Ετυμολογία

Ετυμολογία καλείται ο επιστημονικός κλάδος της Γλωσσολογίας που έχει ως αντικείμενο την ιστορία, την αρχική μορφή και την αρχική σημασία των λέξεων. Ειδικότερα, μελετά την προέλευση των λέξεων αλλά και την πιθανή γενετική συγγένειά τους με αντίστοιχους τύπους των γλωσσών κοινής καταγωγής, με σκοπό την αναγωγή στον αρχικό τύπο (ρίζα, θέμα κλπ.) και στην αρχική σημασία κάθε λέξης.

Για γλώσσες με μακρά γραπτή ιστορία, οι ειδικοί χρησιμοποιούν τα κείμενα αυτών των γλωσσών, και κείμενα σχετικά με τις γλώσσες, για να συγκεντρώσουν γνώσεις σχετικά με το πως χρησιμοποιούνταν οι λέξεις σε προηγούμενα χρονικά στάδια, ή όταν εισήχθησαν στις εν λόγω γλώσσες. Οι μελετητές της ετυμολογίας χρησιμοποιούν επίσης τις μεθόδους της συγκριτικής γλωσσολογίας για να αναδομήσουν την πληροφορία σχετικά με τις γλώσσες που είναι πολύ παλιές ώστε να μην υπάρχει καμία διαθέσιμη πληροφορία για αυτές. Με την ανάλυση συγγενών γλωσσών μέσα από μια τεχνική γνωστή και ως συγκριτική μέθοδος, οι γλωσσολόγοι μπορούν να βγάλουν συμπεράσματα σχετικά με την κοινή μητρική τους γλώσσα και το λεξιλόγιό της. Με αυτόν τον τρόπο, έχουν βρεθεί ρίζες λέξεων που μπορούν να ανιχνευτούν προς τα πίσω στην πηγή, για παράδειγμα, της Ινδο-Ευρωπαϊκής γλωσσικής οικογένειας.

Αν και η ετυμολογική έρευνα αρχικά προήλθε από την φιλολογική παράδοση, στις μέρες μας μεγάλες ετυμολογικές έρευνες γίνονται σε γλωσσικές οικογένειες για τις οποίες διαθέτουμε μικρή ή ανύπαρκτη γλωσσική τεκμηρίωση, όπως η Ουραλική ή η Αυστρονησιακή.

Ετυμολογία της "ετυμολογίας"

Η λέξη "ετυμολογία" απαντάται στην αρχαία ελληνική γλώσσα ως ἐτυμολογία^[1] < ἔτυμον, “‘αληθινή έννοια’” + -λογία, “‘μελέτη της ’”, από την λέξη λόγος>^[2] Ο Έλληνας ποιητής Πίνδαρος (522 π.χ) χρησιμοποίησε δημιουργικές ετυμολογίες για να κολακέψει τους χορηγούς του. Ο Πλούταρχος χρησιμοποίησε ετυμολογίες που βασίζονταν ασαφώς σε φανταστικές ομοιότητες ήχων. Το έργο του Ισιδώρου της Σεβίλλης Etymologiae ήταν μια εγκυκλοπαιδική ανίχνευση των "πρώτων εννοιών" που παρέμεινε χωρίς κριτική σε χρήση στην Ευρώπη μέχρι τον 16ο αιώνα. Αλλά και το Etymologicum genuinum είναι μια γραμματική εγκυκλοπαίδεια που επεξεργάστηκαν στην Κωνσταντινούπολη τον 9ο μ.χ. αιώνα, ένα έργο μεταξύ πολλών παρόμοιων στο Βυζάντιο. Η Legenda Aurea του 14ου αιώνα αρχίζει την εξιστόρηση της ζωής του κάθε αγίου με μια ευφάνταστη αναφορά στην μορφή της ετυμολογίας.

Οι μελετητές της ετυμολογίας εφαρμόζουν μια σειρά μεθόδους για να μελετήσουν την καταγωγή των λέξεων, κάποιες από τις οποίες είναι:

• Φιλολογική έρευνα. Οι αλλαγές στην μορφή και στο νόημα των λέξεων μπορούν να ανιχνευθούν με την βοήθεια παλαιότερων κειμένων, εάν βέβαια τέτοια κείμενα είναι διαθέσιμα.
• Διαλεκτολογικά δεδομένα. Η μορφή ή το νόημα της λέξης μπορεί να εμφανίζει διαφορές μεταξύ των διαλέκτων, το οποίο μπορεί να παρέχει στοιχεία για την πρόσφατη ιστορία της.
• Η Συγκριτική μέθοδος. Με μια συστηματική σύγκριση συγγενικών γλωσσών, οι μελετητές μπορούν να εντοπίσουν ποιες λέξεις πηγάζουν από την κοινή προγονική γλώσσα και ποιες αντιθέτως είναι δανεισμένες αργότερα από μια άλλη γλώσσα.
• Η μελέτη της ιστορικής σημασιολογίας. Οι μελετητές της ετυμολογίας συχνά έχουν να κάνουν υποθέσεις σχετικά με τις αλλαγές στο νόημα συγκεκριμένων λέξεων. Τέτοιες υποθέσεις επαληθεύονται σε σχέση με την γενική γνώση μας των σημασιολογικών μετατοπίσεων. Για παράδειγμα, η υπόθεση για συγκεκριμένη αλλαγή στο νόημα μπορεί να επιβεβαιωθεί δείχνοντας ότι του ίδιου τύπου αλλαγή έχει εμφανιστεί σε πολλές άλλες γλώσσες επίσης.

Παραπομπές

1. Etumologia, Liddell & Scott, A Greek-English Lexicon, at Perseus Digital Library
2. etymology - Online Etymology Dictionary

Πηγές

• Γ. Μπαμπινιώτη: Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας