarian Romani declared Hungarian ethnic identity also.
4. Approximate estimate
5. This is a census figure.
6. This is a census figure. Some 368,136 (5.1% of the population) did not declare any ethnicity. There was not any option for a person to declare multiple ethnicities.
7. This is a census figure. Some 408,777 (7.5% of the population) did not declare any ethnicity. There was not any option for a person to declare multiple ethnicities.
8. This is a census figure. Less than 1% of the population did not declare any ethnicity. There was not any option for a person to declare multiple ethnicities.
9. This is a census figure. Less than 1% of the population did not declare any ethnicity.
10. This is a census figure including Romani, Ashkali and Balkan Egyptians.
11. This is a census figure. There was an additional 3,368 Balkan Egyptians. 390,938 (1% of the population) did not declare any ethnicity. The census is regarded as unreliable by the Council of Europe
12. This is a census figure. Some 25% of the population did not declare any ethnicity.
13. This is a census figure.